Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 stycznia 2015 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: SSO. Małgorzata Klesyk

Sędziowie: SO. Teresa Strojnowska

SO. Elżbieta Ciesielska ( spr.)

Protokolant: sekr. sądowy Eliza Tokarz

po rozpoznaniu w dniu 19 stycznia 2015 r. w Kielcach

na rozprawie

sprawy z powództwa M. J. (1) , J. J., M. J. (2)

przeciwko L. J. (1)

o zachowek

na skutek apelacji pozwanego L. J. (1)

od wyroku Sądu Rejonowego w Skarżysku - Kamiennej

z dnia 26 marca 2014 r. sygn. I C 381/12

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Rejonowemu w Skarżysku - Kamiennej do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

Sygn. akt II Ca 1433/14

UZASADNIENIE

W pozwie skierowanym przeciwko L. J. (1), powodowie: M. J. (1), J. J.i M. J. (2) domagali się zapłaty kwot po 7.500 zł na rzecz każdego z nich wraz z ustawowymi odsetkami od dnia doręczenia odpisu pozwu oraz zwrotu kosztów postępowania.

Wyrokiem z dnia 26 marca 2014 roku, sygn. akt I C 381/12, Sąd Rejonowy w Skarżysku – Kamiennej zasądził od pozwanego L. J. (1) na rzecz powodów M. J. (1), J. J.i M. J. (2) kwoty po 7.500 zł wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia 27 sierpnia 2012 roku do dnia zapłaty (pkt I). Nadto Sąd zasądził od pozwanego solidarnie na rzecz powodów kwotę 3.542 zł tytułem zwrotu kosztów procesu, w tym kwotę 2.400 zł kosztów zastępstwa procesowego (pkt II) oraz nakazał ściągnąć od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Skarżysku – Kamiennej kwotę 4.366,46 zł tytułem poniesionych wydatków (pkt III . k. 240).

Sąd Rejonowy ustalił, że postanowieniem z dnia 16 listopada 2010 roku, wydanym w sprawie I Ns 356/10 Sąd Rejonowy w Skarżysku – Kamiennej stwierdził, że spadek po M. J. (3) na podstawie ustawy nabyli: syn L. J. (1) w 1/3 części, wnuki M. J. (1), J. J.i M. J. (2) po 1/9 części każdy z nich oraz wnuki M. J. (4) i B. M. po 1/6 części każde z nich. Sąd ustalił także, iż M. J. (3) w dniu 17 grudnia 1976 roku dokonała darowizny gospodarstwa rolnego położonego w miejscowości Ś. na rzecz syna L. J. (1), którego wartość według stanu z daty przekazania i cen aktualnych wynosi 158.580 zł. Po przekazaniu gospodarstwa rolnego M. J. (3)wyjechała wraz z mężem do syna A. J., u którego mieszkała aż do 1997 roku. Stwierdził również, że M. J. (3) była właścicielką mieszkania znajdującego się w S. przy ul. (...), które przekazała w dniu 8 grudnia 2009 roku na podstawie umowy darowizny sporządzonej w formie aktu notarialnego synowi L. J. (1), który w dniu 11 czerwca 2011 roku darował ten lokal mieszkalny swojemu synowi – G. J.. Wartość mieszkania na datę dokonania darowizny na rzecz L. J. (1) wynosiła 83.260 zł. W ostatnim okresie życia spadkodawczyni mieszkała u syna L. J. (1), który sprawował wówczas nad nią opiekę. M. J. (3) uzyskiwała wówczas emeryturę w kwocie 1.410 zł., a L. J. (1) był również upoważniony do jej rachunku bankowego i pobrał po śmierci matki zasiłek pogrzebowy. Zanim M. J. (3) przeniosła się do syna L. J. (1) utrzymywała kontakty z wnukami, będącymi synami zmarłego P. J. i przekazywała na ich rzecz drobne darowizny. Dobre relacje miała ona również z dziećmi i żoną syna A. J..

