Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 października 2014r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 3 października 2014 r. w Łodzi

na rozprawie

sprawy z powództwa Przedsiębiorstwa (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W.

przeciwko M. B.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi

z dnia 14 lutego 2014r. sygn. akt X GC 29/12

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od M. B. na rzecz Przedsiębiorstwa (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. kwotę 2.700 (dwa tysiące siedemset) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

Sygn. aktI ACa491/14

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 14 lutego 2014r. Sąd Okręgowy w Łodzi:

1.  zasądził od pozwanego M. B. na rzecz powoda Przedsiębiorstwa (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W. kwotę 185.392 zł, z ustawowymi odsetkami od dnia 5 września 2011 r. do dnia zapłaty;

2.  umorzył postępowanie w zakresie żądania zapłaty kwoty 2.000 zł;

3.  oddalił powództwo w pozostałej części;

4.  zasądził od M. B. na rzecz Przedsiębiorstwa (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W. kwotę 12.987 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Sąd Okręgowy podejmując powyższy wyrok oparł się na ustaleniach faktycznych, które Sąd Apelacyjny aprobuje i uznaje także za własne. Najistotniejsze z ustaleń były następujące.

Pozwany M. B. prowadzi działalność gospodarczą pod nazwą „P.­wanie, Wykonawstwo i Konserwacja (...) W. M. B.” w K.­wie (...). Pozwany był jednym z wykonawców zadania inwestycyjnego pod nazwą „R.­dowa sieci wodociągowo-kanalizacyjnej w strefie zurbanizowanej Ł. dla dzielnic B. i W.”, wykonywanego na rzecz inwestora – (...) Spółki z o.o. w Ł. przez konsorcjum wykonawców.

W dniu 25 kwietnia 2009r. strony zawarły umowę o wykonanie robót budowlanych nr (...). W umowie tej powodowa spółka jako wykonawca zobowiązała się wobec pozwanego jako zamawiającego, do wykonania robót w postaci budowy kanalizacji sanitarnej przy ul. (...) oraz kanalizacji sanitarnej i deszczowej przy ul. (...) i ul. (...) (§ 1 umowy). Do zakresu zleconych robót wchodziło ponadto:

−

odtworzenie nawierzchni ulic i wjazdów po robotach budowlano-montażowych na zleco­nych odcinkach kanałów,

−

konserwacja nawierzchni ulic i wjazdów po robotach budowlano-montażowych na zleco­nych odcinkach kanałów do czasu dokonania odbioru, przez odśnieżanie, okre­sowe równanie, usuwanie odkształceń itp. (§ 2 umowy).

Zamawiający zobowiązał się w tejże umowie m.in. do „terminowego regulowania płatności należnych z tytułu wykonania przedmiotu umowy” (§ 4 pkt 6 umowy). Wysokość ryczałtowego wynagrodzenia powodowego wykonawcy strony określiły łącznie na 658.800 zł brutto, w tym za wykonanie:

−

kanalizacji sanitarnej w ul. (...) na kwotę 59.000 zł,

−

kanalizacji sanitarnej w ul. (...) na kwotę 76.000 zł,

−

kanalizacji sanitarnej w ul. (...) na kwotę 120.000 zł,

−

kanalizacji deszczowej w ul. (...) na kwotę 35.000 zł,

−

kanalizacji sanitarnej w ul. (...) na kwotę 65.000 zł,

−

kanalizacji deszczowej w ul. (...) na kwotę 85.000 zł,

−

kanalizacji sanitarnej w ul. (...) na kwotę 35.000 zł,

−

kanalizacji sanitarnej w ul. (...) na kwotę 65.000 zł,

przy czym do ww. kwot doliczany miał być podatek od towarów i usług (§ 7 ust. 1 i 2 umowy).

W zakresie terminów zapłaty wynagrodzenia, strony uzgodniły, że pozwany zama­wiający będzie wypłacać należne wynagrodzenie w oparciu o przedstawione przez powodo­wego wykonawcę faktury VAT, sporządzane na podstawie protokołu odbioru robót (§ 8 ust. 1 umowy). Zamawiający zobowiązał się do wypłacania należnego wynagrodzenia na rzecz wykonawcy „w terminie 30 dni roboczych od dnia dostarczenia każdej faktury, lecz nie wcze­śniej niż po upływie 7 dni od daty otrzymania środków finansowych za dany odcinek robót od inwestora, na co wykonawca wyraża zgodę” (§ 8 ust. 5 umowy).

