Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 48/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 stycznia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Marek Sychowicz
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "E." Spółki Akcyjnej
poprzednio „Et.” Spółka Akcyjna
przeciwko „E.” Spółce Akcyjnej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 11 stycznia 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 lutego 2005 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną
2
Uzasadnienie
Energetyka K. S.A. w K. w pozwie skierowanym przeciwko Zespołowi
Elektrowni P. S.A. żądała zasądzenia kwoty 1.231.562,16 zł wraz z ustawowymi
odsetkami od dnia wytoczenia powództwa. Powódka w uzasadnieniu pozwu
wyjaśniła, iż dochodzona przez nią kwota stanowi niezrekompensowaną kwotę za
dostarczanie energii elektrycznej pracownikom, rencistom i emerytom pozwanej w
2002 r. W trakcie procesu, pismem procesowym z 27 stycznia 2004 r., ograniczyła
roszczenie do kwoty 430.247,40 zł ujmując tylko tzw. 1.923 „pracowników
czynnych” pozwanej, którym dostarczała energię za ulgową odpłatnością w czasie
od lipca 2002 r. do czerwca 2003 r. Z tego rozliczenia wyłączono emerytów i
rencistów. Do pisma ograniczającego roszczenie dołączono umowę Nr 1/TP/2003
zawartą z pozwaną 16 września 2003 r. w sprawie zasad finansowania ulgowej
odpłatności za energię elektryczną (tzw. taryfy pracowniczej) dla zawodowo
czynnych pracowników pozwanej. W § 1 umowy strony zgodnie ustaliły, że
pracownicy pozwanej korzystają z prawa do ulgowej odpłatności za energie
elektryczną dla potrzeb gospodarstwa domowego, zgodnie z Ponadzakładowym
Układem Zbiorowym Pracy dla Pracowników Przemysłu Energetycznego
(PUZPDPPE) z 13 maja 1993 r. W § 2 umowy zgodnie z uchwałą Nr 9 Zarządu
Federacji Związków Pracodawców Energetyki Polskiej z 12 maja 2003 r. ustalono,
że poczynając od 1 lipca 2003 r. koszty finansowania taryfy pracowniczej dla
własnych pracowników będzie ponosić pozwana.
Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2004 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił powództwo
E. K. S.A. przeciwko Zespołowi Elektrowni P. S.A. w K., poniesionymi kosztami
sądowymi obciążył powódkę i zasądził od powódki na rzecz pozwanej kwotę 7.215
zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego. Podstawę rozstrzygnięcia
stanowiły następujące ustalenia i wnioski Sądu I instancji. W sektorze
energetycznym ulgowa odpłatność za energię elektryczną dla potrzeb
gospodarstwa domowego pracowników (tzw. taryfa pracownicza) stosowana była
już od lat 50-tych. W dniu 7 lipca 1993 r. wszedł w życie zawarty 13 maja 1993 r.
PUZPDPPE. Stronami tego układu są wszystkie jednostki organizacyjne i
3
wszystkie podmioty (przedsiębiorcy) sektora energetycznego, reprezentowane
przez Związki Pracodawców oraz wszystkie związki zawodowe funkcjonujące w
tym sektorze energetycznym. Stronami tego układu są również powódka i
pozwana. Artykuł 1 ust. 1 PUZPDPPE stanowi, iż Ponadzakładowy Układ Zbiorowy
Pracy zawiera się dla pracowników zatrudnionych w elektrowniach,
elektrociepłowniach, zakładach energetycznych (spółkach dystrybucyjnych) i
spółkach przesyłowych oraz innych przedsiębiorstwach i spółkach związanych z
przemysłem energetycznym. Postanowienia Układu, w zakresie w nim określonym,
stosuje się również do byłych pracowników, którzy przeszli na emeryturę lub rentę
od pracodawców objętych układem, albo pobierają zasiłek, świadczenie
przedemerytalne oraz wdów, wdowców i sierot, którzy pobierają rentę po zmarłych
pracownikach, emerytach i rencistach. Stosownie do części ogólnej PUZPDPPE,
przedmiotowy układ określa minimalne warunki, jakim ma odpowiadać treść
stosunku pracy pomiędzy pracownikami zatrudnionymi u pracodawców
zrzeszonych w Związkach Pracodawców, zawierających układ, a tymi
pracodawcami. Zgodnie zaś z art. 1 ust. 2 Układu pracodawcy wymienieni w
Załączniku Nr 1 są zobowiązani do stosowania Układu. Z kolei art. 16 Układu
stanowi, iż pracownikom zatrudnionym u pracodawców przysługuje prawo do