Następnie Sąd Rejonowy omówił dowody zgromadzone w postępowaniu, wskazując, które z nich i z jakich przyczyn stanowiły podstawę ustaleń faktycznych w sprawie. Sąd wskazał tu m.in., że z dokumentów przedłożonych w toku sprawy wynika, iż M. J. (3) i jej mąż E. J. byli właścicielami gospodarstwa rolnego, które darowali L. J. (1) i jego żonie L. J. (2). Sąd wyjaśnił tu, że nie dał wiary zeznaniom świadka J. P. i W. J. co do faktu dokonania darowizn przez M. J. (3) na rzecz P. J. w postaci pieniędzy na zakup samochodu marki (...) oraz darowizn w postaci sum pieniężnych przekraczających drobne kwoty dla jego synów, natomiast za udowodnione uznał Sąd darowizny na rzecz L. J. (1). Według Sądu I instancji, pozwany nie wykazał też, że P. J. otrzymał spłatę z majątku rodziców w postaci samochodu ciężarowego. Sąd zaznaczył przy tym, że nawet gdyby przyjąć, że pojazd ten został kupiony za pieniądze spadkodawczyni to nie ma jednoznacznych dowodów potwierdzających jego wartość.

Po dokonaniu powyższych ustaleń Sąd Rejonowy doszedł do przekonania, że powództwo wytoczone w niniejszej sprawie, w świetle art. 991 k.c. i nast. jest zasadne. Sąd uznał, że pozwany nie wykazał, iż wszyscy synowie M. J. (3) otrzymali spłaty z majątku spadkowego. P. J. posiadał co prawda samochód marki (...), ale nie wiadomo za jaką kwotę został zakupiony, ani ile był wart, a zatem nie można uznać, że został on przekazany jako rzeczowa forma spłaty udziału w majątku rodziców. Sąd za nieudowodniony uznał także fakt spłacenia przez M. J. (3) kredytu zaciągniętego przez P. J.. W ocenie Sądu I instancji brak jest także podstaw do uznania, że spadkodawczyni przekazywała powodom w formie darowizn kwoty większe niż drobne sumy zwyczajowo przyjęte. Sąd stwierdził, że nie stanowi potwierdzenia stanowiska pozwanego to, że świadek B. M., córka A. J. zeznała, że otrzymał on od matki pieniądze na zakup działki oraz spłatę kredytu, a bracia nigdy nie upominali się o spłatę. Za nieuzasadniony uznał Sąd podniesiony przez pozwanego zarzut naruszenia art. 5 k.c., podnosząc m.in., że L. J. (1) nie wykazał, aby uprawnieni do zachowku postępowali w sposób niewłaściwy w stosunku do niego lub do spadkodawczyni. Sam fakt sprawowania przez pozwanego opieki nad matką przed jej śmiercią, nie stanowi wystarczającej podstawy do obniżenia zachowku należnego powodom. Nie przemawia za tym także sytuacja osobista i majątkowa pozwanego.

Sąd uznał, że udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia należnego powodom zachowku wynosi zgodnie z art. 922 k.c. 1/18 części spadku, którego wartość wyszacowana została na 162.550 zł, w tym 83.260 zł – wartość mieszkania M. J. (3) znajdującego się w S. oraz 79.290 zł jako połowa wartości gospodarstwa rolnego oszacowanego przez biegłego na łączną sumę 158.580 zł. Sąd wskazał, że w myśl art. 994 k.c. doliczeniu do spadku nie podlega darowizna w postaci udziału w gospodarstwie rolnym dokonana przez L. J. (2) na rzecz żony L. J. (1)– L. J. (2), jako mająca miejsce ponad 10 lat przed otwarcie spadku i której beneficjentem była osoba spoza kręgu spadkobierców. Stwierdził także, iż w sytuacji gdy wartość zachowku przysługującego powodom przekracza żądane przez każdego z nich 7.500 zł, a z uwagi na dyspozycję art. 321 k.p.c. Sąd nie może orzec ponad zgłoszone żądanie, to w pełni uzasadnionym jest zasądzenie na rzecz każdego z powodów dochodzonej przez nich kwoty po 7 500zł.. Odsetki od zasądzonej kwoty zostały zasądzone stosownie do art. 481 k.c. od daty doręczenia pozwanemu odpisu pozwu, tj. od dnia 27 sierpnia 2012 roku. O kosztach postępowania Sąd orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. (k. 244-252).

