Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 449/04
POSTANOWIENIE
Dnia 12 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Marek Sychowicz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku B. Ż. i R. Ż.
przy uczestnictwie W. D., J. G., S. S., L. S., H. M., M. H., J. H., G. M., R. K. i M. K.
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 stycznia 2005 r.,
kasacji uczestniczki postępowania J. H. od postanowienia Sądu Okręgowego w K. z
dnia 23 marca 2004 r., sygn. akt I Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w K.
do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 23 marca 2004 r. Sąd Okręgowy w K. zmienił
postanowienie Sądu Rejonowego w S. z dnia 14 listopada 2003 r., stwierdzające
nabycie na podstawie ustawy spadku po J. S., zmarłym dnia 16 stycznia 2003 r., przez
jego siostrę i dzieci rodzeństwa w określonych częściach i stwierdził, że spadek po tym
spadkodawcy na podstawie testamentu ustnego z dnia 21 grudnia 2002 r. nabyli
wnioskodawcy po ½ części.
Odmawiając stwierdzenia nabycia spadku na podstawie testamentu ustnego Sąd
Rejonowy uznał, że nie została spełniona przesłanka sporządzenia tego testamentu w
postaci obawy rychłej śmierci spadkodawcy. W chwili sporządzania testamentu był on
2
wprawdzie chory, jednakże choroba ta trwała od wielu lat; gorsze wówczas
samopoczucie spadkodawcy nie wskazywało na to, że należało się obawiać jego rychłej
śmierci; nie przesądza o tym także fakt, że rzeczywiście zmarł on kilka tygodni później;
śmierć ta bowiem pozostawała raczej w związku z następstwami grypy, na którą
spadkodawca zachorował znacznie później. Sąd Rejonowy wyraził wątpliwość, czy
ostatnią wolę spadkodawca oświadczył przy jednoczesnej obecności świadków. Stanął
na stanowisku, że treść testamentu nie została stwierdzona prawidłowo, albowiem
pismo stwierdzające tę treść zostało sporządzone przez córkę wnioskodawców A. Ż.,
których spadkodawca powołał do spadku, a zatem przez osobę nie będącą „osobą
trzecią” w rozumieniu art. 952 § 2 k.c. Przyjmując, że ze względu na zachowanie
terminu z art. 952 § 3 k.c. dopuszczalne jest stwierdzenie treści testament przez zgodne
zeznania świadków złożone przed sądem, Sąd Rejonowy przesłuchał tych świadków.
Stwierdził jednakże, że zeznania ich nie są zgodne.
Sąd Okręgowy, rozpoznając sprawę na skutek apelacji wnioskodawców, uznał
ustalenia dokonane przez Sąd pierwszej instancji za prawidłowe. Powołując się ogólnie
na orzeczenia Sądu Najwyższego, według których dla ważności testamentu ustnego
wystarczy subiektywnie pojmowana obawa rychłej śmierci spadkodawcy stwierdził, że
nawet przy przyjęciu ostrzejszego kryterium oceny tej obawy, z materiału dowodowego
zgromadzonego w sprawie jednoznacznie wynika, iż w chwili sporządzania testamentu
zachodziła obawa rychłej śmierci spadkodawcy, albowiem „schorzenia, na które cierpiał
od szeregu lat, wiek, inwalidztwo wskazywały, iż jego stan zdrowia jest zły”. Sąd
Okręgowy stwierdził, że warunek ważności testamentu ustnego polegający na
oświadczeniu ostatniej woli przez spadkodawcę przy jednoczesnej obecności co
najmniej trzech świadków został spełniony. Uznał za błędny pogląd Sądu pierwszej
instancji, że A. Ż. nie jest osobą trzecią w rozumieniu art. 952 § 2 k.c. Doprowadziło to
do stwierdzenia, że testament ustny sporządzony przez spadkodawcę jest ważny
i skuteczny.
Postanowienie wymienione na wstępie zaskarżyła kasacją uczestniczka
postępowania Janina Haniak. Kasacja oparta została na obu podstawach
przewidzianych w art. 3931
k.p.c. i stanowią ją naruszenie art. 232 zd. drugie, art. 382 i
386 k.p.c. oraz art. 857 § 2 i art. 957 § 1 i 2 k.c. Skarżąca wniosła o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
drugiej instancji, ewentualnie o zmianę tego postanowienia i stwierdzenie nabycia
spadku po spadkodawcy na podstawie ustawy.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sprawie o stwierdzenie nabycia spadku znajduje odpowiednie zastosowanie
(art. 13 § 2 k.p.c.) norma całego art. 232 k.p.c. Ze zdania pierwszego tego przepisu
wynika, że to na tych uczestnikach postępowania spoczywa obowiązek wskazania
dowodów dla stwierdzenia faktów, z których uczestnicy ci wywodzą skutki prawne.