korzystania z energii elektrycznej, według zasad określonych w Załączniku Nr 6 do
Układu. Załącznik Nr 6 do PUZPDPPE stanowi, iż pracownikom zatrudnionym u
Pracodawców, o których mowa w art. 16 Układu, przysługuje prawo do korzystania
z energii elektrycznej w ilości nieprzekraczającej 3.000 KWh w roku i średnio
miesięcznie 250 KWh na zasadach określonych w ust. 2 i 3, w nie więcej niż dwóch
układach pomiarowych, wskazanych przez pracownika. Odpłatność za zużycie 1
KWh energii elektrycznej, w ilości określonej w ust. 1, stanowi 20% normalnej
ogólnie taryfy dla gospodarstw domowych. Punkt 6 załącznika nr 6 określa, iż
prawo do korzystania z ulgowej taryfy stosuje się odpowiednio do emerytów i
rencistów, którzy z dniem przejęcia na emeryturę bądź rentę korzystali z energii
elektrycznej na zasadach ust. 1 i 2 załącznika nr 6. Żaden przepis PUZPDPPE
przyznając pracownikom, emerytom i rencistom prawo do korzystania z energii
elektrycznej za ulgową odpłatnością, nie precyzuje ani sposobu, ani formy
rekompensowania pracodawcy różnicy pomiędzy ceną ulgowej energii dostarczanej
4
pracownikowi a ceną właściwą. Tak powódka, jak i pozwana realizując
postanowienia PUZPDPPE, których są stronami, w zawieranych z pracownikami
umowach o pracę zamieszczały postanowienia przyznające pracownikowi między
innymi „świadczenia zgodne z UZP dla Przemysłu Energetycznego”. Z kolei
obowiązujący w pozwanej spółce Zakładowy Układ Zbiorowy Pracy dla
Pracowników Zespołu Elektrowni P. S.A. w art. 38 ust. 1 str. 16 stanowi, iż w
zakresie deputatów itp. obowiązują przepisy i postanowienia PUZPDPPE z 13 maja
1993 r. Poczynając od połowy lat 50-tych w drodze zwyczaju przyjęto, że energię
elektryczną za ulgową odpłatnością tak dla swoich pracowników, jak i dla
pracowników wszystkich innych pracodawców mających siedziby w obszarze
działania spółek dystrybucyjnych - sprzedawców energii elektrycznej „drobnym
odbiorcom”, będą dostarczać te spółki dystrybucyjne - zakłady energetyczne takie
jak powódka. Do końca 2001 r. problem rekompensowania różnicy w dostarczaniu
energii elektrycznej nie istniał. Na każdy kolejny rok Energetyka K. S.A.
przygotowywała „kalkulację kosztów” wyliczając cenę, za jaką w danym roku będzie
sprzedawała energię elektryczną. W tej kalkulacji uwzględniała jako jeden ze
składników różnicę pomiędzy ceną ulgowej taryfy a ceną ostateczną. Składnik ten
wyliczano uwzględniając wszystkich pracowników, tak w swoim przedsiębiorstwie,
jak i w przedsiębiorstwie pozwanej, którym dostarczano energię elektryczną za
ulgową odpłatnością. Przygotowaną „kalkulację kosztów” przedstawiano do
zatwierdzenia Prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki. Do 2001 r. Prezes Urzędu
Regulacji Energetyki uznawał tę różnicę ulgowej taryfy za koszt celowy i
uzasadniony w cenie energii, co powodowało, iż powódka nie ponosiła z tego
tytułu straty, albowiem cena detaliczna sprzedawanej energii rekompensowała tę
różnicę. Poczynając od 2001 r. Prezes URE odstąpił od dotychczasowej zasady i
zawiadomił pracodawców sektora energetycznego, iż przestaje uwzględniać jako
koszt celowy różnicę tzw. ulgowej taryfy dostarczania pracownikom energii
elektrycznej. Z uwagi na wagę problemu ograniczanie kosztów taryfy pracowniczej
rozłożył w czasie do 1 stycznia 2007 r. Decyzja powyższa wywołała szereg uchwał
Związków Zawodowych Sektora Energetycznego, dotyczących rozwiązania
problemu finansowania w/w kosztów ulgowej taryfy pracowniczej. Strony
PUZPDPPE 6 czerwca 2003 r. wypracowały stanowisko w sprawie rozliczeń taryfy
5
pracowniczej. Zgodnie z nim rozliczenia będą odbywać się wyłącznie pomiędzy
pracodawcami, tj. właściwym obszarowo zakładem energetycznym, na terenie
którego dany pracownik korzysta z energii elektrycznej, zgodnie z PUZPDPPE, a
firmą, której jest pracownikiem, oraz że każdy pracodawca ponosi skutki finansowe
ulgowej odpłatności za energię elektryczną przez swoich pracowników. Zarząd
Pracodawców Energetyki Polskiej przy udziale Prezesa Urzędu Regulacji
Energetyki i związków zawodowych 6 grudnia 2002 r. ustalił, że do czerwca 2003 r.
