Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 178/04
POSTANOWIENIE
Dnia 14 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Hurtowni - "Z.(...)" sp. j. w M.
przy uczestnictwie W. Ś.
o wpis,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu niejawnym w dniu 14 stycznia 2005 r.,
kasacji wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w K. z dnia 25 listopada
2003 r., sygn. akt II Ca (…),
oddala kasację i zasądza od wnioskodawcy na rzecz uczestnika kwotę 120 (sto
dwadzieścia) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 25 listopada 2003 r. oddalił apelację
wnioskodawcy, Hurtowni Z.(...) – Spółki Jawnej w M., od postanowienia Sądu
Rejonowego w M. z 8 września 2003 r., oddalającego wniosek o wpis wnioskodawcy
jako właściciela w dziale II księgi wieczystej nr (…) w miejsce J. M., K. P., J. P., J. M.
i W. Ś. – wspólników spółki cywilnej, którzy prowadzili działalność gospodarczą pod
nazwą Hurtownia Z.(...).
Nieruchomość, dla której prowadzona jest księga wieczysta nr (…), została
nabyta przez wymienionych wspólników spółki cywilnej. W piśmie z 1 lutego 2003 r. W.
Ś. oświadczył, że występuje ze spółki cywilnej w trybie art. 869 § 2 k.c. Spółka cywilna,
o którą chodzi w sprawie, uległa po wystąpieniu W. Ś. przekształceniu na podstawie art.
2
26 § 4 k.s.h. w pierwotnym brzmieniu w spółkę jawną, będącą wnioskodawcą w
niniejszej sprawie; postanowienie o wpisie wnioskodawcy do Krajowego Rejestru
Sądowego zapadło 18 czerwca 2003 r.
Jako podstawa żądanego w sprawie wpisu powołane zostało samo to ostatnio
wymienione postanowienie.
W ocenie Sądu Okręgowego, nie ulega wątpliwości, że spółki jawne, które
powstawały z przekształcenia spółki cywilnej na podstawie art. 26 § 4 k.s.h. w
pierwotnym brzmieniu, stawały się z chwilą wpisu do rejestru podmiotami wszystkich w
zasadzie praw i obowiązków wspólników spółki cywilnej. Niemniej, skoro w niniejszej
sprawie wspólnikom spółki cywilnej przysługiwała współwłasność łączna nieruchomości,
a przy żądaniu wpisu wnioskodawcy do księgi wieczystej w miejsce ujawnionych
wspólników spółki cywilnej nie przedstawiono sporządzonego w formie aktu notarialnego
dokumentu przeniesienia własności nieruchomości, to odmowa dokonania
wnioskowanego wpisu była uzasadniona.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił Sądowi Okręgowemu naruszenie
art. 871 k.c., art. 26 § 4 w pierwotnym brzmieniu i art. 553 § 1 k.s.h. oraz art. 6262
§ 3
k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istotne znaczenie w sprawie miało określenie konsekwencji wystąpienia
wspólnika ze spółki cywilnej w drodze unormowanego w art. 869 k.c. wypowiedzenia
udziału dla przynależności własności nieruchomości wchodzącej w skład wspólnego
majątku wspólników.
Sąd Okręgowy w ślad za Sądem Rejonowym przychylił się do zapatrywania
uczestnika, że wspólnik na skutek samego pisemnego wypowiedzenia udziału nie
przestaje być współwłaścicielem nieruchomości wchodzącej w skład wspólnego majątku
wspólników. Do tego, aby utracił on ten status, i współwłaścicielami nieruchomości stali
się wyłącznie pozostali wspólnicy nieodzowne jest zawarcie przez zainteresowanych
stosownej umowy w formie aktu notarialnego. Według uczestnika, złożone przez niego
w formie pisemnej oświadczenie o wypowiedzeniu udziału w spółce wywarło w
odniesieniu do wspólnej nieruchomości tylko ten skutek, że spowodowało ustanie
współwłasności łącznej tej nieruchomości w relacji pomiędzy nim a osobami, które
pozostały wspólnikami. Uczestnik ze względu na treść art. 871 k.c. powinien wprawdzie
przenieść nabyty z chwilą wystąpienia ze spółki udział we współwłasności
3
nieruchomości na osoby, które pozostały wspólnikami, ale to wymagało zawarcia
umowy w formie aktu notarialnego, a do zawarcia takiej umowy nie doszło.
