Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 19/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 maja 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa Zespołu Opieki Zdrowotnej w S.
przeciwko Narodowemu Funduszowi Zdrowia – M. Oddziałowi Wojewódzkiemu o
zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 maja 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 11 lutego 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zespół Opieki Zdrowotnej w S. – w pozwie skierowanym przeciwko
Narodowemu Funduszowi Zdrowia, M. Oddział Wojewódzki– wnosił o zasądzenie
od pozwanego kwoty 1 608 914,94 zł z odsetkami, stanowiącej różnicę między
wypłaconą pracownikom w 2001 r. z tytułu podwyżki wynagrodzeń, wynikającej z
art. 4a ustawy z dnia 16 grudnia 1994 r. o negocjacyjnym systemie kształtowania
przyrostu przeciętnych wynagrodzeń u przedsiębiorców oraz o zmianie niektórych
ustaw (Dz.U. z 1995 r. Nr 1, poz. 2 ze zm. – dalej: „u.n.s.k.p.p.w.”), kwotą 2 124
836,02 zł a otrzymaną od pozwanego na podstawie aneksów do umów o udzielanie
świadczeń zdrowotnych kwotą 515 921,08 zł, zaliczoną na pokrycie poniesionych
wydatków.
Wyrokiem z dnia 6 lipca 2004 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo,
przyjmując za podstawę orzeczenia następujący stan faktyczny.
W 2001 r. powód udzielał świadczeń zdrowotnych na podstawie umów
zawartych z M. Regionalną Kasą Chorych w Krakowie, będącą poprzedniczką
prawną pozwanego Narodowego Funduszu Zdrowia, mianowicie: umowy z dnia 29
grudnia 1999 r. dotyczącej świadczeń w zakresie lecznictwa zamkniętego,
zmienionej aneksami z 30 grudnia 2000 r., 2 maja, 23 maja, 13 sierpnia i 22
października 2001 r., umowy z dnia 29 grudnia 1999 r. dotyczącej świadczeń w
zakresie stomatologii, zmienionej aneksami z 30 listopada 2000 r., 25 stycznia, 14
maja, 10 sierpnia i 10 września 2001 r., umowy z dnia 14 kwietnia 2000 r.
dotyczącej świadczeń w zakresie medycyny szkolnej, zmienionej aneksami z 29
grudnia 2000 r., 21 lutego, 15 marca i 10 września 2001 r., umowy z dnia 1 grudnia
2000 r. dotyczącej świadczeń w zakresie rehabilitacji medycznej, zmienionej
aneksami z 24 stycznia, 7 maja i 9 sierpnia 2001 r., umowy z dnia 10 grudnia 2000
r. dotyczącej świadczeń w zakresie ambulatoryjnej opieki specjalistycznej,
zmienionej aneksami z 25 stycznia, 23 maja i 11 września 2001 r., umowy z dnia 20
grudnia 2000 r. dotyczącej świadczeń w zakresie pomocy doraźnej, zmienionej
aneksami z 21 maja, 20 czerwca, 1 sierpnia i 16 listopada 2001 r., oraz umowy z
dnia 23 kwietnia 2001 r. dotyczącej świadczeń w zakresie specjalistycznych badań
diagnostycznych, zmienionej aneksami z 9 sierpnia 2001 r., 28 września 2001 r. i
3
31 stycznia 2002 r. W umowach tych strony określiły roczną kwotę podlegającą
przekazaniu przez M. Regionalną Kasę Chorych na rzecz powoda i ustaliły, że w
razie systematycznego podwyższania wykonywania świadczeń przewidzianych w
umowie wysokość przekazanych środków może być negocjowana, z tym że
renegocjacje te będą uzależnione od sytuacji finansowej kasy chorych. Strony
postanowiły ponadto, że ustalenie ostatecznej kwoty należności z tytułu realizacji
umów w okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 2001 r. oraz jej rozliczenie nastąpi do
dnia 31 stycznia 2002 r.
