Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 2/05
POSTANOWIENIE
Dnia 20 kwietnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
w sprawie z wniosku T. A. i S. A.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa - Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w W. - Oddziału
Regionalnego w W. (poprzednio: Skarbu Państwa - Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w
W. - Oddziału Rejonowego w W.)
o wpis hipoteki umownej, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w
dniu 20 kwietnia 2005 r., kasacji uczestnika postępowania od postanowienia Sądu
Okręgowego w W. z dnia 22 lipca 2004 r., sygn. akt II Ca (…),
oddala kasację.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 3 lutego 2004 r. Sąd Rejonowy w W. oddalił wniosek T. i
S. małżonków A., zawarty w umowie notarialnej sprzedaży odrębnej własności lokalu, o
wpis w księdze wieczystej założonej dla nabytego lokalu hipoteki umownej na rzecz
Wojskowej Agencji Mieszkaniowej.
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 22 lipca 2004 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił
apelację uczestnika Skarbu Państwa – Wojskowej Agencji Mieszkaniowej od
powyższego orzeczenia.
Sądy ustaliły, iż umową notarialną z dnia 28 listopada 2003 r., zawartą pomiędzy
Wojskową Agencją Mieszkaniową a T. i S. małżonkami A., doszło do zbycia przez
Agencję nieruchomości lokalowej wpisanej do księgi wieczystej jako własność Skarbu
2
Państwa - Wojskowej Agencji Mieszkaniowej. W umowie notarialnej nabywcy ustanowili
na nabytym lokalu hipotekę w kwocie 6 915 zł na rzecz Wojskowej Agencji
Mieszkaniowej w W. Oddział w W. tytułem zabezpieczenia spłaty reszty ceny sprzedaży.
Sąd Okręgowy podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji, iż uczestnik
rozporządził mieniem Skarbu Państwa, które pozostawało jedynie w jego władaniu jako
zarządzającego prawem własności Skarbu Państwa, zgodnie z przepisami ustawy z
dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (j.t:
Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 368 ze zm.) a zatem wierzycielem z tytułu zapłaty przez
nabywców reszty ceny sprzedaży, zabezpieczonej hipotecznie, był Skarb Państwa
reprezentowany przez Agencję a nie sama Agencja, co uzasadnia odmowę wpisu.
W kasacji opartej na obu podstawach wskazanych w art. 3931
k.p.c., uczestnik w
ramach pierwszej podstawy zarzucił naruszenie art. 14 ust. 1 i 3, art. 15, art. 16 i art. 19
ust. 1 i ust. 2 pkt 2 ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP, przez ich błędną
wykładnię oraz art. 58 ust. 5 tej ustawy, przez jego niezastosowanie i bezpodstawne
przyjęcie, że wierzycielem z tytułu sprzedaży nieruchomości może być wyłącznie
właściciel - Skarb Państwa a także naruszenie art. 3531
k.c. przez jego niezastosowanie
i uznanie, że właściciel rzeczy nie może uczynić wierzycielem należności z tytułu
sprzedaży rzeczy osoby trzeciej. W ramach drugiej podstawy skarżący zarzucił
naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. przez nie wyjaśnienie w zaskarżonym orzeczeniu
przesłanek jakimi kierował się Sąd drugiej instancji uznając, że przedmiotowa umowa
sprzedaży nie może stanowić podstawy wpisu hipoteki, naruszenie art. 378 § 1 w zw. z
art. 6268
§ 2 k.p.c. przez przekroczenie zakresu kognicji sądu wieczystoksięgowego,
oraz naruszenie art. 316 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez nie uwzględnienie stanu
prawnego obowiązującego w dacie wydania orzeczenia Sądu drugiej instancji.
W oparciu o powyższe wnosił o zmianę zaskarżonego postanowienia i nakazanie
wpisu hipoteki na jego rzecz, ewentualnie o uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wobec zmiany od dnia 6 lutego 2005 r. przepisów postępowania cywilnego, na
wstępie należy wskazać, iż zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – prawo o ustroju sądów
powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98), do rozpoznania kasacji w niniejszej
sprawie mają zastosowanie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego w
dotychczasowym brzmieniu.