Rozliczenie robót objętych nin. umową miało przy tym odbywać się według nastę­pującego harmonogramu:

−

80% wynagrodzenia – po wykonaniu zleconych robót do etapu bez nawierzchni drogo­wej,

−

10% wynagrodzenia – po wykonaniu i odbiorze nawierzchni drogowej przez gestora drogi danego odcinka robót oraz inwestora,

−

10% wynagrodzenia – po odbiorze całego odcinka robót przez zamawiającego oraz inwe­stora i wystawieniu ostatniego protokołu przekazania do eksploatacji (§8 ust. 8 umowy)

W dniu 20 października 2009 r. strony zawarły aneks do ww. umowy, w którym rozszerzyły zakres rzeczowy prac zleconych powodowemu wykonawcy o budowę kanalizacji deszczowej na ul. (...) i ul. (...) w Ł., podwyższając w związku z tym wysokość wynagrodzenia wykonawcy do kwoty 768.000 zł netto .

Z tytułu wykonania poszczególnych prac objętych ww. umową, powódka wystawiała pozwanemu faktury VAT, na podstawie których pozwany wypłacał jej należności w związku z opisaną wyżej umową .

Dokumentem potwierdzającym odbiór przez inwestora wykonanej sieci wodno-kanalizacyjnej od wykonawcy w ramach realizacji zadania „Rozbudowa sieci wodociągowo-kanalizacyjnej w strefie zurbanizowanej Ł. dla dzielnic B. i W.” było świadec­two przejęcia. Następnie sieci te przekazywane były przez (...) Spółkę z o.o. w Ł. do eksploatacji .

Poszczególne odcinki robót objętych umową stron przekazywano do eksploatacji w następujących datach:

−

kanalizacja sanitarna w ul. (...) – 11.06.2010 r.,

−

kanalizacja sanitarna w ul. (...) – 24.09.2010 r.,

−

kanalizacja sanitarna w ul. (...) – 1.10.2010 r.,

−

kanalizacja deszczowa w ul. (...) – 5.11.2010 r.,

−

kanalizacja sanitarna w ul. (...) – 23.12.2010 r.,

−

kanalizacja sanitarna w ul. (...) – 21.01.2011 r.,

−

kanalizacja sanitarna w ul. (...) – 21.01.2011 r.,

−

kanalizacja deszczowa w ul. (...) – 3.06.2011 r.,

−

kanalizacja deszczowa w ul. (...) – 3.06.2011 r.,

−

kanalizacja deszczowa w ul. (...) – 10.06.2011 r.

Protokoły te potwierdzają również odbiór nawierzchni przez gestora drogi i dopuszczenie do ruchu .

Ostatnie płatności należne wykonawcy zostały wstrzymane na poczet zabezpieczenia roszczeń (...) Spółki (...) w stosunku do wykonawcy .

W dniu 4 sierpnia 2011 r. powódka wystawiła pozwanemu fakturę VAT nr (...), obejmującą należności z tytułu pozostałej części (łącznie 20%) wynagrodzenia za wykonane prace, zgodnie z opisaną wyżej umową, na kwotę 154.000 zł netto (187.880 zł brutto) . Została ona doręczona pozwanemu w dniu 5 sierpnia 2011 r. Faktura ta jednak została odesłana bez zaksięgowania.

W ramach tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Okręgowy uznał roszczenie powoda za uzasadnione i znajdujące podstawę prawną w art. 647 k.c. Bezspornie pozwany nie wypłacił powódce wynagrodzenia w części określonej w § 8 ust. 8 umowy opisanej w pozwie, stanowiącej łącznie 20% umówionego wynagrodzenia.

Pozwany przeciwko roszczeniu pozwu podniósł dwa zarzuty: zarzut przedwczesno­ści żądania (tj. braku wymagalności roszczenia pozwu) oraz zarzut potrącenia.

Zarzut braku wymagalności roszczenia pozwu oparty był na dwóch podnoszonych przez pozwanego okolicznościach: nieotrzymania środków finansowych przez pozwanego od inwestora (§ 8 ust. 5 umowy) oraz braku odbioru nawierzchni drogowej przez gestora drogi i inwestora oraz braku odbioru całego odcinka robót przez zamawiającego i inwestora, połą­czonego z wystawieniem protokołu przekazania do eksploatacji (§ 8 ust. 8 umowy).