W dniu 1 stycznia 2001 r. wszedł w życie art. 4a u.n.s.k.p.p.w., dodany przez
art. 1 pkt 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o negocjacyjnym
systemie kształtowania przyrostu przeciętnych wynagrodzeń u przedsiębiorców
oraz o zmianie niektórych ustaw i ustawy o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U.
z 2001 r. Nr 5, poz. 45 – dalej: „ustawa nowelizująca”), który stanowił, że
pracownikom samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej przysługuje
od dnia 1 stycznia 2001 r. przyrost przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, nie
niższy niż 203 zł miesięcznie, w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy łącznie
ze skutkami wzrostu wszystkich składników wynagrodzenia, z zastrzeżeniem ust.
2 (ust. 1). Z tytułu podwyżki wynagrodzeń wynikającej z tego przepisu powód
w 2001 r. wypłacił swoim pracownikom kwotę 2 124 836,02 zł.
W 2001 r. M. Regionalna Kasa Chorych uzyskała wyższe przychody od
planowanych, wobec czego podwyższyła wartość zawartych kontraktów
i sfinansowała „nadwykonania” za rok ubiegły. W okresie od 31 stycznia do
19 kwietnia 2002 r. strony sporządziły aneksy do umów z dnia 29 grudnia 1999 r.,
z dnia 1 grudnia 2000 r., z dnia 10 grudnia 2000 r., z dnia 20 grudnia 2000 r. oraz
z dnia 23 kwietnia 2001 r., w których zgodnie oświadczyły, że kwota, którą kasa
chorych zobowiązała się przekazać powodowi, stanowi ostateczną kwotę
należności i wyczerpuje wszelkie zobowiązania powoda z tytułu realizacji
świadczeń w okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 2001 r.
Powód wprowadził szereg zmian zmierzających do ograniczenia kosztów
swojej działalności; w planie rzeczowo-finansowym na rok 2001 przewidział
obowiązki związane z podwyżką wynagrodzeń. W ramach ujednolicania stawek na
4
poszczególne rodzaje świadczeń M. Regionalna Kasa Chorych podwyższyła ceny
usług świadczonych przez powoda i przekazała mu dodatkowe środki. W sierpniu
2001 r. na terenie objętym działalnością powoda zwiększyła się zachorowalność ze
względu na powódź. Z tej przyczyny strony podpisały aneksy do umów, na
podstawie których powód otrzymał na ten cel dodatkowe środki.
Dokonując oceny prawnej przedstawionego stanu faktycznego, Sąd
Okręgowy podkreślił, że powód dochodził kwoty objętej żądaniem z powołaniem się
na art. 357 1
i art. 415 k.c. Rozważając możliwość zastosowania pierwszego
z wymienionych przepisów, stwierdził, że nie zostały spełnione określone w nim
przesłanki, ponieważ zmiana stanu prawnego wywołana wejściem w życie art. 4a
u.n.s.k.p.p.w. nie może być uznana za nadzwyczajną zmianę stosunków; poza tym
zastosowaniu tego przepisu stoją na przeszkodzie zgodne oświadczenie stron
o wyczerpaniu wszelkich roszczeń powoda z tytułu realizacji umów w 2001 roku.
Podstawy prawnej żądania nie stanowi też drugi z wymienionych przepisów, powód
nie wykazał bowiem, że pozwany lub jego poprzedniczka prawna dopuścili się
czynu niedozwolonego.
Apelację powoda Sąd Apelacyjny oddalił wyrokiem z dnia 11 lutego 2005 r.,
przeprowadzając następującą argumentację.