Zdaniem natomiast skarżącego, powyższe zapatrywanie pozostaje w
sprzeczności z art. 871 k.c. Nieruchomość, której dotyczy wniosek, nie była
przedmiotem wkładu uczestnika, polegającego na oddaniu jej spółce do używania, lecz
została nabyta przez wspólników od osoby trzeciej w czasie trwania spółki. W związku z
tym, uczestnik po skutecznym wystąpieniu ze spółki przestał być także podmiotem
własności wspólnej nieruchomości i mógł się, zgodnie z art. 871 § 2 k.c., domagać, obok
równowartości wkładu (art. 871 § 1 k.c.), tylko wypłaty w pieniądzu takiej części wartości
wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników,
jaka odpowiada stosunkowi, w którym uczestniczył on w zyskach spółki.
Przedstawioną kontrowersję należało rozstrzygnąć na korzyść skarżącego. Nie
ulega wątpliwości, że co do zasady do nabycia nieruchomości przez wspólników spółki
cywilnej konieczne jest zawarcie pod rygorem nieważności w formie aktu notarialnego
umowy przeniesienia własności nieruchomości (art. 155 § 1 i art. 158 w związku z art.
73 § 2 k.c.). Dotyczy to nie tylko nabycia własności nieruchomości przez wspólników od
osoby trzeciej, ale i jako wkładu od wspólnika (art. 862 k.c.); jeżeli zatem umowa spółki
cywilnej przewidująca obowiązek wniesienia wkładu w postaci własności nieruchomości
nie została zawarta w formie aktu notarialnego, konieczne jest w celu przeniesienia
własności nieruchomości na wspólników zawarcie odrębnej umowy w takiej właśnie
formie. Mające zwolenników także w piśmiennictwie, zapatrywanie wyrażone w
zaskarżonym postanowieniu opiera się na odpowiednim stosowaniu wskazanych wyżej
założeń, dotyczących nabycia nieruchomości, w przypadku wypowiedzenia udziału
przez wspólnika, w odniesieniu do wspólnej nieruchomości wspólników. Do takiego ich
zastosowania nie ma jednak w tym przypadku podstaw. Unormowane w art. 869 k.c.
wypowiedzenie udziału przez wspólnika jest sposobem wystąpienia przez niego ze
spółki, czyli zakończenia łączącego go z pozostałymi wspólnikami stosunku prawnego
wynikającego z umowy spółki. Przewidzianym w art. 871 k.c., a więc następującym z
mocy ustawy (art. 56 k.c.) skutkiem wypowiedzenie swego udziału przez wspólnika jest
utrata przez niego wszelkich praw objętych majątkiem wspólnym wspólników, a więc np.
pozycji współwłaściciela lub współwierzyciela co do należącej łącznie do wspólników
własności oraz wierzytelności. Według art. 871 k.c., występującemu wspólnikowi zwraca
się w naturze jedynie rzeczy wniesione do spółki do używania, poza tym wypłaca się mu
w pieniądzu – jak już była o tym mowa – wartość wkładu oraz taką część wartości
4
wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników,
jaka odpowiada stosunkowi, w którym uczestniczył on w zyskach spółki (w literaturze
przedmiotu tak przede wszystkim S. Grzybowski, w: System prawa cywilnego, t. III. cz.
2, Prawo zobowiązań – część szczegółowa, Wrocław 1976, s. 832). Skutek w postaci
utraty przez występującego wspólnika praw objętych majątkiem wspólnym nie został w
art. 871 k.c. – należy raz jeszcze podkreślić – uzależniony od rodzaju prawa wspólnego,
w szczególności od tego, czy prawem tym jest własność nieruchomości czy też inne
prawo, lecz dotyczy wszelkich praw wspólnych, a zatem i współwłasności
nieruchomości. Nie został on także uzależniony ani w ogóle, ani w odniesieniu do
niektórych tylko praw wspólnych od złożenia przez wspólnika oświadczenia o
wypowiedzeniu udziału w określonej formie (art. 74 § 1 zdanie drugie k.c.). Jedynie dla
celów dowodowych, jeżeli zgodnie z art. 860 § 2 k.c. umowa spółki została stwierdzona
pismem, powinno ono być złożone w formie pisemnej (art. 77 w związku z art. 74 k.c.).
