Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 598/04
POSTANOWIENIE
Dnia 13 kwietnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Lech Walentynowicz
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku M. Z.
przy uczestnictwie J. J., B. J. i M. J.
o wpis w księdze wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 13 kwietnia 2005 r.,
kasacji uczestniczki postępowania M. J. od postanowienia Sądu Okręgowego w J. z
dnia 30 czerwca 2004 r., sygn. akt II Ca (…),
oddala kasację i zasądza od uczestniczki postępowania - M. J. na rzecz
wnioskodawcy 120 zł kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy J. zaskarżonym postanowieniem oddalił apelację M. J. od wpisu z
dnia 9 kwietnia 2004 r., którym Sąd Rejonowy w L. ustanowił na rzecz M. Z. hipotekę
przymusową w kwocie 200 000 zł na nieruchomości stanowiącej własność apelującej,
dla której prowadzona jest księga wieczysta nr (...).
Z ustaleń Sądu wynika, że dnia 7 września 2000 r. Sąd Rejonowy w G. wydał – w
postępowaniu nakazowym – nakaz zapłaty, w którym nakazał J. J., aby zapłacił M. Z.
400 000 zł z ustawowymi odsetkami oraz koszty postępowania. Postanowieniem z dnia
21 marca 2001 r. Sąd nadał wymienionemu nakazowi klauzulę wykonalności także
przeciwko żonie dłużnika – B. J., z ograniczeniem jej odpowiedzialności do majątku
objętego wspólnością ustawową.
2
Sąd Okręgowy w G. – po rozpoznaniu zarzutów od wymienionego nakazu –
wyrokiem z dnia 8 listopada 2001 r. utrzymał w mocy nakaz zapłaty w części
zasadzającej kwotę 389 000 zł z ustawowymi odsetkami oraz koszty postępowania, a w
pozostałym zakresie uchylił nakaz zapłaty i umorzył postępowanie. Wymienionemu
wyrokowi została nadana klauzula wykonalności dnia 23 stycznia 2002 r.
Sąd Okręgowy w J. wyrokiem z dnia 14 marca 2003 r. uznał, że umowa
darowizny z dnia 23 października 2000 r., którą J. i B. małż. J. darowali małoletniej córce
– M. J. zabudowaną działkę gruntu, dla której Sąd Rejonowy w L. prowadzi księgę
wieczystą nr (...), jest bezskuteczna w stosunku do M. Z. ze względu na jego
wierzytelność stwierdzoną nakazem zapłaty z dnia 7 września 2000 r. i wyrokiem z dnia
8 listopada 2001 r.
Sąd Okręgowy uznał, że ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości
stanowiącej własność M. J. jest dopuszczalne, mimo że dłużnikami M. Z. są J. i B. J.
Wierzyciel może bowiem dochodzić – po uwzględnieniu skargi pauliańskiej –
zaspokojenia z nieruchomości dłużnika, która wyszła z jego majątku na skutek zawarcia
umowy darowizny z dnia 23 marca 2000 r. (art. 532 k.c.).
W kasacji, opartej na pierwszej podstawie z art. 3931
k.p.c., pełnomocnik M. J.
zarzucił naruszenie art. 109 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i
hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z zm.; dalej: u.k.w.h.). Polega
ono – jego zdaniem – na (...)„akceptacji wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości
stanowiącej własność M. J., jakkolwiek jedyny tytuł wykonawczy dotyczył J. J., nie zaś
właścicielki nieruchomości, a wyrok orzekający o bezskuteczności względem M. Z.
czynności przenoszącej na skarżącą własność nieruchomości nie został opatrzony
klauzulą wykonalności.” Powołując się na tę podstawę kasacyjną wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ocena zasadności przytoczonej wyżej podstawy kasacyjnej wiąże się z kwestią
znaczenia prawomocnego wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie za
bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela dla
relacji między wierzycielem a osobą trzecią, która w skutek tej czynności uzyskała
korzyść majątkową. Chodzi o to, jaki stosunek prawny łączy te osoby, zwłaszcza, czy
ma on charakter zobowiązania, z którego wynika obowiązek osoby trzeciej do spełnienia
świadczenia zamiast dłużnika.
3
W doktrynie istnieje wiele poglądów wyjaśniających istotę akcji pauliańskiej.