Według niekwestionowanych ustaleń Sądu pierwszej instancji, w okresie od
31 stycznia do 19 kwietnia 2002 r. strony zawarły aneksy do umów stanowiących
podstawę żądania, w których zawarły zgodne oświadczenia, że wymienione w nich
kwoty przekazane powodowi wyczerpują wszelkie zobowiązania kasy chorych
z tytułu realizacji w 2001 r. objętych tymi umowami świadczeń. Literalne brzmienie
tego rodzaju oświadczenia jest jednoznaczne, wobec czego nie ulega wątpliwości,
że mamy tu do czynienia z ugodami, w których kasa chorych zobowiązała się do
przekazania dodatkowych środków, a powód potwierdził, iż w ten sposób
wyczerpane zostały wszystkie jego roszczenia w stosunku do kasy chorych z tytułu
świadczeń udzielonych w 2001 r. Nie można w tej sytuacji przyjmować, że nie
doszło do wyczerpania roszczeń powoda z tytułu podwyżki wynagrodzeń, tym
bardziej że środki, jakie kasy chorych miałyby świadczyć z tego tytułu, musiałyby
być wliczone do wynagrodzenia zakładów opieki zdrowotnej za świadczenia
5
medyczne czy to przez podwyższenie cen jednostkowych, czy też przez zapłatę za
świadczenia ponad limity określone w umowie. Nie było bowiem podstaw do
wypłaty świadczeniodawcom jakichkolwiek innych kwot, a sam wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 18 grudnia 2002 r., K 43/01 (OTK-A 2002, nr 7, poz. 96) nie
dawał podstaw do przyjęcia poglądu, że kasy chorych były zobowiązane do zapłaty
specjalnie wydzielonej puli środków na skutki podwyżki wynagrodzeń.
Obowiązkiem kas chorych było zatem jedynie rozdysponowanie dodatkowo
otrzymanych w 2001 r., nieobjętych wcześniejszym planem finansowym środków
pieniężnych między poszczególnych świadczeniodawców w taki sposób, by mogły
one służyć pokryciu skutków podwyżek wynagrodzeń. W konsekwencji, roszczenia
zakładów opieki zdrowotnej o zapłatę przez kasy chorych należności za wypłacone
pracownikom podwyżki wynagrodzeń są roszczeniami z tytułu udzielonych
świadczeń. Wskazane przez powoda podstawy żądania nie wyłączają natomiast
dopuszczalności ugody regulującej wzajemne prawa i obowiązki stron z tego tytułu,
ugodą bowiem mogą być objęte zarówno roszczenia z art. 357 1
, jak i z art. 415 lub
art. 471 k.c.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego, opartej na podstawie
naruszenia prawa materialnego, powód wnosił o jego uchylenie oraz o zmianę
wyroku Sądu pierwszej instancji przez uwzględnienie powództwa ewentualnie
o przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
W ramach powołanej podstawy kasacyjnej wskazał na naruszenie przepisów: art.
4a u.n.s.k.p.p.w. przez nieuwzględnienie, że przepis ten implicite tworzy
współodpowiedzialność systemu finansów publicznych, art. 190 ust. 1 Konstytucji
oraz wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 grudnia 2002 r., K 43/01, przez
nieuwzględnienie współodpowiedzialności strony pozwanej za prawidłowe
ukształtowanie umów zawartych z powodem, umożliwiające mu realizację
świadczeń zdrowotnych i niepodważające ekonomicznych podstaw jego
funkcjonowania, w wyniku wprowadzonej przez ustawodawcę obligatoryjnej
podwyżki wynagrodzeń, art. 405 k.c. przez nieuwzględnienie, że doszło do
bezpodstawnego wzbogacenia pozwanego, art. 471 w związku z art. 56 k.c. i art.
4a u.n.s.k.p.p.w. przez błędne przyjęcie, że nie istnieją przesłanki
odpowiedzialności pozwanego za szkodę poniesioną przez powoda w związku
6
z odmową renegocjacji cen świadczeń zdrowotnych, art. 415 k.c. przez uznanie, że
pozwany nie ponosi winy zaniechania podwyższenia cen jednostkowych świadczeń
zdrowotnych, i art. 917 k.c. przez przyjęcie, że zawarta ugoda nie jest sprzeczna
z zasadami współżycia społecznego i w związku z tym nie narusza interesu
powoda.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw podjętego zaskarżonym wyrokiem rozstrzygnięcia legło
stanowisko, według którego strony w okresie od 31 stycznia do 19 kwietnia 2002 r.
w zawartych ugodach uregulowały wszelkie roszczenia przysługujące powodowi
z tytułu realizacji świadczeń, spełnionych w ramach powszechnego ubezpieczenia
zdrowotnego w wykonaniu umów łączących go z poprzedniczką prawną
pozwanego w 2001 r., w tym także roszczenia z tytułu podwyżki wynagrodzeń,
wynikającej z art. 4a u.n.s.k.p.p.w. Pogląd taki Sąd Apelacyjny uznał za oczywisty
z tej przyczyny, że w ocenie Sądu nie było podstaw prawnych do wypłaty przez
kasy chorych specjalnie wydzielonej puli środków na skutki podwyżek
wynagrodzeń, wobec czego środki na pokrycie tych wydatków musiały być wliczone
do wynagrodzenia za spełnione świadczenia zdrowotne.
