Pełny tekst orzeczenia

190/3/B/2014

POSTANOWIENIE
z dnia 7 lutego 2014 r.
Sygn. akt Ts 149/12

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Maria Gintowt-Jankowicz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej A.S. w sprawie zgodności:
art. 417 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 41 ust. 5 w zw. z art. 77 ust. 1, art. 32 ust. 1 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 18 czerwca 2012 r. (data nadania) A.S. (dalej: skarżący) zakwestionował zgodność art. 417 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) z art. 41 ust. 5 w zw. z art. 77 ust. 1, art. 32 ust. 1 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Skargę konstytucyjną sformułowano w związku z następującą sprawą. Przeciwko skarżącemu toczyło się postępowanie karne, w toku którego zastosowano środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania. Wyrokiem z 4 czerwca 2004 r. (sygn. akt II K 90/04) Sąd Rejonowy w Olsztynie uniewinnił skarżącego. Sąd Okręgowy w Olsztynie wyrokiem z 14 kwietnia 2005 r. (sygn. akt VII Ka 1309/04) utrzymał w mocy wyrok sądu rejonowego. Po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w tej sprawie skarżący nie zgłosił żądania odszkodowania i zadośćuczynienia przewidzianego w art. 552 § 4 k.p.k. W dniu 9 marca 2006 r. zostało złożone zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez skarżącego, które zainicjowało kolejne postępowanie karne przeciwko niemu. Postępowanie to zakończyło się wyrokiem Sądu Okręgowego w Olsztynie z 12 czerwca 2009 r. (sygn. akt II K 224/08), skazującym skarżącego na karę 5 lat pozbawienia wolności.
Obrońca skazanego złożył wniosek o zaliczenie na poczet orzeczonej kary okresu tymczasowego aresztowania zastosowanego w toku pierwszego postępowania karnego, zakończonego prawomocnym, uniewinniającym skarżącego wyrokiem. Postanowieniem z 2 lutego 2012 r. Sąd Okręgowy w Olsztynie – II Wydział Karny nie uwzględnił wniosku obrońcy. Sąd wskazał, że podstawowym warunkiem zaliczenia okresu tymczasowego aresztowania odbytego w sprawie, w której zapadł wyrok uniewinniający, na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności wymierzonej w innej sprawie jest równoczesność toczenia się tych postępowań. W wyniku rozpoznania zażalenia od powyższego postanowienia Sąd Apelacyjny w Białymstoku – II Wydział Karny postanowieniem z 16 marca 2012 r. (sygn. akt II AKz 79/12) utrzymał w mocy zaskarżone postanowienie.
W skardze konstytucyjnej skarżący wnosi o zbadanie zgodności art. 417 k.p.k. z art. 41 ust. 5 w zw. z art. 77 ust. 1, art. 32 ust. 1 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji – w zakresie, w jakim zaskarżony przepis uzależnia zaliczenie okresu tymczasowego aresztowania odbytego przez oskarżonego w sprawie, w której zapadł prawomocny wyrok uniewinniający, na poczet kary orzeczonej w innej sprawie, od równoczesności toczenia się obu postępowań. Zdaniem skarżącego art. 417 k.p.k. wprowadza niekonstytucyjne ograniczenie w zakresie korzystania z prawa do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności, gdyż ogranicza możliwość wyboru sposobu zadośćuczynienia za szkodę majątkową doznaną w wyniku niezgodnego z prawem pozbawienia wolności. Wprowadzony w zaskarżonym art. 417 k.p.k. warunek równoczesności postępowań prowadzi do naruszenia prawa do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności przez wyłączenie – jak twierdzi skarżący – najbardziej adekwatnego sposobu naprawienia tej szkody. Niemożliwe jest bowiem zaliczenie na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności okresu faktycznego pozbawienia wolności na skutek zastosowania tymczasowego aresztowania w innej sprawie, która nie toczyła się równolegle, choćby przez pewien okres. W przekonaniu skarżącego wskazane ograniczenie prowadzi do naruszenia istoty prawa do odszkodowania, co nie znajduje także aksjologicznego uzasadnienia w zasadzie proporcjonalności wyrażonej w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ponadto skarżący podnosi, że zaskarżona regulacja prowadzi do naruszenia zasady równości w wyniku zróżnicowania sytuacji prawnej osób, które w wyniku jednego postępowania zostały pozbawione wolności, a wyniku innego zaś prawomocnie uniewinnione.
Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 10 września 2013 r. skarżący został wezwany do usunięcia braków formalnych skargi przez doręczenie pełnomocnictwa szczególnego do sporządzenia skargi konstytucyjnej oraz wskazanie, jakie konstytucyjne prawa wyrażone w art. 41 ust. 5 w zw. z art. 77 ust. 1, art. 32 ust. 1 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji i w jaki sposób zostały naruszone przez art. 417 k.p.k. W piśmie z 27 września 2013 r. skarżący ustosunkował się do powyższego zarządzenia, powtarzając zasadnicze zarzuty zawarte w skardze konstytucyjnej.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Korzystanie ze skargi konstytucyjnej, jako szczególnego środka ochrony konstytucyjnych wolności i praw, zostało uzależnione od spełnienia przez skarżącego wymogów wynikających zarówno z art. 79 ust. 1 Konstytucji, jak i – konkretyzujących to unormowanie – przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK jednym z podstawowych obowiązków spoczywających na skarżącym jest wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa oraz w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone przez przepisy zakwestionowane w skardze konstytucyjnej. Weryfikacja poprawności wykonania powyższego obowiązku – oraz innych powinności wynikających z ustawy o TK – następuje na etapie wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej. Stwierdzenie, że skarga konstytucyjna wykazuje braki, bądź też że sformułowane w niej zarzuty są obarczone wadą oczywistej bezzasadności, musi skutkować wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny postanowienia o odmowie nadania jej dalszego biegu.
Zdaniem Trybunału wniesiona skarga nie spełnia wskazanych warunków, co uniemożliwia nadanie jej dalszego biegu.
Stosownie do zaskarżonego art. 417 k.p.k.: „zaliczeniu na poczet orzeczonej kary podlega również okres tymczasowego aresztowania odbytego przez oskarżonego w innej sprawie, w której postępowanie toczyło się równocześnie, a zapadł w niej prawomocny wyrok uniewinniający, umorzono postępowanie albo odstąpiono od wymierzenia kary”. Z tym przepisem skarżący wiąże naruszenie przysługujących mu konstytucyjnych praw, które wywodzi z art. 41 ust. 5 w zw. z art. 77 ust. 1, art. 32 ust. 1 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W pierwszej kolejności Trybunał odniósł się do przewidzianych w ustawodawstwie sposobów kompensacji szkody poniesionej w wyniku nieuzasadnionego zastosowania tymczasowego aresztowania. Zgodnie z zaskarżonym art. 417 k.p.k. okres tymczasowego aresztowania odbytego w sprawie toczącej się równocześnie i w której zapadł prawomocny wyrok uniewinniający, umorzono postępowanie albo odstąpiono od wymierzenia kary, podlega zaliczeniu na poczet kary orzeczonej w innym postępowaniu. Stosownie do art. 552 § 4 k.p.k. w przypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania przysługuje prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia.
W świetle powyższego Trybunał wskazuje, że istnieją dwie formy kompensacji szkody poniesionej w wyniku nieuzasadnionego tymczasowego aresztowania: pierwsza – zaliczenie na poczet kary (art. 417 k.p.k.) – ma charakter niemajątkowy, a druga – odszkodowanie i zadośćuczynienie (art. 552 § 4 k.p.k.) – charakter majątkowy. Wskazane sposoby naprawienia szkody wzajemnie się wykluczają. Trybunał podkreśla, że w sytuacji, w której zostały spełnione warunki przewidziane w art. 417 k.p.k., okres tymczasowego aresztowania podlega zaliczeniu na poczet innej kary orzeczonej wobec tej samej osoby w innym postępowaniu. Dopiero gdy wyłączone jest zastosowanie mechanizmu kompensacji przewidzianego w art. 417 k.p.k., możliwe jest dochodzenie zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na podstawie art. 552 § 4 k.p.k.
Trybunał stwierdza, że zarzuty skarżącego wynikają z błędnego rozumienia istoty instytucji zaliczenia na poczet orzeczonej kary okresu tymczasowego aresztowania oraz przewidzianych w ustawodawstwie mechanizmów kompensacji szkody poniesionej w wyniku niesłusznego zastosowania tymczasowego aresztowania. Wbrew bowiem twierdzeniom skarżącego przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie, a zwłaszcza wprowadzenie w zaskarżonym przepisie przesłanki równoczesności postępowań, nie ogranicza prawa do odszkodowania. Jak wskazał powyżej Trybunał, zaliczenie tymczasowego aresztowania na poczet kary jest obligatoryjne w sytuacji, gdy zostały spełnione przewidziane prawem przesłanki. Przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie prowadzi do sytuacji, w której zaliczenie na poczet kary ze względu na przesłankę równoczesności postępowań będzie niemożliwe jedynie wtedy, gdy po całkowitym i prawomocnym zakończeniu jednego postępowania zostanie wszczęte postępowanie w innej sprawie. Zaliczenie okresu tymczasowego aresztowania na poczet kary orzeczonej w innym postępowaniu uzyskało niejako priorytet przed pieniężną formą odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Tym samym zaskarżona regulacja nie ogranicza – jak twierdzi skarżący – najbardziej adekwatnego sposobu naprawienia szkody, a zabezpiecza pierwszeństwo tej formy zadośćuczynienia, jednocześnie zabezpieczając prawo do odszkodowania w sytuacji, w której przesłanka równoczesności postępowań nie została spełniona bądź nie toczyło się ani nie zostało wszczęte kolejne postępowanie karne.
