Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 440/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 lutego 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z powództwa (…) Banku Spółdzielczego - Oddział w G.
przeciwko (…) Zakładom Drobiarskim "E.(...)"- Spółce Akcyjnej w Ś.
o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 25 lutego 2005 r.,
kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 3 marca 2004 r., sygn. akt
I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód – (…) Bank Spółdzielczy - Oddział w G. dochodził od pozwanego – (…)
Zakładów Drobiarskich „E.(...)” S.A. w Ś. kwoty 156.137,02 i wywodził swoje należności
z umowy o cesję wierzytelności, której na rzecz Banku dokonali producenci drobiu - H. i
T. B. w celu zabezpieczenia wierzytelności kredytowej wynikającej z umowy kredytowej,
łączącej Bank i tych producentów (kredytobiorców). Objęta cesją wierzytelność
producenta drobiu (cedentów) przysługiwała im wobec odbiorcy drobiu pozwanych
2
Zakładów na podstawie umowy dostawy drobiu. Sąd Okręgowy - rozpoznając sprawę
ponownie - zasądził od pozwanego na rzecz Banku kwotę 133.000 zł – dokonujac
następujących ustaleń faktycznych.
Producent drobiu J. B. zawarł w dniu 22 września 1999 r. umowę z pozwanym i
zobowiązał się w niej dostarczyć pozwanemu (kupującemu) młode indyki rzeźne,
hodowane w fermie drobiu położonej w miejscowości O. Umowa została zawarta na
czas tzw. cyklu produkcyjnego drobiu, określonego w „szczególnych warunkach
umowy”. W dniu 20 marca 1999 r. producenci drobiu zawarli umowę kredytu obrotowego
z (…).BS (powodem) z przeznaczeniem kredytu na tucz indyka. Dla zabezpieczenia
wierzytelności kredytowej Banku producenci drobiu dokonali w dniu 20 marca 2000 r.
przelewu wierzytelności przysługującej im z umowy dostawy w stosunku do pozwanych
zakładów. Przelew taki następował do wysokości zadłużenia z tytułu kredytu wraz
z odsetkami i innymi należnościami Banku z zastrzeżeniem tzw. zwrotnego przelania
wierzytelności na producentów w razie spłaty całości zadłużenia kredytowego przez
kredytobiorców. Pozwany (dłużnik cedowanej wierzytelności) został zawiadomiony o
przelewie w dniu 6 kwietnia 2000 r. Producenci drobiu i pozwany (kupujący) zawarli
aneks do umowy z dnia 22 września 1999 r., w którym kupujący drób rzeźny miał
zaoferować producentowi (sprzedającemu) paszę na potrzeby tuczu, należąca do
innego podmiotu tj. C.(...) - Spółki z o.o. (aneks obowiązywał od dnia 5 czerwca 2000 r.).
W dniu 5 czerwca 2000 r. sprzedający i kupujący zawarli umowę przewłaszczenia stada
drobiu na rzecz kupującego w celu zabezpieczenia wierzytelności w wysokości 133.000
zł, stanowiącej - jak to określono w § 1 umowy - należność za żywiec indyczy. W
każdym razie w umowie tej oznaczono producenta jako „dłużnika” a kupującego jako
„wierzyciela”. Spłata zabezpieczonej wierzytelności powodowała ponowne przejęcie
własności – stada na producenta (§ 3 umowy). Kredyt bankowy nie został spłacony
przez producenta (ich zadłużenie we wrześniu 2002 r. wynosiło 333.171,52 zł).
Producenci drobiu dostarczyli kupującemu (pozwanemu) indyki w okresie od czerwca do
sierpnia 2000 r. i ich wierzytelność wobec kupującego (pozwanego) wynosiła
421.729,16 zł. Pozwany zapłacił powodowemu Bankowi kwotę 265.170,37 zł.
Należności te były przekazywane na tzw. rachunek kredytowy producenta drobiu
(kredytobiorcy) i pomniejszały wysokość kredytowego zadłużenia tego kredytobiorcy.
Producent drobiu J. B. złożył zamówienie na paszę w C.(...) na łączną kwotę
156.137,02 zł. Pozwany zapłacił C.(...) w imieniu zamawiającego należność za paszę na
podstawie dwóch faktur.
