Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 196/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 maja 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Grzegorz Misiurek
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie z powództwa K. Szpitala Specjalistycznego […]
przeciwko Narodowemu Funduszowi Zdrowia – M. Oddziałowi Wojewódzkiemu o
zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 10 maja 2006 r.,
kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 27 października 2004 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
K. Szpital Specjalistyczny– w pozwie skierowanym przeciwko Narodowemu
Funduszowi Zdrowia, Małopolski– wnosił o zasądzenie od pozwanego kwoty 5 982
295,94 zł z odsetkami tytułem częściowego zwrotu kosztów zwiększonego
wynagrodzenia pracowników, poniesionych przez niego w 2001 i 2002 r. w związku
z wejściem w życie art. 4a ustawy z dnia 16 grudnia 1994 r. o negocjacyjnym
systemie kształtowania przyrostu przeciętnych wynagrodzeń u przedsiębiorców
oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1995 r. Nr 1, poz. 2 ze zm. – dalej:
„u.n.s.k.p.p.w.”).
Wyrokiem z dnia 20 maja 2004 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo,
przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia następujący stan faktyczny.
W dniu 25 stycznia 2001 r. powód zawarł z M. Regionalną Kasą Chorych,
będącą poprzedniczką prawną pozwanego Narodowego Funduszu Zdrowia,
umowę o udzielanie świadczeń zdrowotnych przysługujących ubezpieczonym w
ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego w zakresie lecznictwa
zamkniętego, w której strony określiły zakres świadczeń i zasady ich finansowania
w 2001 r. Pismem z dnia 9 marca 2001 r. powód zwrócił się do M. Regionalnej
Kasy Chorych z prośbą o wyznaczenie terminu renegocjacji tej umowy, podnosząc,
że przewidziana w niej kwota nie wystarczy na realizację obowiązków wynikających
z art. 4a, dodanego przez art. 1 pkt 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2000 r. o zmianie
ustawy o negocjacyjnym systemie kształtowania przyrostu przeciętnych
wynagrodzeń u przedsiębiorców oraz o zmianie niektórych ustaw i ustawy o
zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. z 2001 r. Nr 5, poz. 45 – dalej: „ustawa
nowelizująca”). Przepis ten bowiem stanowił, że pracownikom samodzielnych
publicznych zakładów opieki zdrowotnej przysługuje od dnia 1 stycznia 2001 r.
przyrost przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, nie niższy niż 203 zł
miesięcznie, w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy łącznie ze skutkami
wzrostu wszystkich składników wynagrodzenia, z zastrzeżeniem ust. 2 (ust. 1). W
dniu 31 stycznia 2002 r. strony podpisały aneks w sprawie zasad finansowania
świadczeń zdrowotnych wykonanych ponad ilości określone w umowie oraz
ostatecznego rozliczenia należności z tytułu realizacji świadczeń przysługujących
ubezpieczonym w M. Regionalnej Kasie Chorych w ramach powszechnego
ubezpieczenia zdrowotnego w zakresie lecznictwa zamkniętego w okresie od 1
3
stycznia do 31 grudnia 2001 r. W aneksie tym oświadczyły, że określona w nim
kwota, którą M. Regionalna Kasa Chorych zobowiązała się przekazać powodowi,
stanowi ostateczną kwotę należności z tytułu realizacji świadczeń w zakresie
lecznictwa zamkniętego i wyczerpuje wszelkie zobowiązania kasy chorych z tytułu
realizacji świadczeń w powyższym zakresie za okres od 1 stycznia do 31 grudnia
2001 r.
Sąd Okręgowy podkreślił, że powód dochodził kwoty objętej żądaniem
z powołaniem się na art. 3571
k.c. Rozważając możliwość zastosowania tego
przepisu w odniesieniu do kwoty 1 795 908,94 zł żądanej z tytułu kosztów
zwiększonego wynagrodzenia wypłaconego w 2001 r., Sąd Okręgowy stwierdził,
że przewidziana w nim klauzula rebus sic stantibus nie ma zastosowania do
świadczeń już spełnionych i umów w całości wykonanych. Nie ulega natomiast
wątpliwości, że umowa dotycząca 2001 r. została w całości wykonana, gdyż fakt
ten strony potwierdziły w aneksie. Rozważając z kolei możliwość zastosowania
przepisu art. 3571
k.c. w odniesieniu do kwoty 4 186 387 zł żądanej z tytułu kosztów
zwiększonego wynagrodzenia poniesionych w 2002 r., Sąd Okręgowy stwierdził,
że przy podpisywaniu umowy dotyczącej 2002 roku strony miały już świadomość
obowiązywania art. 4a u.n.s.k.p.p.w., wobec czego nie może być w ogóle mowy
o nadzwyczajnej zmianie stosunków. Poza tym zastosowanie art. 3571
k.c. nie
byłoby możliwe – stwierdził Sąd Okręgowy – ze względu na szczególny status
pozwanego, który realizuje powszechny obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego na
zasadach określonych w ustawie z dnia 23 stycznia 2003 r. o powszechnym
ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia (Dz.U. Nr 45, poz. 391 ze zm.)