Sąd Okręgowy uznał postanowienie zawarte w § 8 ust. 5 przedmiotowej umowy stron za nieważne w zakresie, w jakim uzależnia wypłatę wynagrodzenia przysługującego wykonawcy robót od okoliczności faktycznej w postaci „otrzymania środków finansowych za dany odcinek robót od inwestora”. Umowa stron uzależniła bowiem powstanie wymagalności roszczenia o zapłatę wynagrodzenia od zdarzenia przyszłego i niepewnego, jakim jest uzyskanie przez pozwanego środków finansowych od swojego kontrahenta. Strony zaś zawarły bowiem umowę o dzieło, w której zamawiający obowiązany jest do zapłaty wynagrodzenia. Za sprzeczne z naturą takiej umowy uznał Sąd sytuację, w której przyjmujący zamówienie w ogóle nie otrzymałby świadczenia wzajemnego. Dlatego wyklu­czyć należy takie rozumienie postanowienia zawartego w § 8 ust. 5 przedmiotowej umowy, które dopuszczałoby możliwość nieograniczonego w czasie odsunięcia terminu wymagalności roszczenia o zapłatę wynagrodzenia. Gdyby bowiem w ogóle nie ziścił się warunek w postaci otrzymania przez pozwanego środków finansowych od inwestora, powódka nigdy nie otrzymałaby świadczenia wzajemnego, co pozostaje w sprzeczności z istotą i naturą umowy o dzieło i zasadą ekwiwalentności świadczeń. Uzależnienie zatem wymagalności roszczenia od otrzymania środków od podmiotu trzeciego, które mają być przeznaczone na zaspokojenie tego roszczenia należy uznać tylko wówczas za dopuszczalne, gdy jest ograniczone terminem, w którym środki te zostaną przekazane zobowiązanemu do zapłaty. Uwzględniając przy wykładni dyrektywę art. 65 § 2 k.c., Sąd Okręgowy doszedł do wniosku, iż § 8 ust. 5 przed­miotowej umowy winien być rozumiany w ten sposób, że roszczenie powódki o zapłatę staje się wymagalne po upływie 7 dni od otrzymania przez pozwanego środków finansowych od inwestora, jednakże nie później niż w ciągu 7 dni od dnia, w którym staje się wymagalne roszczenie pozwanego o zapłatę tych środków przez inwestora. Nie można bowiem przyjąć, iż zgodnym zamiarem stron umowy było takie ustalenie, w myśl którego wymagalność rosz­czenia powódki o wynagrodzenie w sposób nieograniczony byłaby uzależniona od wypłacal­ności kontrahenta pozwanego. Byłoby to uzależnienie sprzeczne z celem zawartej przez strony umowy. Wymagalność roszczenia wykonawcy robót o wynagrodzenie może być zatem umową stron odsunięta w czasie, ale ostatecznie musi być ograniczona zdarzeniem pewnym, czego nie można powiedzieć o regulacji zawartej w § 8 ust. 5 przedmiotowej umowy, inter­pretowanej w sposób przedstawiony przez pozwanego.

Nieważność omówionej wyżej części umowy strony z mocy art. 58 § 1 k.c. nie pociąga za sobą nieważności całej zawartej przez strony umowy (art. 58 § 3 k.c.), zatem pozostałe jej postanowienia pozostają w mocy.

Odnosząc się do drugiej podstawy przedwczesności roszczenia, Sąd Okręgowy wskazał, że odbiór nawierzchni drogowej przez gestora drogi odcinków robót oraz inwestora oraz odbiór całego odcinka robót przez zamawiającego oraz inwestora i wystawie­nie ostatniego protokołu przekazania do eksploatacji powódka udowodniła dowodami ze złożonych dokumentów, przede wszystkim protokołów przekazania do eksplo­atacji poszczególnych odcinków ulic, na których wykonywane były przez powódkę umówio­ne prace.

Odnosząc się z kolei do zgłoszonego w toku procesu przez pozwanego zarzutu potrącenia, Sąd Okręgowy wskazał, że nie mógł on zostać uwzględniony z uwagi na treść obowiązującego w niniejszej sprawie przepisu art. 479 ¹⁴ § 4 k.p.c., zgodnie z którym „do potrącenia w toku postępowania mogą być przed­stawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami”. Pozwany na dowód istnienia i wysokości wierzytelności przedstawionej do potrące­nia zaprezentował następujące dokumenty:

a)  wystawioną przez siebie fakturę VAT nr (...) z 10.01.2013 r., na kwotę 168.521,15 zł netto(207.281,01 zł brutto), w której oznaczono tytuł płatności jako „budowa sieci kanalizacji sanitarnej i deszczowej w rejonie «G. Zlewnia rzeki S.» – Rejon I, II etap II, sprzedaż materiałów i pozostałe koszty zgodnie z umową nr (...)” (karta 155),

b)  zestawienie kosztów związanych z realizacją umowy nr (...) oraz aneksem do tej umowy (karta 156),

c)  oświadczenie o potrąceniu z 25.01.2013 r. (karta 157),

d)  kosztorysy powykonawcze dotyczące odtworzenia nawierzchni ul. (...)­nej, N., D., O., Z., Jeziorańskiego, J.­wicza (karta 159-182).