3
W ocenie Sądu Okręgowego, roszczenie Banku (cesjonariusza) okazało się
zasadne. Kredytobiorcy nie spłacili zaciągniętego kredytu, pozwany został
zawiadomiony o dokonanej cesji dla zabezpieczenia, producenci drobiu (cedenci)
dostarczyli pozwanemu żywiec indyczy w okresie od czerwca do sierpnia 2000 r.,
a dostawy te zostały dokonane w ramach produkcji drobiu, na którą producenci
zaciągnęli kredyt w Banku. Istniały zatem wierzytelności producentów (cedentów) wobec
pozwanego za dostarczony drób. Umowę przewłaszczenia stada z dnia 5 czerwca 2002
r. należy uznać za nieskuteczną prawnie, nie przenosiła ona własności stada indyczego.
Badając skuteczność dokonanego przez pozwanego potrącenia (wierzytelności
dochodzonej przez Bank z wierzytelnością pozwanego wobec cedenta), Sąd Okręgowy
ostatecznie uznał, że pozwany wprawdzie nabył wierzytelności C.(...) wobec producenta
drobiu (na podstawie art. 518 § 1 k.c.) w dniach 24 lipca 2000 r. i 30 sierpnia 2000 r., ale
nie mógł dokonać skutecznego potrącenia nabytej wierzytelności (wierzytelności
subrogacyjnej), ponieważ powstała ona po dniu powzięcia przez pozwaną Spółkę
wiadomości o przelewie, tj. po dniu 6 kwietnia 2000 r.
Apelacja strony pozwanej została oddalona. Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia
faktyczne Sądu pierwszej instancji. Nie akceptował natomiast oceny prawnej tego Sądu
dotyczącej przyczyn nieskuteczności umowy przewłaszczenia stada indyczego z dnia 5
czerwca 2000 r. i przyjął, że umowa ta nie może być uznana za skuteczną wobec
powoda ponieważ zawarto ją już po zawiadomieniu dłużnika (pozwanego) o przelewie
(art. 512 zd. II k.c.). Skoro umowa przewłaszczenia okazała się nieskuteczna wobec
Banku (cesjonariusza), to istniała wierzytelność objęta cesją. Wierzytelności
przysługujące pozwanemu wobec producenta (określona przez Sąd Apelacyjny jako
„wierzytelności z tytułu należności za pasze”) nie mogła być jednak potrącona z
wierzytelnością powodowego Banku wobec pozwanego, bowiem wierzytelność
pozwanej Spółki powstała już po otrzymaniu zawiadomienia o przelewie, a nie istniała
jeszcze w chwili zawiadomienia o przelewie.
W kasacji pozwanego podniesiono zarzuty naruszenia przepisów prawa
procesowego tj. art. 316 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c., art. 386 § 6 k.p.c., art. 227 - 233
k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. i w zw. z art. 382 k.p.c. Eksponowano także zarzuty
naruszenia prawa materialnego, a mianowicie - art. 512 zd. II k.c., art. 140 k.c., art. 513
k.c., art. 65 k.c. i art. 5 k.c. W uzupełnieniu kasacji podniesiono dodatkowo zarzuty
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., art. 47914
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c., art. 381 k.p.c.
Uzupełnienie kasacji zawiera też rozwinięcie wcześniej podnoszonych zarzutów
4
kasacyjnych. W rezultacie skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Znaczna ilość zgłaszanych w kasacji zarzutów powoduje konieczność ich
merytorycznego uporządkowania z punktu widzenia sposobu podjętej przez pozwanego
obrony. W kasacji eksponowano przede wszystkim nieistnienie zabezpieczonej
wierzytelności kredytowej (między Bankiem a niewystępującym w sprawie producentem
drobiu - J. B.) z tej racji, że została ona spłacona, a następnie - z racji jej niepowstania w
związku z niewykonaniem umowy kredytowej przez Bank. Skarżący starał się także
motywować stanowisko, że nie powstała w ogóle wierzytelność wynikająca z umowy
przelewu (z dnia 20 marca 2000 r.), ponieważ wcześniej nastąpiło przewłaszczenie
przedmiotu sprzedaży stada drobiu przez producenta drobiu na rzecz pozwanego -
„E.(...)” S.A. W każdym razie skuteczne było potrącenie (zdaniem skarżącego -
umowne, a nie ex lege) wierzytelności Banku wynikającej z umowy cesji powierniczej
z wierzytelnością pozwanego wobec producenta drobiu (kredytobiorcy) i właśnie
dokonanie takiego potrącenia czyniło niezasadnym roszczenie Banku objęte sporem.