i podlega rygorom ustawy o finansach publicznych. Nie może zatem wydatkować
środków inaczej niż zgodnie z planem finansowym zrównoważonym w zakresie
wpływów i wydatków.
Apelację wniesioną przez powoda Sąd Apelacyjny oddalił wyrokiem z dnia
27 października 2004 r., stwierdzając, że w pełni aprobuje zarówno ustalenia
faktyczne Sądu pierwszej instancji, jak i ich ocenę prawną. Dodał, że, według
zgodnych poglądów doktryny, przez nadzwyczajną zmianę stosunków, o której
mowa w art. 3571
k.c., należy rozumieć taki stan rzeczy, który zdarza się rzadko,
jest niebywały i niezwykły. Muszą zatem zaistnieć okoliczności, których skutków
4
strony nie przewidywały w chwili zawierania umowy. W niniejszej sprawie natomiast
strony, w chwili podpisywania aneksu z dnia 31 stycznia 2002 r., w którym zgodnie
oświadczyły, że określona w nim kwota wyczerpuje wszelkie zobowiązania kasy
chorych za rok 2001, a także w chwili podpisywania umowy dotyczącej świadczeń
zdrowotnych w 2002 r. miały świadomość obowiązywania ustawy nowelizującej.
Skoro strony nie przewidywały obowiązku pokrycia przez kasę chorych
kosztów zwiększonego wynagrodzenia pracowników i skoro nie ma podstaw do
zastosowania przepisu art. 3571
k.c., należy odrzucić – stwierdził Sąd Apelacyjny –
próby poszukiwania podstawy roszczenia powoda w przepisach art. 744 w związku
z art. 750 k.c.
W kasacji od wyroku Sądu Apelacyjnego, opartej na obydwu podstawach
określonych w art. 3931
k.p.c., powód wnosił o jego uchylenie i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania ewentualnie zmianę i orzeczenie po myśli żądania
pozwu. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazał na naruszenie art. 3571
k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, w ramach drugiej podniósł
natomiast zarzut obrazy art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. przez zaniechanie rozważenia
podstawy prawnej dochodzonego roszczenia. W uzasadnieniu kasacji skarżący
wskazał także na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 grudnia 2002 r.,
K 43/01 (OTK-A 2002, nr 7, poz. 96), dokonaną w nim wykładnię przepisu art. 4a
u.n.s.k.p.p.w. oraz wątpliwości co do zakresu jego regulacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wskazując na naruszenie art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c., skarżący zarzucił,
że Sądy Orzekające ograniczyły się do zanegowania zaproponowanej konstrukcji
prawnej, zaniechały natomiast poszukiwania we własnym zakresie podstawy
prawnej dochodzonego roszczenia, mimo że – zgodnie z powszechnie
obowiązującą zasadą da mihi factum, dabo tibi ius, wynikającą z nałożenia
na powoda jedynie obowiązku przytoczenia okoliczności faktycznych
uzasadniających żądanie – konstrukcja podstawy prawnej rozstrzygnięcia należy
do sądu (zob. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 1999 r.,
I CKN 252/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 152). Na powyższe zaniechanie Sądu
5
pierwszej instancji skarżący wskazywał w apelacji wniesionej od wyroku tego Sądu,
lecz zarzut ten nie został przez Sąd Apelacyjny rozważony.