Apelację od powyższego wyroku wywiódł pozwany, zaskarżając go w całości i zarzucając mu:

- naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 233 §1 k.p.c.: W ramach tego zarzutu L. J. (1) podnosił w pierwszej kolejności dokonanie dowolnej oceny dowodów z zeznań świadków W. J., L. J. (2) i J. P. oraz zeznań samego pozwanego co do okoliczności związanych z dokonaną przez niego spłatą na rzecz P. J. w kwocie 50.000 zł z tytułu rozliczeń rodzinnych w zamian za darowanie mu przez rodziców gospodarstwa rolnego oraz darowizny uczynionej przez M. i E. małżonków J. na rzecz P. J. w kwocie 150.000 zł z przeznaczeniem na zakup samochodu ciężarowego marki (...). Następnie pozwany zarzucił, że Sąd Rejonowy błędnie uznał, iż nie jest możliwe ustalenie wartości przedmiotowego pojazdu z uwagi na brak informacji o jego stanie i rodzaju, pomimo istnienia dowodów w postaci zeznań stron i świadków. L. J. (1) powoływał się także na uchybienie dyspozycji art. 233 §1 k.p.c. w zw. z art. 231 k.p.c. poprzez przyjęcie, że dla oceny stosunków rodzinnych związanych z uczynioną darowizną gospodarstwa rolnego nie ma znaczenia stan rozliczeń z bratem A. J., pomimo, że ma to istotne znaczenie w kontekście przekazania przez niego na rzecz P. J. kwoty 50.000 zł, która została przeznaczona na zakup samochodu marki (...), a ponadto darowiznę tę potwierdza umowa z dnia 6 sierpnia 1977 roku. Pozwany podkreślał, że nielogicznym byłoby, gdyby spłacił tylko jednego brata. Pozwany jako naruszenie art. 233 §1 k.p.c. wskazywał też dowolną ocenę dowodów co do darowizn uczynionych na rzecz powodów przez M. J. (3) i przyjęcie, że były to drobne darowizny. L. J. (1) zarzucił też Sądowi Rejonowemu naruszenie art. 233 §1 k.p.c. w zw. z art. 328 §2 k.p.c. poprzez pominięcie zgłoszonych do rozliczenia kosztów leczenia i wydatków związanych z opieką, zakupem leków i kosztami pogrzebu, w tym zorganizowaniem pochówku i wystawieniem nagrobka w łącznej kwocie 13.940 zł oraz spłatą zadłużenia czynszowego na sumę 1.725,62 zł i nie odniesienie się do tych kwestii w uzasadnieniu wyroku oraz niewyjaśnienie okoliczności związanych ze spłaceniem kredytu w Banku Spółdzielczym w B. przez M. J. (3) po śmierci P. J..

Pozwany powoływał się również na naruszenie prawa materialnego poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, tj. art. 5 k.c. poprzez przyjęcie, że żądanie pozwu nie narusza zasad współżycia społecznego, pomimo, iż całokształt okoliczności przedstawionych w toku postępowania wskazuje na to, że M. J. (3), dokonując darowizny mieszkania na jego rzecz uczyniła to w celu wyrównania wartości darowizn uczynionych na rzecz wszystkich dzieci oraz w dowód wdzięczności za opiekę w ostatnich latach życia. L. J. (1) podnosił także uchybienie dyspozycji art. 991 §1 k.c. i art. 994 §1 k.c. poprze niewłaściwe wyliczenie wartości darowizny dokonanej na jego rzecz aktem notarialnym z dnia 17 grudnia 1976 roku sporządzonym w Państwowym Biurze Notarialnym w S., Rep. (...), gdyż darowizny tej dokonywał również E. J., a skoro została ona dokonana również na rzecz L. J. (2), to przedmiotem doliczenia do wartości spadku może być tylko kwota 39.645 zł, a w konsekwencji – zachowek powinien być niższy niż suma żądana przez powodów. Wskazując na powyższe, pozwany wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie na jego rzecz kosztów postępowania według norm przepisanych, ewentualnie – o uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozstrzygnięcia (k. 258-267).

W odpowiedzi na apelację powodowie wnosili o jej oddalenie i o zasądzenie na swoją rzecz kosztów postępowania według norm przepisanych (k. 298-301).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja okazała się zasadna w zakresie, w jakim żądała uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Sąd Okręgowy częściowo podzielił stanowisko pozwanego zawarte w apelacji, chociaż nie ze wszystkimi zarzutami się zgodził. Niemniej jednak Sąd I instancji dopuścił się w niniejszej sprawie szeregu uchybień, które w efekcie doprowadziły do tego, że nie została rozpoznana istota sprawy.