Wbrew temu, co sugeruje zapatrywanie, które znalazło wyraz w zaskarżonym
postanowieniu, do oświadczenia wspólnika o wypowiedzeniu udziału, gdy w skład
majątku wspólnego wspólników wchodzi własność nieruchomości, nie mogą mieć
zastosowania przepisy o formie przeniesienia własności nieruchomości. Uzależnienie
przewidzianego w art. 871 k.c. skutku wystąpienia ze spółki w odniesieniu do
współwłasności nieruchomości od zachowania dla oświadczenia wspólnika o
wypowiedzeniu udziału formy wymaganej dla przeniesienia własności nieruchomości
oznaczałoby rozpatrywanie tego skutku w istocie w kategoriach przeniesienia własności
nieruchomości (udziału we współwłasności nieruchomości). Należy jednak odróżnić
omawiany skutek od przeniesienia własności nieruchomości (udziału we współwłasności
nieruchomości). Skutek ten jest – jak wynika z dotychczasowych uwag - następstwem
jednostronnej czynności prawnej wspólnika kładącej kres jego udziałowi w spółce,
występuje w razie dokonania tej czynności z mocy samego prawa. Przeniesienie
własności nieruchomości (udziału we współwłasności nieruchomości) jest natomiast
przejściem tego prawa z właściciela na nabywcę na podstawie zawartej przez nich,
poddanej określonemu reżimowi prawnemu umowy. Przedstawione wyżej rozwiązanie,
zawarte w art. 871 k.c., uwzględnia przy tym interesy wszystkich kontrahentów. Jako
mające charakter dyspozytywny jest dostosowane do sytuacji typowych. Swe
szczególne interesy, np. w danym przypadku łączące się z wchodzącą w skład majątku
wspólnego nieruchomością, wspólnicy mogą uwzględnić ustanawiając w umowie spółki
5
lub w uchwale odmienne reguły rozliczeń związanych z wystąpieniem jednego z nich ze
spółki.
Kwestia formy szczególnej oświadczenia wspólnika o wypowiedzeniu swego
udziału wymaganej dla dokonania na podstawie tego oświadczenia wpisu jako
właścicieli w księdze wieczystej prowadzonej dla wspólnej nieruchomości pozostałych
wspólników w miejsce dotychczasowych zostanie omówiona w końcowej części
uzasadnienia.
Zdaniem skarżącego, jeżeli na skutek wystąpienia ze spółki uczestnik przestał
być współwłaścicielem objętej wnioskiem nieruchomości i jej współwłaścicielami stali się
jedynie pozostali wspólnicy, to konsekwentnie należy przyjąć, że własność tej
nieruchomości z chwilą przekształcenia się spółki cywilnej z ich udziałem na podstawie
art. 26 § 4 k.s.h. w pierwotnym brzmieniu w spółkę jawną przypadła nowo powstałej
spółce jawnej. Wniosek taki wynika z art. 553 § 1 k.s.h., który powinien mieć
zastosowanie także do przekształcenia spółki cywilnej w spółkę jawną na podstawie art.
26 § 4 k.s.h. w pierwotnym brzmieniu. Wystarczającą podstawą wpisu w księdze
wieczystej spółki jawnej jako właściciela nieruchomości w miejsce wspólników spółki
cywilnej jest postanowienie sądu o wpisie spółki jawnej do Krajowego Rejestru
Sądowego.
Z twierdzeniami skargi kasacyjnej, że spółki jawne powstałe w trybie art. 26 § 4
k.s.h. w pierwotnym brzmieniu stawały się podmiotami ogółu praw i obowiązków
wspólników spółek cywilnych ulegających przekształceniu, należy się zgodzić. Po
nowelizacji kodeksu spółek handlowych, która weszła w życie 15 stycznia 2004 r., nie
ulega wątpliwości, że spółce jawnej powstałej w wyniku przekształcenia się spółki
cywilnej w trybie art. 26 § 4 k.s.h. przysługują wszystkie wspólne prawa i obowiązki
wspólników spółki cywilnej. Wynika to wyraźnie z art. 26 § 5 k.s.h. Pierwotna regulacja
była w tym względzie mniej precyzyjna, co dało podstawę do wyrażania także
zapatrywania kwestionującego stanie się przez spółkę jawną z chwilą wpisu do rejestru
podmiotem wszystkich wspólnych praw i obowiązków wspólników spółki cywilnej (zob.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2004 r., V CZ 53/04, Biul. SN
2004, nr 11, s. 11). Zapatrywania tego nie sposób jednak zaakceptować. Oznaczałoby
ono uzależnienie nabycia przez spółkę jawną praw i obowiązków wspólników spółki
cywilnej od spełnienia przesłanek przewidzianych w przepisach o przelewie
wierzytelności i przejęciu długu, a to podważałoby całkowicie sens art. 26 ust. 4 k.s.h.