Przystępując do rozważenia przedstawionej podstawy kasacyjnej, trzeba
zgodzić się z wywodami skarżącego, że ustawodawca nałożył na powoda
obowiązek przytoczenia w pozwie jedynie okoliczności faktycznych
uzasadniających żądanie, nie zaś – wskazania przepisów prawa materialnego,
mających stanowić podstawę prawną orzeczenia. Istota uchybienia Sądu
Apelacyjnego polegała jednak, według twierdzeń skarżącego, na nierozważeniu
zarzutów podniesionych przez niego w apelacji, w tym zarzutu dokonania oceny
stanu faktycznego sprawy jedynie przez pryzmat zaproponowanego w pozwie
przepisu art. 3571
k.c. Tak sformułowany zarzut mógłby wypełniać podstawę
kasacyjną określoną w art. 3931
pkt 2 k.p.c., gdyby skarżący wskazał na naruszenie
art. 378 § 1 k.p.c., z tego bowiem przepisu wynika nakaz rozważenia przez sąd
drugiej instancji wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków
(zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2003 r., III CKN 392/01,
OSNC 2004, nr 10, poz. 161). Skoro skarżący powołał się jedynie na naruszenie
przepisu art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c., którego Sąd Apelacyjny notabene nie stosował,
podstawa kasacyjna z art. 3931
pkt 2 k.p.c. nie może być uznana za
usprawiedliwioną.
Przechodząc do oceny trafności zarzutu naruszenia prawa materialnego,
trzeba w pierwszej kolejności ustosunkować się do podniesionej przez skarżącego
kwestii wykładni art. 4a u.s.n.k.p.p.w.
W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 30 marca 2006 r., III CZP 130/05,
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że art. 4a u.n.s.k.p.p.w. stanowi – w związku z art. 56 k.c.
– podstawę roszczenia samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej
w stosunku do kasy chorych (Narodowego Funduszu Zdrowia) o zwrot kosztów
zwiększonego wynagrodzenia pracowników, jeżeli zakład ten, mimo prawidłowego
gospodarowania środkami uzyskanymi na podstawie umowy o udzielanie
świadczeń zdrowotnych, nie mógł tych kosztów pokryć w całości lub w części
(jeszcze niepubl.). W uzasadnieniu powołanej uchwały Sąd Najwyższy
przypomniał, że niespójność systemowa ustawy nowelizującej oraz niedostatki
6
w określeniu zarówno podmiotu zobowiązanego do zwrotu przewidzianej podwyżki
wynagrodzeń, jak i podstawy prawnej tego zwrotu oraz jego zakresu stały się
przyczyną rozbieżności w orzecznictwie. Jako jedną z ewentualności rozpatrywano
możliwość zastosowania w odniesieniu do umów o udzielanie ubezpieczonym
świadczeń zdrowotnych obejmujących rok 2001 przepisu art. 3571
k.c. Klauzula
rebus sic stantibus jest jednak – podkreślił Sąd Najwyższy – instytucją
o charakterze wyjątkowym, która, obok wystąpienia nadzwyczajnych zmian
powodujących określone skutki, wymaga, aby strony przy zawarciu umowy nie
przewidywały tych skutków. Jeżeli strony zawierały umowę w anormalnych
warunkach, licząc na ustabilizowanie stosunków w czasie wykonywania umowy,
a do oczekiwanego ustabilizowania stosunków nie doszło, nie można natomiast
powołać się na art. 3571
k.c., a w takich właśnie warunkach doszło do uchwalenia
ustawy nowelizującej.
Odwołanie się do żądania przez samodzielny publiczny zakład opieki
zdrowotnej renegocjacji umowy o udzielanie ubezpieczonym świadczeń
zdrowotnych i do możliwości oceny odmowy renegocjacji przez kasę chorych
w kategoriach nadużycia pozycji monopolistycznej spotykało się – zauważył Sąd
Najwyższy – z krytyką piśmiennictwa. Trafnie bowiem zauważono, że poniesienie
dodatkowego, nieprzewidzianego, obiektywnie uzasadnionego kosztu świadczeń
zdrowotnych, wynikającego z ustawowej podwyżki płac, nie może zależeć od woli
strony.