Najogólniej biorąc, zarzuty kasacyjne pozwanego koncentrują się wokół następujących
zagadnień: a) istnienia wierzytelności kredytowej Banku; b) skuteczności umowy
przewłaszczenia stada indyczego i jego skutków na układ powiązań obligacyjnych
między stronami procesu i innymi podmiotami; c) zasadności wierzytelności pozwanego
wobec producenta drobiu w związku z dostawą paszy temu producentowi; d)
skuteczności zgłoszonego przez pozwanego zarzutu potrącenia takiej wierzytelności z
wierzytelnością dochodzoną przez powodowy Bank.
2. Wbrew twierdzeniom skarżącego, zaskarżony wyrok zawiera jednak niezbędne
elementy przewidziane w art. 328 § 2 k.p.c., a mianowicie – szeroko rozbudowane
ustalenia faktyczne oraz odpowiednie wyjaśnienie podstawy prawnej dokonanego
rozstrzygnięcia. Chybiony jest zatem zarzut naruszenia tego przepisu. Wypadnie
zaznaczyć, że motywacja podnoszona dla uzasadnienia omawianego zarzutu nie
koresponduje z treścią art. 328 § 2 k.p.c. i mogłaby być skutecznie podnoszona w
ramach innych zarzutów procesowych. Dotyczy to zagadnienia „ustalenia aktualnego
zadłużenia zbywców wierzytelności” i „nierozpoznania wszystkich zarzutów
podniesionych przez stronę pozwaną w toku postępowania apelacyjnego”.
Należy wyraźnie zaznaczyć to, że zarzut naruszenia prawa procesowego
powinien wyraźnie wskazywać na zindywidualizowany przepis, sposób jego naruszenia
5
przez Sąd drugiej instancji oraz konsekwencje takiego naruszenia z punktu widzenia
wpływu na wynik sprawy (art. 3931
pkt 2 k.p.c.). Nie spełnia tego rygoru wskazywanie
naruszenia grupy przepisów, nawet wówczas, gdy regulują one jednorodną prawnie
materię. Uwaga ta odnosi się do podniesionego w kasacji zarzutu „naruszenia art. 227 –
231 k.p.c. w zw. z art. 391 oraz art. 382 k.p.c.”. Jeżeli jednak skarżący tak sformułowany
zarzut podnosił w celu zakwestionowania ustaleń faktycznych Sądu Apelacyjnego
dotyczących istnienia wierzytelności kredytowej Banku (i wynikającej z umowy
kredytowej z dnia 20 marca 2000 r.), to prawidłowy byłby w tym zakresie zarzut
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., podniesiony w pierwotnej wersji kasacji. W kasacji
zarzucano Sądowi Apelacyjnemu błędne ustalenie, że wspomniana należność
kredytowa nie została spłacona (skarżący wskazywał na takie fakty, które mogły
świadczyć o tym, że było inaczej), natomiast w uzupełnieniu kasacji podnoszono już fakt
niewykonania w ogóle umowy kredytowej przez powodowy Bank. Według skarżącego,
producent indyków rzeźnych (cedent) korzystał wyłącznie z tzw. kredytu kupieckiego
przyznawanego mu przez kontrahentów. Należy jednak przyjąć, że Sąd Apelacyjny
prawidłowo ustalił sam fakt zawarcia umowy kredytowej (z 20 marca 2000 r.), fakt jej
wykonania przez powodowy Bank oraz fakt braku spłaty kredytu. Próby podważania
tych ustaleń faktycznych przez skarżącego, przy zastosowaniu przezeń wspomnianej
motywacji prawnej, nie mogą być uznane za skuteczne.