3
Ocenę zarzutów kasacji trzeba rozpocząć od stwierdzenia, iż zgodnie z art. 65
ustawy o księgach wieczystych i hipotece, istnienie i treść hipoteki zależy od
wierzytelności, którą zabezpiecza. Dlatego nie można ustanowić hipoteki bez
wierzytelności, co oznacza, że nie można ustanowić hipoteki na rzecz osoby, której nie
przysługuje wierzytelność. W tym miejscu trzeba zauważyć, iż stanowisko skarżącego
prezentowane w sprawie w tym przedmiocie nie jest w pełni konsekwentne. Z jednej
bowiem strony, zarzucając Sądowi naruszenie wskazanych w kasacji przepisów ustawy
o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP twierdzi, że wierzytelność z tytułu ceny zbycia
nieruchomości (prawa odrębnej własności lokalu) Skarbu Państwa przez Wojskową
Agencję Mieszkaniową jest wierzytelnością tej Agencji a nie Skarbu Państwa. Z drugiej
zaś strony, zarzucając naruszenie art. 3531
k.c., stoi na stanowisku, że w ramach
swobody umów doszło do umownego przeniesienia przez Skarb Państwa, jako
wierzyciela, na rzecz osoby trzeciej - Agencji, wierzytelności z tytułu ceny sprzedaży
nieruchomości Skarbu Państwa. Z uwagi jednak na to, że podstawę wniosku o wpis
hipoteki na rzecz Agencji stanowiła umowa notarialna zbycia przez nią lokalu
mieszkalnego będącego własnością Skarbu Państwa i ustanowienie na rzecz Agencji
przez nabywców hipoteki umownej, brak było podstaw faktycznych i prawnych do
rozważania, jako podstawy wpisu hipoteki na rzecz Agencji, ewentualnej umowy, na
mocy której Skarb Państwa przeniósł na Agencję wierzytelność z tytułu ceny. Skarżący
żądając wpisania na jego rzecz hipoteki, nie powołał się na żadną tego rodzaju umowę
jak również na przeniesienie na jej rzecz wierzytelności zabezpieczonej następnie
hipoteką a zatem wywody w tym przedmiocie zawarte w kasacji oraz zarzut naruszenia
art. 3531
k.c. są pozbawione podstaw.
Przechodząc do rozważenia zarzutów naruszenia wskazanych w kasacji
przepisów ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP oraz twierdzenia skarżącego, iż
wierzytelność z tytułu ceny sprzedaży nieruchomości Skarbu Państwa, dokonanej przez
Wojskową Agencję Mieszkaniową, jest wierzytelnością Agencji, należy przede
wszystkim wskazać, że omawiana ustawa, określająca między innymi status prawny
Wojskowej Agencji Mieszkaniowej i zakres jej uprawnień w stosunku do mienia Skarbu
Państwa, była kilkakrotnie nowelizowana, w tym także w okresie między ustanowieniem
na rzecz Agencji hipoteki w umowie zbycia lokalu a datą orzekania przez Sąd drugiej
instancji. Skoro zgodnie z art. 67 ukwh do powstania hipoteki niezbędny jest wpis w
księdze wieczystej, to o możliwości wpisania hipoteki do księgi wieczystej decyduje stan
prawny obowiązujący w dacie wpisu. Nie przesądzając spornego w doktrynie
4
i orzecznictwie zagadnienia, czy o powstaniu prawa, którego przesłanką jest wpis
w księdze wieczystej decyduje data wpisu nieprawomocnego (a tym samym stan
faktyczny i prawny istniejący w tej dacie), czy wpisu prawomocnego, stwierdzić jedynie
trzeba, iż rację ma skarżący, że dla oceny statusu prawnego Agencji oraz możliwości
ustanowienia na jego rzecz hipoteki umownej w ustalonym w sprawie stanie faktycznym,
nie może być obojętna zmiana wskazanych w kasacji przepisów, obowiązująca od dnia
1 lipca 2004 r., dokonana na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o zmianie
ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych
ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 1203 ze zm.), choć nie była to zmiana decydująca dla
rozstrzygnięcia sprawy. W dalszych rozważaniach przepisy ustawy o zakwaterowaniu
Sił Zbrojnych RP będą cytowane i wykładane w brzmieniu nadanym tą nowelizacją.