Wśród zapatrywań uznających, że w rezultacie zaskarżenia czynności dłużnika
dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela powstaje zobowiązanie osoby trzeciej nie ma
zgody co do źródła tego zobowiązania. Niektórzy autorzy dopatrują się w postępowaniu
osoby trzeciej czynu niedozwolonego i jej sytuację rozpatrują na gruncie
odpowiedzialności deliktowej. Inni wskazują na przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu
jako źródło zobowiązania osoby trzeciej. Według niektórych autorów wreszcie w sytuacji
określonej w przepisach kodeksu cywilnego regulujących akcję pauliańską powstaje ex
lege zobowiązanie osoby trzeciej, którego treść stanowi znoszenie, ścierpienie, czy
nieprzeszkadzanie w egzekucji prowadzonej przez wierzyciela z przedmiotu
majątkowego, który – na skutek czynności dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem
wierzyciela – wyszedł z majątku dłużnika i znalazł się w majątku osoby trzeciej albo
pozostał w jej majątku, mimo że powinien przejść do majątku dłużnika.
Należy opowiedzieć się za ostatnim z przytoczonych zapatrywań. Odpowiada ono
bowiem najbardziej regulacji akcji pauliańskiej zawartej w kodeksie cywilnym. Zyskało
też aprobatę większości przedstawicieli doktryny. Ustalenie, że treść zobowiązania
osoby trzeciej stanowi obowiązek nieprzeszkadzania w egzekucji znajduje oparcie w art.
532 k.c., który uprawnia wierzyciela – po uprawomocnieniu się wyroku – do
zaspokojenia z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej z przedmiotów
majątkowych, które wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Przepisy
regulujące akcję pauliańska nie dają podstaw do przyjęcia, że treścią zobowiązania
osoby trzeciej jest spełnienie świadczenia w miejsce dłużnika. Nie uzasadnia takiego
stanowiska zwłaszcza art. 533 k.c. Przewidziane w tym przepisie świadczenie
polegające na pozytywnym działaniu osoby trzeciej jest bowiem jej uprawnieniem,
dobrowolnym aktem pozwalającym uniknąć egzekucji, a nie obowiązkiem ciążącym na
osobie trzeciej z mocy wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie czynności
dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela za bezskuteczną wobec niego.
Rola sądu, który rozpoznaje powództwo o uznanie za bezskuteczną czynności
dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, ogranicza się do orzeczenia
bezskuteczności względnej czynności, jeżeli zachodzą przesłanki z art. 527 k.c.
Pozytywne orzeczenie ma charakter konstytutywny polegający na zmianie stosunku
prawnego istniejącego między dłużnikiem a osobą trzecią przez ograniczenie jego
skuteczności, bez naruszania ważności czynności prawnej. Wobec skarżącego
wierzyciela zakwestionowana czynność dłużnika staje się bezskuteczna, ze wszystkimi
4
ustawowymi przejawami tej sankcji. Dlatego sąd nie nakłada na osobę trzecią
obowiązku znoszenia egzekucji. Z woli ustawodawcy – po uprawomocnieniu się wyroku
– wierzyciel jest bowiem uprawniony do zaspokojenia wierzytelności kosztem osoby
trzeciej, a ona ma obowiązek znoszenia egzekucji prowadzonej przez wierzyciela z jej
majątku (art. 532 k.c.).
Powyższe wywody prowadzą do wniosku, że wierzyciel, którego powództwo w
procesie zostało uwzględnione, może prowadzić egzekucję z przedmiotów
majątkowych, które w skutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku
dłużnika albo do niego nie weszły, bez tytułu wykonawczego przeciwko osobie trzeciej.
Postępowanie egzekucyjne jest bowiem prowadzona przeciwko dłużnikowi wierzyciela,
a nie osobie trzeciej. W literaturze zwraca się uwagę, że osoba trzecia (pozwany w
procesie pauliańskim) nie jest stroną postępowania egzekucyjnego.
Należy przyjąć, że wspomniany obowiązek znoszenia egzekucji przez osobę
trzecią odnosi się to także do wpisu hipoteki przymusowej zwykłej. Przemawia za tym
charakter wymienionej hipoteki, która pełni rolę – jak się powszechnie przyjmuje –
szczególnego rodzaju środka egzekucyjnego w szerokim znaczeniu służącego
zabezpieczeniu realizacji stwierdzonej tytułem wykonawczym wierzytelności. Nie
podważa tego poglądu ugruntowane w judykaturze Sądu Najwyższego stanowisko, że
hipoteka przymusowa nie może być wpisana, gdy dłużnik już utracił prawo własności
nieruchomości (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2004 r., III CK
245/02 (OSP 2005, nr 5, poz. 3). Przytoczone stanowisko nie dotyczy bowiem
wypadków, gdy czynność prawna dłużnika przenosząca własność nieruchomości –
dokonania z pokrzywdzeniem wierzyciela – została uznana za bezskuteczną wobec
niego.
Z przedstawionych powodów zarzut naruszenia art. 109 ust. 1 u.k.w.h. należało
uznać za nieuzasadniony. Kasacja podlega zatem – na podstawie art. 39312
k.p.c. w zw.
z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. (Dz. U. Nr 13. poz. 98) – oddaleniu jako
pozbawiona usprawiedliwionej podstawy.