Za bezpodstawne należy uznać także zarzuty naruszenia art. 47914
§ 2 k.p.c. w
zw. z art. 382 k.p.c. i art. 381 k.p.c. Skarżący zarzucił Sądowi Apelacyjnemu „pominięcie
zaprzeczenia strony faktowi udzielenia prze powoda kredytu zabezpieczonego cesją”
oraz „pominięcie dowodów zgłoszonych w apelacji, piśmie procesowym z dnia 21
listopada 2003 r. oraz w załączniku do protokołu rozprawy apelacyjnej”. Jak już
wskazano, Sąd Apelacyjny prawidłowo ustalił, że wierzytelność kredytowa powstała i nie
została spłacona przez kredytobiorcę. Ponadto Sąd ten miał uzasadnione podstawy do
oddalenia wniosków dowodowych strony pozwanej zgłoszonych w apelacji, w piśmie
procesowym z dnia 27 listopada 20003 r. oraz załącznika do rozprawy apelacyjnej z
dnia 18 lutego 2004 r. (uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. „poprzez wadliwe
ustalenie treści porozumienia zbywcy wierzytelności z pozwanym w przedmiocie
dostarczenia paszy” nie może być w ogóle brany pod uwagę w postępowaniu
kasacyjnym z tego względu, że treść porozumienia stron (a w istocie – treść ich
oświadczeń woli) może być zaczepiona w ramach zarzutu naruszenia np. art. 65 k.c.
6
Taki zarzut sformułowany został zresztą w grupie zarzutów naruszenia prawa
materialnego.
W rezultacie nie można przyjąć stanowiska skarżącego, że wierzytelność
kredytowa nie istniała (w ogóle nie powstała lub została spłacona). Nietrudno zauważyć,
że eksponując prawną skuteczność podniesionego zarzutu potrącenia, skarżący tym
samym akceptuje implicite fakt istnienia własnego zadłużenia kredytowego i tym samym
– istnienie przelanej wierzytelności.
3. Oba Sądy orzekające przyjęły inne przyczyny nieskuteczności umowy
przewłaszczenia stada indyków z dnia 5 czerwca 2000 r. Należy przyznać rację
skarżącemu, że przepis art. 512 zd. II k.c. nie mógł uzasadniać oceny prawnej, że
umowa przewłaszczenia była „nieskuteczna wobec powoda”, ponieważ zawarto ją po
dokonaniu przelewu i zawiadomieniu dłużnika (pozwanego) w dokonanym przelewie.
Przepis art. 512 zd. II k.c. nie obejmuje umowy przewłaszczenia zawartej w dniu 5
czerwca 2000 r. właśnie już choćby z tej racji, że przedmiotem cesji i przewłaszczenia
było inne prawo podmiotowe. Co więcej, obie umowy rodziły odmienne skutki prawne (ta
pierwsza skutki prawno-rzeczowe, ta druga – tylko obligacyjne). W każdym razie dla
rozstrzygnięcia niniejszego sporu istotne było to, czy doszło w ogóle do skutecznej cesji
na rzecz Banku i co było jej przedmiotem. Trafnie zauważył Sąd Apelacyjny, że chodziło
tu o cesję wierzytelności przyszłych, wynikających z umowy z dnia 22 września 1999 r.,
przy czym dostawy i odbiór drobiu nastąpiły od czerwca do sierpnia 2000 r. (terminy
zapłaty określono w „szczególnych warunkach umowy”, stanowiących załącznik do
umowy). Jeżeli ponadto ustalono, że pozwany wpłacił bankowi określoną kwotę „z tytułu
dostawy indyków”, to nie było wątpliwości co do tego, że istniał przedmiot przelewu w
chwili zawarcia umowy o przelew (20 marca 2000 r.) w postaci wierzytelności przyszłej i
z tego powodu cesja taka okazała się skuteczna. Skuteczności takiej nie mógł już
podważać fakt zawarcia umowy przewłaszczenia stada drobiu w dniu 6 czerwca 2000 r.
Strony umowy cesji (producent i Bank) nie rozwiązały tej umowy i nie dokonywały
zmiany jej treści.
Oznacza to, że dla przyjęcia skuteczności cesji wierzytelności wynikających z
umowy z dnia 22 września 1999 r. nie było niezbędne prawne podważenie skuteczności
umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie. Nie było też podstaw do przyjmowania
nieskuteczności tej umowy w świetle postanowień art. 512 zd. II k.c. W związku z tym
zarzut naruszenia tego przepisu należało uznać za uzasadniony.