Zgodnie z art. 8 ust. 1 pkt 3 oraz art. 14 ust. 1 ustawy, Wojskowa Agencja
Mieszkaniowa jest państwową osobą prawną, której Skarb Państwa powierza
wykonywanie w jego imieniu i na jego rzecz prawa własności i innych praw rzeczowych
w stosunku do nieruchomości stanowiących jego własność. Obejmując we władanie te
nieruchomości Agencja wstępuje w prawa i obowiązki z nimi związane w stosunku do
Skarbu Państwa oraz osób trzecich (art. 15 ust. 1). Gospodarowanie powierzonym
mieniem Skarbu Państwa oraz obrót objętymi nieruchomościami, w tym sprzedaż lokali
mieszkalnych i innych nieruchomości należy do zadań własnych Agencji (art. 16 ust. 1
pkt 1 i 2) a przychody z tytułu zbywania składników majątkowych są przychodami
Agencji, która prowadzi samodzielną gospodarkę finansową (art. 19 ust. 1 i 3 pkt 2).
Oceniając status i charakter prawny władztwa Agencji nad powierzonym jej mieniem
Skarbu Państwa należy zwrócić uwagę na charakterystyczną zmianę art. 14 ust. 1,
dokonaną przez wskazaną wyżej ustawę nowelizacyjną z dnia 16 kwietnia 2004 r., która
dodała do poprzedniej regulacji stwierdzenie, iż wykonywanie przez Agencję prawa
własności Skarbu Państwa dokonuje się nie tylko na jego rzecz, lecz także „w jego
imieniu”, co podkreśliło powierniczy jedynie charakter władztwa Agencji nad
powierzonym jej mieniem Skarbu Państwa i dokonywanych przez nią czynności
prawnych, jako podejmowanych „w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa”. Oznacza to, iż
Agencja jest jedynie administratorem powierzonego jej mienia Skarbu Państwa,
wykonującym w jego imieniu i na jego rzecz prawo własności oraz inne prawa rzeczowe
a czynności prawne dotyczące mienia Skarbu Państwa, dokonane przez Agencję,
wywołują bezpośredni skutek w majątku Skarbu Państwa jako właściciela tego mienia.
Potwierdza to regulacja zawarta w art. 14 ust. 3 ustawy, zgodnie z którą Skarbowi
5
Państwa reprezentowanemu przez Agencję przysługuje prawo własności lub inne
prawa, uzyskane z tytułu zbycia lub obciążenia prawem rzeczowym bądź innym prawem
mienia Skarbu Państwa, o którym mowa w ust. 1 a więc nieruchomości powierzonych
Agencji. Stosownie zatem do postanowień art. 14 ust. 3 w związku z art. 14 ust. 1
ustawy, wszystkie prawa rzeczowe lub obligacyjne, uzyskane przez Agencję z tytułu
zbycia nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa, Agencja nabywa w
imieniu i na rzecz Skarbu Państwa i prawa te przysługują Skarbowi Państwa
reprezentowanemu przez Agencję, nie zaś samej Agencji, jako osobie prawnej, której
może przysługiwać prawo własności i prawa wynikające z jego zbycia, jednak nie w
stosunku do nieruchomości powierzonych przez Skarb Państwa a jedynie w stosunku do
nieruchomości stanowiących jej własność.
Powołany w kasacji przepis art. 58 ust. 5 ustawy, który wierzytelność w stosunku
do nabywcy odrębnej własności lokalu, stanowiącego uprzednio własność Skarbu
Państwa i zbytego przez Agencję, określa jako „wierzytelność Agencji” i zezwala na jej
zabezpieczenie hipoteczne na sprzedawanym lokalu, nie może być wykładany bez
nawiązania do wyżej omówionych regulacji art. 14 ust. 1 i 3 ustawy oraz statusu Agencji
jako jedynie powiernika Skarbu Państwa. Oznacza to, iż Agencja nabywa wierzytelność
z tytułu ceny sprzedaży takiego lokalu w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa, podobnie
jak ustanowienie hipoteki umownej na zabezpieczenie takiej wierzytelności następuje na
rzecz Skarbu Państwa, jako wierzyciela hipotecznego, reprezentowanego przez
Agencję, nie zaś na rzecz samej Agencji.