Trzeba zgodzić się z zarzutem skarżącej, że stanowisko Sądu Apelacyjnego
w tej kwestii narusza art. 917 k.c.
W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 30 marca 2006 r., III CZP 130/05,
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że art. 4a u.n.s.k.p.p.w. stanowi – w związku z art. 56 k.c.
– podstawę roszczenia samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej
w stosunku do kasy chorych (Narodowego Funduszu Zdrowia) o zwrot kosztów
zwiększonego wynagrodzenia pracowników, jeżeli zakład ten, mimo prawidłowego
gospodarowania środkami uzyskanymi na podstawie umowy o udzielanie
świadczeń zdrowotnych, nie mógł tych kosztów pokryć w całości lub w części
(jeszcze nie publ.). W uzasadnieniu powołanej uchwały Sąd Najwyższy
przypomniał, że niespójność systemowa ustawy nowelizującej oraz niedostatki
w określeniu zarówno podmiotu zobowiązanego do zwrotu przewidzianej podwyżki
wynagrodzeń, jak i podstawy prawnej tego zwrotu oraz jego zakresu stały się
przyczyną rozbieżności w orzecznictwie. Jako jedną z ewentualności rozpatrywano
7
możliwość zastosowania w odniesieniu do umów o udzielanie ubezpieczonym
świadczeń zdrowotnych obejmujących rok 2001 przepisu art. 357 1
k.c. Klauzula
rebus sic stantibus jest jednak – podkreślił Sąd Najwyższy – instytucją
o charakterze wyjątkowym, która, obok wystąpienia nadzwyczajnych zmian
powodujących określone skutki, wymaga, aby strony przy zawarciu umowy nie
przewidywały tych skutków. Jeżeli strony zawierały umowę w anormalnych
warunkach, licząc na ustabilizowanie stosunków w czasie wykonywania umowy,
a do oczekiwanego ustabilizowania stosunków nie doszło, nie można natomiast
powołać się na art. 357 1
k.c., a w takich właśnie warunkach doszło do uchwalenia
ustawy nowelizującej.
Odwołanie się do żądania przez samodzielny publiczny zakład opieki
zdrowotnej renegocjacji umowy o udzielanie ubezpieczonym świadczeń
zdrowotnych i do możliwości oceny odmowy renegocjacji przez kasę chorych
w kategoriach nadużycia pozycji monopolistycznej spotykało się – zauważył Sąd
Najwyższy – z krytyką piśmiennictwa. Trafnie bowiem zauważono, że poniesienie
dodatkowego, nieprzewidzianego, obiektywnie uzasadnionego kosztu świadczeń
zdrowotnych, wynikającego z ustawowej podwyżki płac, nie może zależeć od woli
strony.
Powracając do art. 4a u.n.s.k.p.p.w., Sąd Najwyższy podkreślił, że, zgodnie
z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 grudnia 2002 r., K 43/01, przepis
ten, rozumiany jako tworzący współodpowiedzialność systemu finansów
publicznych za jego wykonanie, jest zgodny z art. 2, 7 i 32 Konstytucji. Wskazana
współodpowiedzialność została odniesiona do konstytucyjnych obowiązków władzy
publicznej w zakresie ochrony zdrowia, co oznacza, że publiczne środki, które są
lub powinny być przeznaczone na opiekę zdrowotną, mają zapewnić realizację
zobowiązań wynikających z analizowanego art. 4a. Kasy chorych, na których ciążył
obowiązek racjonalnego kształtowania odpłatności za usługi służby zdrowia,
będące podmiotami finansów publicznych, powinny więc – stwierdził Sąd
Najwyższy – w zakresie swych funkcji wykonywać postanowienia ustawy
nowelizującej. Jednakże z przyjętej w wyroku Trybunału Konstytucyjnego formuły
mówiącej jedynie o współodpowiedzialności, a nie o pełnej odpowiedzialności
systemu finansów publicznych za wykonanie art. 4a u.n.s.k.p.p.w. wynika, że
8
samodzielnym publicznym zakładom opieki zdrowotnej nie przysługuje całkowita
rekompensata kosztów podwyżki wynagrodzeń.