Za uzasadniony Sąd Okręgowy uznał zarzut naruszenia art. 233 §1 k.p.c. poprzez dokonanie dowolnej oceny dowodów w postaci zeznań świadków W. J. i L. J. (2) oraz zeznań samego pozwanego złożonych na okoliczność darowizny uczynionej przez M. i E. małżonków J. na rzecz P. J. w kwocie 150.000 zł z przeznaczeniem na zakup samochodu ciężarowego marki (...). Z zeznań tych wynika bowiem, że przedmiotem darowizny była określona kwota pieniężna, tj. 150.000 zł, a nie samochód ciężarowy marki (...). W tej sytuacji nie było żadnej potrzeby ustalania stanu technicznego i wartości tego pojazdu w dacie jego zakupu, gdyż okoliczność ta nie ma wpływu na rozstrzygnięcie sprawy. Możliwym było bowiem uwzględnienie przy dokonywaniu rozliczeń wprost tej sumy po jej uprzednim zwaloryzowaniu.

Nie przekonywujące były natomiast wywody apelacji w odniesieniu do kwestii przekazania przez pozwanego bratu P. J. dodatkowo kwoty 50.000 zł na sfinansowanie zakupu auta jako spłaty w świetle zeznań samego L. J. (1) oraz zeznań jego żony L. J. (2). Pozwany zeznał bowiem, że pieniądze te dał bratu, ponieważ samochód miał być wspólny i on sam także miał z niego korzystać przy transporcie własnych płodów rolnych. Nadto uprawnionym do nabycia tego rodzaju pojazdu była osoba prowadząca gospodarstwo rolne, a P. J. wymogu tego samodzielnie nie spełniał. Wersję tę potwierdziła L. J. (2), dodając, że dopiero wówczas, gdy brat męża przestał świadczyć na ich rzecz usługi transportowe zakupionym wspólnie pojazdem poczuli się obrażeni i postanowili potraktować przekazane mu pieniądze jako spłatę udziału spadkowego. W świetle zatem tych dowodów brak jest podstaw do uwzględnienia kwot 50 tysięcy jako spłaty dokonanej rzez L. J. (1) na rzecz brata P. za uzyskaną od rodziców darowiznę gospodarstwa rolnego.

Słusznie zaś zarzucał pozwany, że Sąd Rejonowy w sposób zupełnie dowolny i nieuprawniony pominął kwestię przekazania przez niego kwoty 49.000 zł bratu A. J. z tytułu spłaty udziału spadkowego, co zostało potwierdzone pismem sporządzonym w dniu 6 sierpnia 1977 roku. Nie ulega bowiem wątpliwości, że okoliczność ta ma istotne znaczenie dla ustalenia wysokości należnych powodom zachowków. Zaznaczyć należy, iż co prawda pismo to złożone zostało w kserokopii, ale fakt dokonania tej spłaty, stwierdzonej spisaną umową nie został zanegowany przez powodów ( k.271, 301 ) Nadto żona A. J.- H. J.w swoich zeznaniach podała, że jej mąż w latach 1976/1977 otrzymał od rodziców kwotę 4.000 zł i było to już po tym, jak przekazali gospodarstwo L. J. (1) Podkreślić przy tym należy, iż wskazując na okoliczność dokonania przez pozwanego spłaty na rzecz brata A. J. , Sąd Okręgowy nie podziela wniosku apelującego co do tego, że uiszczenie przez niego pewnej sumy pieniędzy na rzecz jednego z braci potwierdza dokonanie takiej spłaty na rzecz drugiego z nich. Takie wnioskowanie w ocenie Sądu II instancji, w świetle zgromadzonego materiału dowodowego w sprawie jest nieuprawnione.

Sąd Okręgowy nie zgodził się także z pozwanym w tym zakresie, w którym wskazywał on na to, że w toku procesu zostało wykazane, iż M. J. (3) przekazywała powodom sumy, które były wyższe niż drobne kwoty, zwyczajowo przyjęte w stosunkach rodzinnych. Świadek A. P. w złożonych na tę okoliczność zeznaniach (k. 96v.-98) faktu tego nie potwierdziła, w szczególności nie posiadała ona wiedzy co do tego, aby spadkodawczyni sfinansowała wnukom w całości kursy prawa jazdy, na co głównie powoływał się pozwany.