Oprócz tego pozwany wnosił o przeprowadzenie na te okoliczności dowodu z zeznań świadków i przesłuchania stron, jednakże wnioski te zostały oddalone, jako zmierzające do ominięcia wymogu z art. 479 ¹⁴ § 4 k.p.c.

Sąd Okręgowy wyjaśnił, że z w/w dowodów z dokumentów nie sposób wyprowadzić wniosku o wykaza­niu przez pozwanego istnienia i wysokości wierzytelności, którą przedstawił do potrącenia. Ani bowiem samo obiektywne istnienie, ani rzeczywista wysokość owych wierzytelności, nie wynikają z tychże dokumentów. Faktura – tym bardziej nie przyjęta przez zobowiązanego − nie stanowi dowodu istnienia opisanej w niej wierzytelności, sama też nie kreuje żadnego zobowiązania po stronie jej odbiorcy. Dokument zestawienia kosztów oraz kosztorysy powy­konawcze są dokumentami prywatnymi pochodzącymi od pozwanego i mają moc oświadcze­nia wiedzy pozwanego co do opisanych w nich kosztów, nie zaś moc dokumentów dowodzą­cych, że opisane w nich należności obiektywnie pozwanemu przysłu­gują. Podobnie dokument oświadczenia o potrąceniu stanowi dowód jedynie na to, że pozwany takie oświadczenie złożył, ale nie na to, że oświadczenie to złożył skutecznie, potrą­cając rzeczywiście przysłu­gującą mu wierzytelność.

Poza tym, okoliczność zaniechania odtworzenia nawierzchni ulic nie została przyznana przez powódkę; jej przedstawiciel oświadczył w trak­cie przesłuchania w charakterze strony, że została ona odtworzona w takim zakresie, jaki został przewidziany umową stron i ewentualne dalsze czynności odtworzeniowe, jakie wyko­nywał pozwany, wykraczały poza obowiązek powódki określony w umowie. Zdaniem bowiem strony powodowej, dokonała ona w ramach umowy z pozwanym odtworzenia ulic do takiego stanu, jaki został jej przekazany przez pozwanego, co nie jest równoznaczne ze stanem sprzed wykonania całej inwestycji budowlanej. Przykładowo, jeśli pozwany uprzednio usunął nawierzchnię asfaltową z danej drogi, to powódka nie odtwarzała tej nawierzchni uznając, iż odtworzenie to należy do pozwanego. W ocenie powódki, odtworze­niu podlegał jedynie stan drogi w chwili przekazania jej powódce przez pozwanego, nie zaś jej stan sprzed rozpoczęcia całej inwestycji. Nie przesądzając w tym miejscu o zasadności ww. stanowiska powódki, nie sposób było uznać twierdzenia pozwanego o wykonaniu zastępczym z przedmiotowej umowy stron za okoliczność nie wymagającą dowodów, wobec jej przyznania.

Z powyższych przyczyn Sąd Okręgowy nie uwzględnił zarzutów pozwanego przeciwko żądaniu pozwu, zaś uznając je za udowodnione, uwzględnił powództwo co do zasady i niemal do pełnej wysokości żądania.Sąd umorzył postępowanie na podstawie art. 355 § 1 k.p.c., w zakresie kwoty 2000 zł, w jakiej powód cofnął ze skutkiem prawnym pozew.O kosztach procesu są orzekł na podstawie art. 100 zd. 2 k.p.c., zasądzając je w całości od pozwanego, albowiem powódka jedynie nieznacznie uległa żądaniu oddalenia pozwu.

Apelację od powyższego wyroku w części, tj. w zakresie pkt 1 oraz 4 wniósł pozwany, zarzucając mu naruszenie prawa procesowego, tj. art. 479 ¹⁴ § 4 k.p.c. przez jego błędną interpretację i przyjęcie, iż postawiony przez pozwanego w toku procesu zarzut potrącenia nie może zostać uwzględniony, gdyż nie został w sprawie wykazany dokumentami.

Wskazując na powyższe wniósł o zmianę wyroku w zaskarżonej części poprzez oddalenie powództwa oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego zwrotu kosztów procesu za obie instancje, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Pozwany wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jest niezasadna.