Sąd Najwyższy podkreślił, że przepis art. 56 k.c. nakazuje przy ocenie
skutków czynności prawnej uwzględniać przede wszystkim treść czynności
prawnej, a w następnej kolejności ustawę. Umowy o udzielanie ubezpieczonym
świadczeń zdrowotnych zawarte na lata 2001 i 2002 stanowiły – stwierdził Sąd
Najwyższy – w związku z art. 4a u.n.s.k.p.p.w. i art. 56 k.c. podstawę roszczeń
samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej wobec Narodowego
Funduszu Zdrowia, jako następcy prawnego kas chorych, o zapłatę kwot
niezbędnych do pokrycia kosztów związanych z realizacją obowiązku wynikającego
z art. 4a u.n.s.k.p.p.w. Przyjęta wykładnia art. 4a u.n.s.k.p.p.w. pozwala zatem
samodzielnemu publicznemu zakładowi opieki zdrowotnej dochodzić kwot
niezbędnych do pokrycia kosztów wypłaconego pracownikom wynagrodzenia bez
konieczności wykazywania szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania
w terminie przez kasę chorych. Wykładnia ta wyklucza zarazem – podkreślił Sąd
Najwyższy – dochodzenie przez samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej
powództw uzasadnionych bezpodstawnym wzbogaceniem, niedopuszczalny jest
bowiem zbieg roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniem
o wykonanie umowy.
Artykuł 4a u.n.s.k.p.p.w., podwyższając wynagrodzenie pracowników
samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, nie podważył jednak samej
zasady samodzielności finansowej tych zakładów, ani nie przewidział obowiązku
pełnej rekompensaty tej podwyżki przez kasy chorych, których następcą prawnym
jest Narodowy Fundusz Zdrowia. W myśl wyrażonej w art. 6 k.c. reguły rozkładu
ciężaru dowodu, samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej, dochodzący – na
podstawie umowy o udzielenie ubezpieczonym świadczeń zdrowotnych, w związku
z art. 4a u.n.s.k.p.p.w. i art. 56 k.c. – roszczenia o zapłatę kwoty niezbędnej do
pokrycia kosztów realizacji obowiązku wynikającego z art. 4a u.n.s.k.p.p.w.
powinien wykazać, że mimo podjęcia wszelkich dostępnych działań
organizacyjnych i finansowych nie był w stanie pokryć tych kosztów w całości ze
środków znajdujących się w jego dyspozycji.
9
Skład orzekający Sądu Najwyższego podziela stanowisko wyrażone
w przedstawionej uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
30 marca 2006 r., III CZP 130/05, oraz argumentację przytoczoną dla jego
uzasadnienia. Zgodnie z tym stanowiskiem, artykuł 4a u.s.n.k.p.p.w. w związku
z art. 56 k.c. – wbrew odmiennej ocenie Sądu Apelacyjnego – stanowił podstawę
roszczenia samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej o zwrot kosztów
zwiększonego wynagrodzenia pracowników. Nie można zatem przyjmować, że
ugody zawarte przez powoda w okresie od 31 stycznia do 19 kwietnia 2002 r. z M.
Regionalną Kasą Chorych, dotyczące należności z tytułu realizacji świadczeń bliżej
określonych w zawartych wcześniej umowach, obejmowały również roszczenia o
zwrot wydatków poniesionych na podwyżki wynagrodzeń.
Skoro Sąd Apelacyjny wyszedł z odmiennych założeń i w związku z tym nie
ocenił zasadności żądania powoda w świetle przedstawionej wykładni artykułu 4a
u.n.s.k.p.p.w., konieczne stało się uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w związku z art.
398 21
k.p.c.).
jc