Powracając do art. 4a u.n.s.k.p.p.w., Sąd Najwyższy podkreślił, że, zgodnie
z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 grudnia 2002 r., K 43/01, przepis
ten, rozumiany jako tworzący współodpowiedzialność systemu finansów
publicznych za jego wykonanie, jest zgodny z art. 2, 7 i 32 Konstytucji. Wskazana
współodpowiedzialność została odniesiona do konstytucyjnych obowiązków władzy
publicznej w zakresie ochrony zdrowia, co oznacza, że publiczne środki, które są
lub powinny być przeznaczone na opiekę zdrowotną, mają zapewnić realizację
zobowiązań wynikających z analizowanego art. 4a. Kasy chorych, na których ciążył
obowiązek racjonalnego kształtowania odpłatności za usługi służby zdrowia,
będące podmiotami finansów publicznych, powinny więc – stwierdził Sąd
Najwyższy – w zakresie swych funkcji wykonywać postanowienia ustawy
7
nowelizującej. Jednakże z przyjętej w wyroku Trybunału Konstytucyjnego formuły
mówiącej jedynie o współodpowiedzialności, a nie o pełnej odpowiedzialności
systemu finansów publicznych za wykonanie art. 4a u.n.s.k.p.p.w. wynika,
że samodzielnym publicznym zakładom opieki zdrowotnej nie przysługuje
całkowita rekompensata kosztów podwyżki wynagrodzeń.
Sąd Najwyższy podkreślił, że przepis art. 56 k.c. nakazuje przy ocenie
skutków czynności prawnej uwzględniać przede wszystkim treść czynności
prawnej, a w następnej kolejności ustawę. Umowy o udzielanie ubezpieczonym
świadczeń zdrowotnych zawarte na lata 2001 i 2002 stanowiły – stwierdził Sąd
Najwyższy – w związku z art. 4a u.n.s.k.p.p.w. i art. 56 k.c. podstawę roszczeń
samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej wobec Narodowego
Funduszu Zdrowia, jako następcy prawnego kas chorych, o zapłatę kwot
niezbędnych do pokrycia kosztów związanych z realizacją obowiązku wynikającego
z art. 4a u.n.s.k.p.p.w. Przyjęta wykładnia art. 4a u.n.s.k.p.p.w. pozwala zatem
samodzielnemu publicznemu zakładowi opieki zdrowotnej dochodzić kwot
niezbędnych do pokrycia kosztów wypłaconego pracownikom wynagrodzenia bez
konieczności wykazywania szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania
w terminie przez kasę chorych. Wykładnia ta wyklucza zarazem – podkreślił Sąd
Najwyższy – dochodzenie przez samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej
powództw uzasadnionych bezpodstawnym wzbogaceniem, niedopuszczalny jest
bowiem zbieg roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniem
o wykonanie umowy.
Artykuł 4a u.n.s.k.p.p.w., podwyższając wynagrodzenie pracowników
samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, nie podważył jednak samej
zasady samodzielności finansowej tych zakładów, ani nie przewidział obowiązku
pełnej rekompensaty tej podwyżki przez kasy chorych, których następcą prawnym
jest Narodowy Fundusz Zdrowia. W myśl wyrażonej w art. 6 k.c. reguły rozkładu
ciężaru dowodu, samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej, dochodzący –
na podstawie umowy o udzielenie ubezpieczonym świadczeń zdrowotnych,
w związku z art. 4a u.n.s.k.p.p.w. i art. 56 k.c. – roszczenia o zapłatę kwoty
niezbędnej do pokrycia kosztów realizacji obowiązku wynikającego z art. 4a
u.n.s.k.p.p.w. powinien wykazać, że mimo podjęcia wszelkich dostępnych działań
8
organizacyjnych i finansowych nie był w stanie pokryć tych kosztów w całości
ze środków znajdujących się w jego dyspozycji.
Skład orzekający Sądu Najwyższego podziela stanowisko wyrażone
w przedstawionej uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
30 marca 2006 r., III CZP 130/05, oraz argumentację przytoczoną dla jego
uzasadnienia. Zgodnie z tym stanowiskiem, artykuł 4a u.s.n.k.p.p.w. w związku
z art. 56 k.c. stanowił natomiast podstawę roszczenia samodzielnego publicznego
zakładu opieki zdrowotnej o zwrot kosztów zwiększonego wynagrodzenia
pracowników.
Skoro Sąd Apelacyjny wyszedł z odmiennych założeń i w związku z tym nie
ocenił zasadności żądania skarżącego w świetle przedstawionej wykładni art. 4a
u.n.s.k.p.p.w., konieczne stało się uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania (art. 39313
§ 1 oraz art. 108 § 2 w związku z art.
39319
k.p.c. i art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych,
Dz.U. Nr 13, poz. 98).
jz