Skarżący w istocie kwestionuje przesłankę równoczesności postępowań jako ograniczenie możliwości zaliczenia okresu tymczasowego aresztowania na poczet kary. W ocenie skarżącego najbardziej adekwatną formą odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie jest zaliczenie tego okresu na poczet kary orzeczonej w innym postępowaniu – de facto niezależnie od daty wydania rozstrzygnięcia. Z uwagi na alternatywność obu mechanizmów odszkodowawczych postulowane przez skarżącego rozwiązanie należy uznać za błędne. Trybunał wskazuje, że osoba uniewinniona, wobec której niesłusznie zastosowano środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania, nie może zakładać, że zostanie względem niej wszczęte inne postępowanie karne, w wyniku którego zostanie orzeczona kara pozbawienia wolności. Przesłanka równoczesności wyklucza taki stan niepewności. Jednocześnie jedyną realną i najbardziej adekwatną formą rekompensaty w sytuacji, w której nie istnieje równoczesność postępowań, jest odszkodowanie przewidziane w art. 552 § 4 k.p.k. Powyższe ustalenie przekonuje o oczywistej bezzasadności sformułowanych w skardze zarzutów i przesądza o konieczności odmowy nadania skardze dalszego biegu (art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK).
Niezależnie od powyższej przesłanki, stanowiącej samodzielną podstawę odmowy nadania skardze dalszego biegu, Trybunał podkreśla, że ustawa zasadnicza, mówiąc o naprawieniu szkody, nie określa jej składników ani zakresu (zob. wyrok TK z 23 września 2003 r., K 20/02, OTK ZU nr 7/A/2003, poz. 76). Kwestie te nie są regulowane na poziomie konstytucyjnym, lecz na poziomie ustawy zwykłej. Funkcje kompensacyjne są realizowane przez różnorodne mechanizmy odpowiedzialności odszkodowawczej. Zasada odszkodowania pozostaje zasadą kierunkową, co nie jest równoznaczne z zakazem ograniczania odpowiedzialności za szkody wyrządzone bezprawnym działaniem państwa do pewnych zachowań tej władzy (zob. wyrok TK z 1 marca 2011 r., P 21/09, OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 7).
Z treści analizowanej skargi konstytucyjnej wynika, że skarżący nie skorzystał z przysługujących mu uprawnień. Skarżący nie podjął żadnych starań, aby uzyskać odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie (art. 552 k.p.k.). Wobec powyższego należy podkreślić, że w swoim orzecznictwie Trybunał zwracał uwagę, iż skarga konstytucyjna nie może być wykorzystywana jako instrument umożliwiający korygowanie zaniedbań popełnionych w postępowaniu poprzedzającym wniesienie skargi konstytucyjnej (zob. postanowienie TK z 16 października 2002 r., SK 43/01, OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 77). Trybunał stwierdza, że ustawodawca, wprowadzając normę art. 552 k.p.k., umożliwił realizację konstytucyjnego prawa do odszkodowania w przypadku bezprawnego pozbawienia wolności. Trybunał podkreśla, że konstytucyjny charakter prawa do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności nie zwalnia uprawnionych z powinności respektowania przepisów regulujących sposób realizacji tego prawa, począwszy od terminowego dochodzenia roszczenia (zob. wyrok TK z 11 października 2012 r., SK 18/10, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 105).
Trybunał przypomina, że art. 32 ust. 1 Konstytucji nie może stanowić samodzielnego wzorca kontroli w postępowaniu zainicjowanym wniesieniem skargi konstytucyjnej (zob. w szczególności postanowienie TK z 24 października 2001 r., SK 10/01, OTK nr 7/2001, poz. 225). Skarga w tym zakresie nie spełnia przesłanki określonej w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK, co również przesądza o odmowie nadania jej dalszego biegu (art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK).

W związku z powyższym Trybunał Konstytucji postanowił jak w sentencji.