7
4. Najwięcej miejsca w kasacji poświęcono kwestii prawnej skuteczności
potrącenia dokonanego przez dłużnika. Należy zakładać, że potrącenia tego dokonano
po zgłoszeniu żądania zapłaty przez powodowy Bank (w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku brak o tym wzmianki). W każdym razie chodziło o odpowiedź na pytanie, czy
pozwany (dłużnik) nabył w ogóle wierzytelność wobec producenta drobiu (cedenta) i czy
taka wierzytelność mogła być przedstawiona do potrącenia z wierzytelnością
dochodzoną przez Bank (cesjonariusza) w świetle postanowień art. 513 k.c. W ocenie
skarżącego, wspomniane potrącenie należało uznać za w pełni skuteczne i
doprowadziło ono w konsekwencji do umorzenia należności powodowego Banku.
5. Sąd Okręgowy dokonał odpowiednich ustaleń (aprobowanych przez Sąd
Apelacyjny) dotyczących powstania i wymagalności wierzytelności z tytułu dostaw
żywca indyczego (wierzytelności będącej przedmiotem cesji) oraz powstania i
wymagalności wierzytelności pozwanego wobec producenta (cedenta) w związku z
dostarczeniem producentowi paszy do drobiu (wierzytelność przedstawiona do
potrącenia przez dłużnika). W świetle tych ustaleń pojawia się kwestia tytułu prawnego i
charakteru tej drugiej wierzytelności. Jeżeli oba sądy przyjęły założenie, że miała tu
zastosowanie konstrukcja subrogacji ustawowej (art. 518 § 1 k.c.), ponieważ pozwany w
istocie „zapłacił cudzy dług”, to założenie takie nie znajduje dostatecznego oparcia w
dokonanych ustaleniach faktycznych. Co więcej, w prawnej motywacji takiej konstrukcji
pojawiają się wyraźne niekonsekwencje natury dogmatycznej. Jeżeli bowiem Sąd
Okręgowy przyjmuje, że pozwany „E.(...)” zapłacił na rzecz C.(...) „w imieniu p. B. z
tytułu należności za pasze”, to, rzecz jasna, w takiej sytuacji w ogóle nie mogłaby
wchodzić w grę konstrukcja subrogacji z art. 518 k.c. Pełnomocnik może bowiem działać
w imieniu i na rzecz mocodawcy (art. 95 k.c.). W innym miejscu stwierdzono ogólnie, że
producent „udzielił pozwanemu pełnomocnictwa do zamawiania paszy w jego imieniu i
na jego rachunek”, co mogłoby oznaczać, że odpowiednia umowa obejmująca dostawę
paszy łączyła bezpośrednio producenta z C.(...). W każdym razie nie sposób podzielić
stanowiska obu Sądów, że każdy przypadek „zapłaty cudzego długu” powoduje skutki
prawne subrogacji przewidzianej w art. 518 § 1 k.c. Muszą bowiem pojawić się nadto
odpowiednie podstawy prawne wstąpienia płacącego w prawie zaspokojonego
wierzyciela (art. 518 k.c.). Co więcej, konstrukcja subrogacji zakłada istnienie
zobowiązania między wierzycielem i osobą zobowiązaną zanim nastąpiłby akt
subrogacji. Tymczasem oba Sądy wydają się łączyć fakt zapłaty dokonanej przez
pozwaną spółkę na rzecz C.(...) z powstaniem (i pojawieniem się wymagalności)
8
wierzytelności pozwanego wobec producenta. W prawie polskim nie występuje zasada
osobistego wykonania zobowiązania przez dłużnika (art. 356 k.c.), ale zapłata cudzego
długu przez osobę trzecią nie zawsze powoduje skutki prawne przewidziane w art. 518 §
1 k.c. Odpowiednie roszczenie między płacącą osobą trzecią a dłużnikiem może mieć
swoje uzasadnienie, np. w stosunku wewnętrznym ukształtowanym między tymi
podmiotami, a w ostateczności – w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu. Należy
zaznaczyć, że przeciwko konstrukcji „zapłaty cudzego długu” oponuje też skarżący i
proponuje inne uzasadnienie prawne dla powstania omawianej wierzytelności związanej
z dostarczeniem paszy (pkt 2 uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego).