sposób finansowania „taryfy pracowniczej” nie ulegnie zmianie. Natomiast od 1
lipca 2003 r. Pracodawcy będą pokrywać koszty finansowania taryfy pracowniczej
dla swoich pracowników, które w kalkulacji taryf będą uwzględnione jako
uzasadnione. Ulgowa taryfa dla emerytów i rencistów i sposób jej finansowania nie
uległy zmianie.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd I instancji wskazał, iż roszczenie
powoda oparte na art. 405 k.c. jest nieuzasadnione, gdyż brak jest podstaw do
uznania, by powód dostarczając pracownikom pozwanego energię elektryczną za
ulgową odpłatnością i nie otrzymując od pozwanego żadnej z tego tytułu
rekompensaty w istocie świadczył za pozwaną wypełniając jej obowiązki jako
pracodawcy wobec swoich pracowników. To nie pozwany, lecz wszyscy pracownicy
branży energetycznej objęci PUZPDPPE uzyskali korzyść majątkową. W stanie
faktycznym sprawy brak jest elementu przesunięcia korzyści majątkowej między
powodem jako zubożonym a pozwanym jako wzbogaconym.
Powyższy wyrok w części oddalającej powództwo do kwoty 430.247,40 zł
zaskarżył apelacją powód, który powołując się na naruszenie prawa materialnego
w postaci art. 9 i art. 2416
§ 1 k.p. oraz 405 k.c. wniósł o zmianę zaskarżonego
wyroku i uwzględnienie tak ograniczonego powództwa w całości.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 8 lutego 2005 r., zmienił zaskarżony wyrok
w ten sposób, że zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 430.247,40 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 7 lutego 2004 r., zasądził od pozwanego na rzecz
powoda kwotę 19.952 zł tytułem zwrotu kosztów procesu i uchylił pkt III wyroku
Sądu I instancji, w pozostałym zakresie apelację oddalił oraz zasądził od
pozwanego na rzecz powoda kwotę 28.512,40 zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania odwoławczego.