Przepis ten mógł mieć praktyczne znaczenie tylko przy założeniu, że spółce jawnej –
6
analogicznie do rozwiązania przyjętego w art. 553 § 1 k.s.h. - przysługują wszystkie
wspólne prawa i obowiązki wspólników spółki cywilnej już z chwilą samego wpisu spółki
jawnej do rejestru. Obecnie kwestię należy uznać za jednoznacznie rozstrzygniętą w
tym kierunku przez art. 26 ust. 5 k.s.h. także co do spółek jawnych powstałych na
postawie art. 26 ust. 4 k.s.h. w pierwotnym brzmieniu. Nowelizacja art. 26 k.s.h. w
poruszanym zakresie, która weszła w życie w dniu 15 stycznia 2004 r., usunęła
wątpliwości, jakie rodziła interpretacja tego artykułu w pierwotnym brzmieniu, stanowiła
więc niejako jego autentyczną wykładnię, a co do tego rodzaju przepisów
nowelizujących przyjmuje się zarówno w doktrynie, jak orzecznictwie (por. uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2003 r., III CZP 52/03, OSNC 2004, nr 11, poz.
169), że mają one zastosowanie z mocą wsteczną.
Na aprobatę zasługuje również twierdzenie skargi kasacyjnej uznające
postanowienie sądu o wpisie spółki jawnej do Krajowego Rejestru Sądowego za
wystarczającą podstawę wpisu tej spółki w księdze wieczystej jako właściciela
nieruchomości w miejsce wspólników przekształconej spółki cywilnej (art. 31 in fine
u.k.w.h.). Oprócz tego, taką podstawą mógłby być odpis z Krajowego Rejestru
Sądowego, zgodnie bowiem z art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym
Rejestrze Sądowym (jedn. tekst: Dz. U. z 2001 nr 17, poz. 209 ze zm.), odpisy z
wymienionego rejestru mają moc dokumentów wydawanych przez sąd.
W ostatecznym jednak rezultacie zaskarżone postanowienie odpowiada prawu.
Według art. 34 u.k.w.h., do ujawnienia w księdze wieczystej właściciela nieodzowne jest
wykazanie następstwa prawnego po osobie wpisanej jako właściciel odpowiednimi
dokumentami. W niniejszej sprawie konieczne więc było wykazanie przez
wnioskodawcę odpowiednimi dokumentami, po pierwsze, następstwa wspólników spółki
cywilnej w osobach J. M., K. P., J. P. i J. M. po wspólnikach spółki cywilnej w osobach J.
M., K. P., J. P., J. M. i W. Ś. oraz, po drugie, swego następstwa po wspólnikach spółki
cywilnej w osobach J. M., K. P., J. P. i J. M. Zgodnie z art. 31 ust. 1 u.k.w.h., jeżeli
przepisy szczególne nie przewidują innej formy dokumentu, wpis w księdze wieczystej
może być dokonany na podstawie dokumentu z podpisem notarialnie poświadczonym.
Wniosek wszczynający postępowanie w niniejszej sprawie nie czynił zadość
przytoczonemu przepisowi w odniesieniu do następstwa wspólników spółki cywilnej w
osobach J. M., K. P., J. P. i J. M. po wspólnikach spółki cywilnej w osobach J. M., K. P.,
J. P., J. M. i W. Ś.. To następstwo nie zostało wykazane żadnym dokumentem
dołączonym do wniosku, a gdyby nawet do wniosku zostało dołączone pisemne
7
oświadczenie uczestnika o wypowiedzeniu swego udziału w spółce cywilnej, nie byłby to
dokument z podpisem notarialnie poświadczonym. W rezultacie, podniesiony w skardze
kasacyjnej zarzut naruszenia art. 6262
§ 3 k.p.c. jest chybiony (zob. art. 6269
k.p.c.).
Jakkolwiek więc przepisy ustawy nie wymagają dla oświadczenia wspólnika
spółki cywilnej o wypowiedzeniu swego udziału formy szczególnej ani pod rygorem
nieważności, ani dla wywołania skutku przewidzianego w art. 871 k.c., to jednak dla
zapewnienia możliwości wpisu w księdze wieczystej zmiany właściciela nieruchomości
wynikłej z tego oświadczenia niezbędne jest, w świetle art. 31 ust. 1 u.k.w.h.,
zachowanie dla niego formy pisemnej z notarialnym poświadczeniem podpisu
(szczególny przypadek formy ad eventum).
Niezgodność rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości ze stanem prawnym
ujawnionym w księdze wieczystej, wynikła z niemożności dokonania w księdze
wieczystej wpisu na podstawie oświadczenia wspólnika o wypowiedzeniu swego udziału
w spółce cywilnej dokonanego bez zachowania formy pisemnej z notarialnym
poświadczeniem podpisu, może być usunięta w drodze powództwa, o którym mowa w
art. 10 u.k.w.h.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
w związku z
art. 13 § 2 i art. 520 § 2 orzekł jak w sentencji.