6. Dłużnikowi przysługują przeciwko nabywcy wierzytelności wszelkie zarzuty,
którymi dysponował on przeciwko zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie
(art. 513 § 1 k.c.). Dotyczy to także zarzutu potrącenia ex lege (art. 498 k.c.). Jednakże
dłużnik może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność przysługującą wobec
zbywcy, chociażby stała się ona wymagalna dopiero po otrzymaniu zawiadomienia o
cesji. Nie jest jednak możliwe dokonanie potrącenia, gdy wierzytelność wobec zbywcy
stała się wymagalna później niż wierzytelność będąca przedmiotem przelewu.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, skoro wierzytelność pozwanej Spółki „z tytułu
należności za pasze” powstała po zawiadomieniu dłużnika o przelewie (tj. po dniu
6 kwietnia 2000 r.), nie mogła już być ona przedstawiona do potrącenia
z wierzytelnością będącą przedmiotem cesji. Konstatację tę należy uznać za
przedwczesną.
Nie można podzielić sugestii skarżącego, że w umowie z dnia 22 września 1999
r. doszło do ukształtowania między producentem drobiu i jego odbiorcą (pozwanym)
odpowiedniej klauzuli zawierającej tzw. potrącenie umowne (w § 11 ust. 2 lit. a umowy).
Omawianą sugestię sformułowano w związku z motywacją niewłaściwego zastosowania
przez Sąd Apelacyjny art. 513 k.c., który przyjął w omawianym zakresie konstrukcję
potrącenia jednostronnego (art. 498 k.c.). Tymczasem zakwestionowanie interpretacji
postanowień wspomnianej umowy w odniesieniu do zarzutu potrącenia wymagałoby
podniesienia zarzutu naruszenia art. 65 k.c. (zarzut ten podniesiono jedynie w związku z
zarzutem błędnej wykładni „porozumienia zbywcy wierzytelności z pozwanym w
przedmiocie dostarczenia paszy i zapłaty za nią tak jej producentowi, jak i pozwanemu”).
Nie mogą być zatem wzięte pod uwagę wywody zmierzające do wykazania, że „zarzut
dokonania potrącenia umownego podniesiony przez stronę pozwaną wobec żądania
powoda jest zarzutem przysługującym dłużnikowi osobiście względem nabywcy
9
wierzytelności, a nie zarzutem przysługującym mu przeciwko zbywcy, który może zostać
podniesiony na podstawie art. 513 k.c.”. Należy zauważyć, że sugestia skarżącego jest
chybiona także z merytorycznego punktu widzenia. Przede wszystkim bardzo wątpliwa
dogmatycznie jest sama konstrukcja uprawnienia kształtującego, wynikającego z tzw.
potrącenia umownego i „obciążająca scedowaną wierzytelność”. W każdym razie sama
treść § 11 ust. 2 lit. a umowy nie uzasadnia interpretacyjnych sugestii pozwanego.
Właściwsze byłoby rozumienie postanowień tych postanowień umowy z dnia 22
września 1999 r. jako ogólną dopuszczalność dokonywania potrącenia ex lege
wzajemnych wierzytelności „odbiorcy” (pozwanego) z należnościami „producenta”
(cedenta).
W konsekwencji należałoby przyjąć, że Sąd Apelacyjny trafnie posługiwał się,
oceniając zastosowanie w niniejszej sprawie art. 513 k.c., konstrukcję potrącenia
ustawowego przewidzianego w tym przepisie.