6
Sąd Apelacyjny przyjął jako własne niekwestionowane w apelacji ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego oraz uznał apelację za uzasadnioną w znacznej
części. Niesłusznie bowiem przyjął Sąd Okręgowy, iż w stanie faktycznym sprawy
brak jest podstaw do zastosowania art. 405 k.c. Pracownicy pozwanego, którym
powód dostarczał w okresie od 1 lipca 2002 r. do 30 czerwca 2003 r. energię
elektryczną po ulgowych cenach, mieli zagwarantowany ten przywilej na podstawie
art. 16 PUZPDPPE. Obie strony jako pracodawcy są stronami tego Układu. Układ
ten stanowi źródło prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p. W PUZPDPPE nie
wskazano wprost, kto ma ponosić koszty realizacji tego przywileju i w tej sytuacji
należy przyjąć, że każdy z pracodawców winien ponieść koszty realizacji tego
przywileju w odniesieniu do swoich pracowników. Regulacja dotycząca
finansowania tego przywileju była zresztą w chwili zawierania tego układu zbędna
także dlatego, że do roku 2001 spółki dystrybucyjne (w tym i powód) nie ponosiły
z tego tytułu żadnych strat, gdyż różnica ulgowej taryfy była uznawana za koszt
celowy i uwzględniana przy ustalaniu ceny detalicznej energii. Finansowanie
przywileju wynikającego z art. 16 PUZPDPPE odbywało się zatem kosztem
wszystkich odbiorów energii. Jest zrozumiałe, iż dostarczaniem energii
pracownikom pozwanego za ulgową odpłatnością zajmował się przez cały okres
obowiązywania PUZPDPPE nie pozwany, lecz powód, gdyż tylko on jako detaliczny
sprzedawca energii miał ku temu możliwości. Skoro jednak do 2002 r. powód nie
ponosił z tego tytułu żadnego uszczerbku materialnego, to nie sposób tu mówić
o ustalonym zwyczaju w rozumieniu art. 56 k.c., który po zmianie stosunków
nakazywałby przyjęcie, iż powód ma ponosić koszty realizacji przywileju z art. 16
PUZPDPPE w przypadku pracowników pozwanego. W istocie nie ma zatem żadnej
ku temu prawnej podstawy, by uznać, iż finansowaniem realizacji przedmiotowego
przywileju branżowego obciążona ma być tylko część pracodawców sektora
energetycznego w postaci zakładów dystrybucyjnych. Postanowienia PUZPDPPE
jako stanowiące element prawa pracy (art. 9 § 1 k.p.) są przecież stosowane
w ramach danego stosunku pracy, który nawiązuje się między konkretnie
określonymi pracodawcą i pracownikiem. Skoro tak, to - wbrew stanowisku Sądu
Okręgowego - jest oczywiste, iż finansowanie tego przywileju w przypadku
konkretnego pracownika obciąża jego pracodawcę. Ponieważ w istocie koszty
7
realizacji tego przywileju w przypadku pracowników pozwanego w okresie
od 1 lipca 2002 r. do 30 czerwca 2003 r. poniósł powód w niekwestionowanej
przez pozwanego kwocie 430.247,40 zł, to zasadnie podnosi skarżący, iż pozwany
bezpodstawnie wzbogacił się jego kosztem o tę właśnie kwotę, której sam nie
musiał wydatkować na sfinansowanie wynikającego z art. 16 PUZPDPPE
przywileju branżowego swoich pracowników. Zaoszczędzenie koniecznych
wydatków stanowi korzyść majątkową w rozumieniu art. 405 k.c. Powodowi
przysługuje zatem przeciwko pozwanemu roszczenie z art. 405 k.c. o zapłatę
wskazanej kwoty. Odsetki za opóźnienie w zapłacie tej sumy należą się z mocy art.
481 § 1 i 2 k.c. w wysokości ustawowej od dnia 7 lutego 2004 r. Trzeba bowiem
mieć na uwadze, iż powód domagając się zapłaty kwoty 430.247,40 zł w miejsce
dochodzonej pozwem sumy 1.231.562,16 zł dokonał nie tylko ograniczenia
pierwotnego powództwa, lecz także jego zmiany przedmiotowej, gdyż w ramach
kwoty 430.247,40 zł mieści się niezrekompensowana należność wynikająca
z dostarczania przez powoda energii elektrycznej pracownikom pozwanego
w okresie 1 lipca 2002 r. do 30 czerwca 2003 r., podczas gdy w pozwie
dochodzono należności w związku z dostarczaniem energii pracownikom
i emerytom pozwanego w roku 2002. Powód nie wskazał w jakiej części kwota
430.247,40 zł obejmuje należność wynikającą z dostarczania energii pracownikom
pozwanego za okres od 1 lipca 2002 r. do 31 grudnia 2002 r., a zatem nie sposób
w konsekwencji ustalić, do jakiej kwoty było skuteczne wezwanie do zapłaty
(rodzące skutki z art. 481 § 1 k.c.) wynikające z doręczenia pozwanemu odpisu
pozwu. Skoro zatem ostatecznie zmiana powództwa w obecności pozwanego
nastąpiła na rozprawie w dniu 6 lutego 2004 r., to dopiero od dnia następnego
pozwany pozostawał w opóźnieniu w zapłacie.