Stosownie do zdania drugiego sąd jedynie może dopuścić dowód nie wskazany przez
uczestników postępowania. Z przepisu tego można wyprowadzić obowiązek sądu
dopuszczenia dowodu z urzędu jedynie w wyjątkowych wypadkach. Taki wypadek może
zachodzić w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku przy biernej postawie uczestników
postępowania, gdyż na sądzie rozpoznającym taką sprawę spoczywa obowiązek
zbadania z urzędu, kto jest spadkobiercą (art. 670 k.p.c.). Trudno jednakże mówić
o naruszeniu w rozpoznawanej sprawie art. 232 zd. drugie k.p.c. przez niedopuszczenie
dowodu z opinii biegłego lekarza dla stwierdzenia istnienia obawy rychłej śmierci
spadkodawcy w sytuacji, gdy dla ustalenia tej okoliczności mógł być wystarczający
dotychczas zebrany materiał dowodowy. To, że na jego podstawie poczynione zostały
ustalenia, odmiennie ocenione przez sądy rozpoznające sprawę, nie uzasadnia
wniosku, że obowiązkiem sądu było dopuszczenie z urzędu dowodu z opinii biegłego
lekarza.
Skarżąca zarzuciła – jako naruszenie art. 382 k.p.c. – pominięcie i nierozważenie
przez Sąd Okręgowy wniosku złożonego w sprawie a podpisanego także przez
wnioskodawczynię, w którym stwierdzone zostało, że to wnioskodawczyni spisała treść
testamentu ustnego spadkodawcy. Z uzasadnienia kasacji zdaje się wynikać, że zarzut
ten zmierza do zakwestionowania prawidłowości ustalenia stanowiącego podstawę
wydania zaskarżonego postanowienia co do tego, że treść testamentu spisała córka
wnioskodawców A. Ż.. Tak sformułowany zarzut nie wskazuje jednakże na uchybienie,
które mogłoby mieć istotny wpływ na wynik spraw (art. 3931
pkt 2 k.p.c.).
Dla skuteczności testamentu ustnego bez znaczenia jest bowiem czy osobą, która
spisała jego treść jest osoba, dla której w testamencie przewidziana została jakakolwiek
korzyść (wnioskodawczyni), czy też jej krewna pierwszego stopnia (A. Ż.) – art. 952 § 2
w zw. z art. 957 § 1 k.c.
Dla rozstrzygnięcia sprawy istotną okolicznością było, czy spadkodawca
oświadczył ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech
świadków. Ustalając tę okoliczność Sąd Okręgowy expressis verbis powołał zeznania
świadków M. D., P. D. i G. P. Wprawdzie nie powołał zeznań świadka A. Ż., ale
4
akceptując ustalenia dokonane przez Sąd pierwszej instancji, dokonane także na
podstawie zeznań tego świadka, miał je na uwadze. Niezasadny jest zatem zarzut
kasacji naruszenia art. 382 k.p.c. przez pominięcie zeznań wymienionych świadków.
Artykuł 386 k.p.c. w pierwszych czterech paragrafach określa sposób
rozstrzygnięcia sprawy przez sąd drugiej instancji a w dwóch następnych – skład sądu
rozpoznający sprawę przekazaną do ponownego rozpoznania i związanie oceną prawną
oraz wskazaniami co do dalszego postępowania wyrażonymi w uzasadnieniu
orzeczenia sądu drugiej instancji. Zarzut kasacji pominięcia w uzasadnieniu
zaskarżonego postanowienia wskazania na jakich dowodach Sąd Okręgowy się oparł
oraz jakim dowodom odmówił wiarygodności, powołany jako zarzut naruszenia art. 386
k.p.c., nie jest adekwatny do treści tego przepisu i nie stanowi o jego naruszeniu.