7. Przepis art. 513 k.c. reguluje kwestię zarzutów przysługujących dłużnikowi w
związku z dokonaniem przelewu wierzytelności istniejącej (choć niekoniecznie – jeszcze
wymagalnej). Może on mieć także zastosowanie w zakresie przelewu wierzytelności
przyszłej (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., II CK 16/02,
OSNC 2004, z. 4, poz. 202, s. 85 - 87). Trudno bowiem znaleźć uzasadnione argumenty
wykluczające zastosowanie przepisu art. 513 k.c. do tej postaci wierzytelności, skoro w
orzecznictwie i piśmiennictwie nie neguje się w ogóle dopuszczalności przelewu
wierzytelności przyszłej oraz możliwości poddania jej reżimowi prawnemu art. 509 k.c. i
n. Tak uczyniono także w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., ale przy
uwzględnieniu właściwości cesji wierzytelności przyszłej. Otóż poszerzono w nim
czasowe granice dopuszczalności zarzutów przeciwko cesjonariuszowi w celu
umożliwienia dłużnikowi podnoszenia przeciwko cesjonariuszowi także zarzutów
przysługujących mu wobec cedenta, a ukształtowanych w ramach umowy z cedentem,
tj. umowy kreującej ostatecznie przelaną wierzytelność. Ratio legis takiej rozszerzonej
ochrony prawnej dłużnika podyktowana zostaje tym, że w chwili dokonania cesji
wierzytelności przeszłej nie są jeszcze w pełni określone kontury prawne tejże
wierzytelności, a takie definitywne określenie nastąpi dopiero w wyniku dalszych
zdarzeń prawnych (np. określonych dostaw towarów, jak w niniejszej sprawie). Oznacza
to, że w zakresie cesji wierzytelności przyszłej nie może być stosowana ogólna reguła
art. 513 § 1 k.c., zgodnie z którą dłużnikowi przysługuje przeciwko nabywcy
wierzytelności tylko takie zarzuty, które miał on przeciwko zbywcy w chwili powzięcia
10
wiadomości o przelewie (art. 513 § 1 k.c.). Czasową cenzurą podnoszenia zarzutów
należałoby zatem przesunąć, co oznaczałoby możliwość podnoszenia zarzutów
powstałych także po tej dacie. Dotyczy to także zarzutu potrącenia (art. 498 k.c.)
wierzytelności przysługującej dłużnikowi przeciwko zbywcy wierzytelności z
wierzytelnością będącą przedmiotem przelewu, chociażby wierzytelność wobec zbywcy
powstała i stała się wymagalna po zawiadomieniu dłużnika o przelewie (art. 513 § 2
k.c.).
Skarżący nie kwestionował ustaleń obu sądów w zakresie dotyczącym określenia
wierzytelności będącej przedmiotem przelewu i wierzytelności przysługujących
dłużnikowi (pozwanemu) przeciwko producentowi drobiu (cedentowi) z racji dostaw
paszy temu producentowi. Brak podstaw do przyjęcia konstrukcji subrogacji ustawowej z
art. 518 k.c. (pkt 5 uzasadnienia) pozostawia otwartym zagadnienie nie tylko prawnego
tytułu wierzytelności (przedstawionej przez dłużnika do potrącenia), ale także –
określenie czasu jej powstania, wymagalności i rozmiaru. Gdyby okazało się, że
wierzytelności związane z dostarczeniem paszy stały się wymagane wcześniej niż
wierzytelność będąca przedmiotem przelewu, zarzut potrącenia dokonany przez
dłużnika (pozwanego) mógłby okazać się jednak prawnie skuteczny, chociaż sam zarzut
potrącenia zaktualizowałby się (w sensie powstania przesłanek potrącenia – art. 498 § 1
k.c.) po dniu 6 kwietnia 2000 r., tj. po zawiadomieniu dłużnika o przelewie
wierzytelności.
Należy zatem podzielić zarzut kasacyjny dotyczący naruszenia przez Sąd
Apelacyjny przepisu art. 513 k.c., aczkolwiek z innym uzasadnieniem niż prezentowane
w kasacji. Naruszenie tego przepisu przesądziło w sposób zasadniczy o rozstrzygnięciu
Sądu Najwyższego.
8. Nie może być uwzględniony zarzut naruszenia art. 5 k.c. z motywacją
prezentowaną w kasacji. Zarzut ten nie został podniesiony w kontekście formuły
nadużycia prawa przez powoda. Jeżeli roszczenie banku wynikające z umowy cesji
okazało się skuteczne, to bezprzedmiotowe są wywody o „uzyskaniu nieuzasadnionej
korzyści kosztem drugiego podmiotu”.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39313
§ 1
k.p.c. w zw. z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego…, Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).