Nie rozważenie powyższego przepisu przez Sąd Okręgowy nie miało zatem
znaczenia dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy, skoro postanowienia w nim
zawarte nie uzasadniają twierdzenia skarżącej, iż to samej Agencji przysługiwała
wierzytelność zabezpieczona hipoteką umowną, która wobec tego powinna być wpisana
na jej rzecz. Podobnie, wbrew stanowisku skarżącej, nie przesądza o tym także
regulacja zawarta w art. 19 ust. 1 i 3 pkt 2 ustawy. Jak trafnie stwierdził Sąd Okręgowy,
wskazanie w tych przepisach, iż przychodami Agencji są między innymi przychody z
tytułu zbywania składników majątkowych, stanowi jedynie ustawowe uregulowanie
źródeł przychodów tej państwowej osoby prawnej i oznacza, że Agencja może
dysponować przychodami uzyskanymi ze sprzedaży składników mienia Skarbu
Państwa. Nie ma to jednak wpływu na określenie osoby wierzyciela hipotecznego
uprawnionego z tytułu zabezpieczenia ceny zbycia lokalu stanowiącego własność
6
Skarbu Państwa, którym, na podstawie wyżej omówionych przepisów, jest Skarb
Państwa reprezentowany przez Wojskową Agencję Mieszkaniową.
Stwierdzić zatem należy, iż Wojskowa Agencja Mieszkaniowa, zbywając na
podstawie umowy z dnia 28 listopada 2003 r. nieruchomość lokalową stanowiąca
własność Skarbu Państwa, uczyniła to w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa, nabywając
także w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa, wierzytelność z tytułu reszty ceny, dla
zabezpieczenia której ustanowiona została hipoteka umowna, której wierzycielem jest
Skarb Państwa reprezentowany przez Agencję. W tym stanie rzeczy nie mógł zostać
uwzględniony wniosek sformułowany jako żądanie wpisania do księgi wieczystej
hipoteki w określonej kwocie na rzecz Wojskowej Agencji Mieszkaniowej, co słusznie
stwierdziły Sądy obu instancji. Wpis do księgi wieczystej hipoteki umownej
zabezpieczającej wierzytelność z tytułu reszty ceny nieruchomości lokalowej
stanowiącej własność Skarbu Państwa, sprzedanej w jego imieniu przez Wojskową
Agencję Mieszkaniową, następuje bowiem na rzecz Skarbu Państwa - Wojskowej
Agencji Mieszkaniowej, nie zaś na rzecz samej Agencji. Podobne stanowisko zajął Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 września 2002 r. V CKN 1223/00 (OSNC
2003/9/127) w odniesieniu do wniosku o wpis na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych hipoteki przymusowej zabezpieczającej wierzytelności z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne stwierdzając, że wpis następuje na rzecz Skarbu Państwa -
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jako dysponenta Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, a nie na rzecz samego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Z uwagi na to,
że status prawny ZUS w stosunku do Funduszu jest zbliżony do statusu Wojskowej
Agencji Mieszkaniowej w odniesieniu do powierzonego jej mienia Skarbu Państwa,
stanowisko to znajduje odpowiednie zastosowanie także do wniosku Agencji o wpis
hipoteki umownej.
Odmowy wpisu hipoteki nie uzasadniała zatem, jak sugeruje skarżący,
nieważność czy bezskuteczność umowy o ustanowieniu hipoteki, lecz bezzasadność
wniosku sformułowanego jako wniosek o wpis hipoteki na rzecz Agencji. Zgodnie z
przepisami § 46 ust. 4 w związku z § 41 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i
zbiorów dokumentów (Dz.U. Nr 102, poz. 1122 ze zm.), jeżeli uprawnionym z tytułu
prawa własności nieruchomości, jak również z tytułu hipoteki jest Skarb Państwa, wpis w
księdze wieczystej powinien wymieniać Skarb Państwa ze wskazaniem organu, który go
reprezentuje lub osoby prawnej, której powierzono wykonywanie praw Skarbu Państwa.
7
Badanie czy wniosek o wpis hipoteki odpowiada tym wymaganiom, jak również badanie,
kto zgodnie z przepisami prawa materialnego (w tym wypadku ustawy o zakwaterowaniu
Sił Zbrojnych RP) jest wierzycielem hipotecznym, należy do zakresu kognicji Sądu
orzekającego na podstawie art. 6268
§ 2 k.p.c. Kasacyjny zarzut naruszenia tego
przepisu jest zatem nieuzasadniony. Nieskuteczne są także zarzuty naruszenia art. 328
§ 2 oraz art. 316 § 1 k.p.c. Jak wskazano bowiem wyżej, pominięcie przez Sąd drugiej
instancji zmiany stanu prawnego od dnia 1 lipca 2004 r. nie miało wpływu na
rozstrzygnięcie sprawy, podobnie jak nie w pełni precyzyjne wskazanie skutków
ustanowienia hipoteki w sposób określony w umowie sprzedaży z dnia 28 listopada
2003 r.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c.
oddalił kasację jako nieuzasadnioną.