Nie można natomiast odmówić zasadności zarzutowi kasacji naruszenia przez
Sąd Okręgowy art. 952 § 2 w zw. z art. 957 § 1 i 2 k.c. przez błędne przyjęcie, że
skuteczności testamentu sporządzonego przez spadkodawcę nie przekreśla spisanie
jego treści przez A. Ż., córkę wnioskodawczyni, która powołana została tymże
testamentem do dziedziczenia po spadkodawcy.
Wątpliwości, prowadzące do rozbieżności, tak w doktrynie jak i w orzecznictwie,
co do tego, kogo należy uważać za osobę trzecią w rozumieniu art. 952 § 1 k.c.,
mogącą spisać ustne oświadczenie spadkodawcy zawierające jego ostatnią wolę,
wyjaśnione zostały w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23
listopada 2001 r., III CZP 54/01 (OSNC 2002, nr 7-8, poz. 84), według której
spadkobierca powołany do spadku w testamencie ustnym nie jest osobą trzecią w
rozumieniu art. 952 § 2 k.c. Jak przekonywująco stwierdził Sąd Najwyższy w
uzasadnieniu tej uchwały, użyte w powołanym przepisie pojęcie „osoba trzecia” powinno
być rozumiane jako „osoba niezainteresowana”, „postronna”. Oznacza to, że spisać
ustne oświadczenie spadkodawcy zawierające jego ostatnia wolę może osoba
niezainteresowana treścią dokonanego przezeń rozrządzenia. Z grona osób, które
czynności tej mogą dokonać, wyeliminowane więc – jako osoby zainteresowane – są
zarówno osoby, które same uzyskują ze spadku jakąkolwiek korzyść (jako powołane do
dziedziczenia, zapisobiercy, beneficjariusze polecenia), jak i osoby, których najbliżsi
taką korzyść otrzymują. Ze względu na sytuację osoby sporządzającej pismo
stwierdzające treść testamentu ustnego, porównywalną z sytuacją świadka testamentu,
granice owego zainteresowania wyznacza stosowany w drodze analogii art. 957 k.c. Tak
więc osobą trzecią w rozumieniu art. 952 § 2 k.c. nie jest małżonek osoby, która została
5
powołana do spadku w testamencie ustnym (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
10 maja 2002 r., IV CKN 1044/00, OSN 2003, nr 7-8, poz. 107). Osobą taką nie jest też
inny krewny pierwszego stopnia tej osoby. A. Ż., córka wnioskodawczyni powołanej do
spadku w testamencie ustnym spadkodawcy nie była więc osobą trzecią w rozumieniu
art. 952 § 2 k.c., uprawnioną do spisania ustnego oświadczenia ostatniej woli
spadkodawcy. Stwierdzenie treści testamentu ustnego pismem przez nią sporządzonym
powoduje, że testament ten jest nieskuteczny i nie może stanowić podstawy
stwierdzenia nabycia spadku.
Rację ma Sąd Rejonowy uznając, że wadliwość stwierdzenia treści testamentu
ustnego, polegającą na spisaniu oświadczenia zawierającego ostatnią wolę
spadkodawcy przez osobę do tego nieuprawnioną nie wyklucza skuteczności
testamentu, jeżeli jego treść została stwierdzona przez zgodne zeznania świadków
złożone przed sądem stosownie do art. 952 § 3 k.c. Jednakże uznanie przez Sąd
Rejonowy, że zeznania świadków przesłuchanych przez ten Sąd nie są zgodne – co
wyklucza skuteczność testamentu ustnego – nie zostało zakwestionowane przez Sąd
Okręgowy. Podważenia tej oceny nie można dopatrzyć się w uzasadnieniu
zaskarżonego postanowienia. Nie jest bowiem nim zdanie, że „odnośnie stwierdzenia
treści testamentu ustnego na podstawie zeznań świadków to jedynie należy podnieść,
że zeznania osób, które mogły być takimi świadkami w całej rozciągłości potwierdziły
okoliczności sporządzenia testamentu oraz fakt, że został on spisany i przez te osoby,
jak też przez spadkodawcę podpisany”. Sąd Okręgowy nie wypowiedział się stanowczo,
że dokonuje odmiennej niż Sąd Rejonowy oceny zeznań świadków testamentu ustnego
przesłuchanych przez ten Sąd oraz że uznaje je za zgodne i dlaczego.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 13 § 2 w zw. z art.
39313
§ 1 oraz art. 39319
w zw. z 108 § 2 k.p.c. postanowił jak w sentencji.