Pozwany w skardze kasacyjnej zarzucił naruszenie przez Sąd Apelacyjny
art. 2411
i art. 2416
k.p., polegające na dokonaniu błędnej wykładni art. 16
Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników Przemysłu
Energetycznego, oraz niewłaściwe zastosowanie przez Sąd Apelacyjny art. 405 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nietrafny jest pogląd skarżącego, że Sąd Apelacyjny nie jest uprawniony do
dokonywania wykładni postanowień Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy
8
dla Pracowników Przemysłu Energetycznego. Zgodnie z art. 9 § 1 k.p.
postanowienia układów zbiorowych pracy należą do prawa pracy w znaczeniu
przedmiotowym, a więc mają charakter normatywny i jako takie podlegają ogólnym
regułom wykładni prawa. Jednakże, jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
10 listopada 1999 r., I PKN 345/99 (OSNP 2001, nr 6, poz. 195), szczególne
znaczenie ma w tym zakresie wykładnia skierowana na ustalenie celu, woli
i zamiaru stron, które zawarły układ. Przedmiotem rozbieżności w orzecznictwie
była kwestia związania sądów wykładnią układu zbiorowego pracy dokonaną przez
same strony na podstawie art. 2416
k.p. Odnosząc się do tych rozbieżności Sąd
Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 11 lutego 2004 r., III PZP 12/03
(OSNP 2004, nr 11, poz. 187) stwierdził, że wyjaśnienia treści postanowień układu
zbiorowego pracy dokonane wspólnie przez jego strony na podstawie art. 2416
§ 1
k.p. nie są wiążące dla sądu. W niniejszej sprawie strony układu zbiorowego pracy
nie dokonały wykładni art. 16 PUZPDPPE w odniesieniu do objętego sporem
okresu od lipca 2002 r. do czerwca 2003 r., tym bardziej więc nie można Sądowi
Apelacyjnemu uczynić zarzutu z powodu dokonania wykładni tego postanowienia.
Wykładnia ta jest zresztą w pełni prawidłowa. Istotnie, jak trafnie podkreślił Sąd
Apelacyjny, art. 16 PUZPDPPE nie określał, kto ma ponosić koszty realizacji prawa
do korzystania z energii elektrycznej według zasad określonych w Załączniku Nr 6
do Układu. W tej sytuacji należało przyjąć, że każdy z pracodawców powinien
ponosić w odniesieniu do swoich pracowników koszty realizacji rozważanego
prawa, które w rozumieniu przepisów art. 771
i nast. k.p. jest prawem do „innego
świadczenia związanego z pracą”. Zgodnie zaś z art. 183
§ 2 k.p. wynagrodzenie za
pracę obejmuje wszystkie składniki wynagrodzenia, bez względu na ich nazwę
i charakter, a także inne świadczenia związane z pracą, przyznawane
pracownikom w formie pieniężnej lub w innej formie niż pieniężna. Mimo to nie
powstawały po stronie powódki roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia,
bowiem w związku z uwzględnieniem w cenie energii elektrycznej, dostarczanej
odbiorcom zewnętrznym, różnicy pomiędzy ceną ulgowej taryfy a ceną ostateczną,
powódka nie ponosiła strat, zaś pozwany nie odnosił korzyści. Takie straty
po stronie powódki oraz korzyści po stronie pozwanego, polegające na
oszczędzeniu przez niego wydatków, powstały dopiero w okresie od lipca 2002 r.
9
do czerwca 2003 r. w konsekwencji odstąpienia przez Prezesa Urzędu Regulacji
Energetyki od dotychczasowej zasady uwzględniania jako kosztu celowego
wspomnianej różnicy cen. Sąd Apelacyjny trafnie zatem przyjął, że w ten sposób
doszło do powstania między powódką a pozwanym zobowiązania z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 k.c.). Powódka zaczęła bowiem ponosić
straty polegające na tym, że dostarczała pracownikom pozwanego energię
elektryczną, w zamian za co pracownicy płacili cenę uwzględniającą taryfę ulgową
zgodnie z art. 16 PUZPDPPE i Załącznikiem Nr 6 do tego Układu. Pozwany zaś
jednocześnie zaczął odnosić korzyści wynikające z tego, że oszczędzał bez
podstawy prawnej wydatków, do których ponoszenia był obowiązany zgodnie
z powołanym wyżej przepisami kodeksu pracy w zw. z art. 16 PUZPDPPE
i Załącznikiem Nr 6 do tego Układu. W konsekwencji również podniesiony
w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 405 k.c. okazał
się nietrafny.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
jz