Za trafne należy uznać stanowisko Sądu Okręgowego co do zarzutu potrącenia przedstawionego przez pozwanego, zaś zarzuty podniesione w apelacji w tym zakresie za chybione. Do niniejszej sprawy zastosowanie ma przepis art. 479 ¹⁴ § 4 k.p.c. w brzmieniu sprzed 3 maja 2012r. Zgodnie z jego treścią, do potrącenia w toku postępowania mogły być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami. Oznacza to, że w celu udowodnienia wierzytelności przedstawianej do potrącenia (zarówno co do zasady jak i jej wysokości) można się powołać wyłącznie na dowody w postaci dokumentów (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie, z dnia 19 czerwca2013 r., VI ACa 1513/12, Legalis nr 736358). W niniejszej sprawie taka sytuacja nie miała miejsca, ponieważ aby uznać za udowodnioną wierzytelność pozwanego, konieczne byłoby przeprowadzenie także innych dowodów, poza dokumentami złożonymi przez pozwanego (w postaci kosztorysu powykonawczego, zestawienia kosztów, faktury Vat i oświadczenia o potrąceniu – a więc dokumentów sporządzonych przez pozwanego).

Należy przypomnieć, że pozwany w piśmie procesowym z dnia 30 stycznia 2013r. (k.149) złożył zarzut potrącenia kwoty należnej pozwanemu od powódki w wysokości 187.880 zł z tytułu obciążenia powódki kosztami materiałów i pozostałych usług świadczonych w ramach realizacji umowy nr (...) z dnia 15 kwietnia 2009r. oraz kosztami wykonania przez pozwanego odtworzenia nawierzchni ulic po robotach budowlano – montażowych strony powodowej. W istocie więc wierzytelność przedstawiana przez pozwanego do potrącenia jest wierzytelnością wywodzoną przez pozwanego z tytułu odszkodowania za nienależyte wykonanie zobowiązania przez powoda. Tymczasem powód całkowicie zakwestionował zasadność tej wierzytelności, podnosząc, że należycie wykonał swoje zobowiązanie umowne. W związku z tym konieczne byłoby prowadzenie postępowania dowodowego (wykraczającego poza przedstawione przez pozwanego przy potrąceniu dokumenty) w celu rozstrzygnięcia istnienia przedmiotowej wierzytelności co do samej zasady. Zauważyć tu wypada, że już sam pozwany zgłosił w związku z tym wraz z zarzutem potrącenia wniosek o dopuszczenie dowodów z zeznań pozwanego oraz czterech świadków (k.150), właśnie na okoliczność udowodnienia wierzytelności przedstawianej do potrącenia. Niezależnie od tego, gdyby to postępowanie dowodowe doprowadziło do wykazania istnienia wierzytelności pozwanego co do zasady, to można założyć, że zaistniałaby konieczność prowadzenia dalszego postępowania dowodowego w celu ustalenia wysokości tej wierzytelności (co zapewne wymagałoby opinii biegłego sądowego).

Pozwany w apelacji podnosił, iż nie mogły być przez niego zgłoszone dowody z innych dokumentów, poza tymi złożonymi już do akt sprawy, na okoliczność udowodnienia wysokości swojej wierzytelności. Nie oznacza to jednak, że dokumenty te są wystarczające do dokonania ustaleń faktycznych w tym zakresie. Wobec stanowiska powoda, który zaprzecza twierdzeniom pozwanego, konieczne byłoby dopuszczenie dowodów z zeznań świadków, stron, opinii biegłych. W konsekwencji, przy ograniczeniach wynikających z art. 479 ¹⁴ § 4 k.p.c., zarzut potrącenia nie mógł być w tej sprawie uwzględniony.

Dodatkowo należy zauważyć, że w apelacji nie zgłoszono zarzutów naruszenia prawa procesowego, dotyczących dokonanych przez Sąd Okręgowy ustaleń faktycznych w sprawie. Sąd pierwszej instancji nie poczynił zaś żadnych ustaleń co do kwestii objętych zarzutem potrącenia przez pozwanego. Tymczasem, o ile Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, to wiążą go zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasada prawna z dnia 31 stycznia 2008r., III CZP 49/07, OSNC 2008/06/55). Także więc z tego względu uwzględnienie apelacji nie byłoby możliwe, ponieważ gdyby nawet uznać zasadność naruszenia przepisu art. 479 ¹⁴ § 4 k.p.c. (do czego jednak nie było podstaw), to w ramach ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd pierwszej instancji nie byłoby możliwe rozstrzygnięcie na płaszczyźnie merytorycznej o zarzucie potrącenia.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Apelacyjny oddalił apelację jako bezzasadną na podstawie art. 385 k.p.c.

Na podstawie art. 98 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 99 k.p.c. należało zasądzić od pozwanej na rzecz powoda kwotę 2.700 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym, zgodnie z § 6 pkt 6 w związku z § 13 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348).