Rację miał zaś apelujący, podnosząc naruszenie art. 233 §1 k.p.c. w zw. z art. 328 §2 k.p.c. poprzez pominięcie przez Sąd Rejonowy rozpoznania zgłoszonych przez niego do rozliczenia długów spadkowych w postaci: kosztów leczenia i wydatków związanych z opieką; kosztów pochówku spadkodawczyni i spłaty zadłużenia czynszowego na łączną kwotę 13.940 zł. Nadto Sąd I instancji w ogóle nie odniósł się do zarzutu spłacenia przez M. J. (3) kredytu w (...)w B. po śmierci P. J.. Okoliczności te miały decydujące znaczenie dla uznania, że Sąd I instancji nie rozpoznał istoty sprawy.

Podobnie zasadnie pozwany wskazywał na naruszenie prawa materialnego w postaci art. 991 §1 k.c. i art. 994 §1 k.c. poprzez błędne wyliczenie wielkości darowizny podlegającej dodaniu do wartości spadku, a dokonanej na jego rzecz aktem notarialnym z dnia 17 grudnia 1976 roku sporządzonym w (...)w S., Rep. (...), gdyż darowizny tej dokonywał wspólnie z M. J. (3) jej mąż E. J., jako współwłaściciel, a nadto została ona dokonana również na rzecz L. J. (2). Zresztą w tej kwestii Sąd Rejonowy zajmował niespójne stanowisko, gdyż w ustaleniach faktycznych przyjął, że darowizna gospodarstwa rolnego została dokonana przez M. J. (3) na rzecz L. J. (1), podczas oceny dowodów wskazywał już na darowiznę dokonaną przez M. J. (3) i E. J. na rzecz L. J. (1) i L. J. (2), a ostatecznie do wartości spadku doliczył 79.290 zł jako połowę wartości gospodarstwa, przyjmując, że darowizna ta dokonana została tylko rzez M. J. (3) na rzecz L. i L. małżonków J..

Sąd Okręgowy nie dopatrzył się natomiast naruszenia przez Sąd Rejonowy dyspozycji art. 5 k.c., która to kwestia został szczegółowo wyjaśniona w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, a wywody przedstawione w tym zakresie Sąd II instancji podziela. Pozwany nie wykazał bowiem, aby powodowie, występując z niniejszym pozwem naruszyli jakiekolwiek zasady współżycia społecznego.

Reasumując Sąd Okręgowy uznał, że koniecznym jest uchylenie zaskarżonego wyroku, gdyż rozstrzygnięcie sprawy wymaga przeprowadzenia postępowania we wskazanym zakresie oraz powtórnego ustalenia przez Sąd Rejonowy wysokości należnych powodom zachowków, po uprzednim prawidłowym wyliczeniu wartości spadku z uwzględnieniem już dokonanych na rzecz P. J. darowizn i spłat na A. J.. W szczególności przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd winien wziąć pod uwagę omówione powyżej kwestie, a także poprawnie ustali wartość darowizny dokonanej przez M. J. (3) na rzecz L. P., której przedmiotem było gospodarstwo rolne, kierując się przy tym treścią dokumentów księgi wieczystej (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Starachowicach, w tym Sąd Rejonowy powinien także dokonać rozstrzygnięcia w przedmiocie zgłoszonych przez pozwanego do rozliczenia długów spadkowych, opierając się w tym zakresie na zaoferowanych przez strony dowodach które winien ocenić zgodnie ze wskazaniami art. 233 §1 i czyniąc w oparciu o nie stosowne ustalenia faktyczne. Dopiero dokonanie tych wszystkich ustaleń pozwoli na wyliczenie czystej wartości spadku tj. różnicy pomiędzy wartością czynnego spadku a wartością stanu biernego spadku, która następnie po powiększeniu jej o wartość darowizn uczynionych przez spadkodawczynię wskazanych w przepisach art. 993 i 994 k.c stanowić będzie substrat zachowku, który z kolei pomnożony przez ułamek wyrażający udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku należnego powodom, pozwoli ustalić w sposób prawidłowy jego wysokość w pieniądzu. Dopiero po uzupełnieniu przedmiotowego postępowania we wskazanym wyżej zakresie możliwym będzie wydanie rozstrzygnięcia w przedmiocie zasadności żądań powodów z tytułu zachowku w świetle dyspozycji art. 991 §1 i 2 k.c.

Mając na uwadze powyższe okoliczności, Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 §4 k.p.c., uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w Skarżysku – kamiennej do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego w myśl art. 108 §2 k.p.c.

/ SSO. E. Ciesielska / / SSO. M. Klesyk / / SSO. T. Strojnowska /