Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 110/06
POSTANOWIENIE
Dnia 8 września 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z wniosku M. M.
przy uczestnictwie D. M.
o podział majątku,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 8 września 2006 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 11 października 2005 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem wstępnym z dnia 28 kwietnia 2005 r. Sąd Rejonowy w K.
ustalił, że w skład majątku wspólnego wnioskodawczyni M. M. i uczestnika
postępowania D. M. wchodzą prawo użytkowania wieczystego gruntu i prawo
własności posadowionego na tym gruncie budynku, gotówka w kwocie 160.000 zł i
szereg bliżej określonych w postanowieniu ruchomości. Ponadto Sąd ten ustalił, że
został dokonany nakład z majątku odrębnego wnioskodawczyni na majątek
wspólny w wysokości 78% wartości budynku znajdującego się na gruncie
pozostającym w użytkowaniu wieczystym.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że M. i D. M. zawarli związek małżeński w
kwietniu 1988 r., a wspólność majątkowa pomiędzy nimi ustała w październiku
2000 r., kiedy to zawarli umowę majątkową małżeńską wprowadzającą ustrój
rozdzielności majątkowej. Ich małżeństwo zostało rozwiązane w lutym 2001 r.
Przed zawarciem związku małżeńskiego, bo w grudniu 1985 r., M. M. otrzymała
przydział spółdzielczego własnościowego prawa do domu jednorodzinnego
pozostającego w zasobach Spółdzielni Budowlano-Mieszkaniowej „I.” w K. W dniu
zawarcia związku małżeńskiego budowa domu była zrealizowana w 78%.
Całkowicie został on wykończony w czasie trwania związku małżeńskiego.
Wnioskodawczyni zawarła ze Spółdzielnią umowę przeniesienia użytkowania
wieczystego gruntu i prawa własności budynku mieszkalnego, objętego
przydziałem z dnia 2 grudnia 1985 r., w dniu 7 lutego 2000 r. Sąd ustalił także, jakie
kwoty wchodziły w skład spadku po zmarłym w 1999 r. ojcu uczestnika
postępowania oraz jakie kwoty były zgromadzone przez uczestnika.
Apelacje od tego orzeczenia złożyły obie strony. W wyniku apelacji
wnioskodawczyni Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób,
że zaliczył użytkowanie wieczyste gruntu oraz prawo własności budynku do
majątku odrębnego wnioskodawczyni i ustalił nakład z majątku wspólnego na jej
majątek odrębny w wysokości 22% wartości budynku. Apelacja uczestnika
postępowania została oddalona w całości, przy czym, na mocy art. 387 § 1 w
3
związku z art. 13 § 2 k.p.c., Sąd odstąpił od sporządzania uzasadnienia w tym
zakresie.
Zaliczając użytkowanie wieczyste gruntu oraz własność budynku do majątku
odrębnego wnioskodawczyni Sąd Okręgowy odwołał się do art. 215 oraz 235 § 2
prawa spółdzielczego wskazując, że zawarcie umowy w dniu 7 lutego 2000 r.
stanowiło realizację uprawnień, które wnioskodawczyni nabyła z chwilą uzyskania
przydziału, a więc przed zawarciem związku małżeńskiego. W związku z tym,
zdaniem Sądu Okręgowego, dom jednorodzinny wybudowany przez spółdzielnię
mieszkaniową w celu przeniesienia jego własności na członka, wchodziłby do
majątku wspólnego tylko wówczas, gdyby prawo do domu przysługiwało obojgu
małżonkom.
Skarga kasacyjna uczestnika postępowania od tego postanowienia oparta
została na obu podstawach. W ramach naruszenia prawa materialnego wskazuje
się art. 32 § 1 k.r.o., art. 45 k.r.o. i art. 33 § 1 pkt 2 k.r.o. W ramach naruszenia
przepisów postępowania - art. 385 i 567 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należy zaznaczyć, że w rozpoznawanej sprawie znajdują
zastosowanie przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu sprzed
20 stycznia 2005 r., kiedy to weszła w życie ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r.
o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 162, poz. 1691). Zgodnie bowiem z art. 5 ust. 5 tej ustawy przepisy
dotychczasowe są stosowane do podziału majątku wspólnego małżonków i do
zwrotu wydatków i nakładów dokonanych z majątku wspólnego na majątek
odrębny, jeżeli wspólność majątkowa ustała przed dniem wejścia ustawy w życie.
W rozpoznawanej sprawie wspólność majątkowa małżonków M. ustała
w październiku 2000 r., a więc przed wejściem w życie nowych przepisów
regulujących ustrój majątkowy małżeński.
Podstawowym problemem występującym w niniejszej sprawie i mającym
decydujący wpływ na treść rozstrzygnięcia jest zaliczenie użytkowania wieczystego
gruntu i własności budynku do określonej masy majątkowej - majątku odrębnego
wnioskodawczyni bądź do majątku wspólnego wnioskodawczyni i uczestnika
4
postępowania. W tym zakresie wystąpiła różnica poglądów pomiędzy Sądami
orzekającymi.
Rozpocząć należy od tego, że wspólność majątkowa małżeńska jest
ustrojem majątkowym funkcjonującym między małżonkami, którzy nie zawarli
majątkowej umowy małżeńskiej wyłączającej lub modyfikującej ustawowy ustrój
majątkowy oraz w stosunku do których wspólność nie została wyłączona
orzeczeniem sądu (art. 52 k.r.o.) lub ustała z mocy prawa (art. 53 k.r.o.). Do
wspólności wchodzą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności
przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (art. 32 § 1 k.r.o., obecnie art. 31
§ 1 k.r.o.). Nabycie przedmiotu majątkowego w czasie trwania wspólności
majątkowej prowadzi zatem, co do zasady, do objęcia takiego przedmiotu
wspólnością. Wyjątki od powyższej zasady określone zostały w ustawie, gdzie
wskazuje się, jakie przedmioty majątkowe, mimo nabycia ich w czasie trwania
wspólności majątkowej wchodzą do majątku odrębnego (obecnie osobistego)
każdego z małżonków (por. art. 33 k.r.o.). Nie może budzić wątpliwości, że także
przepisy innych ustaw mogą regulować wyjątki od przedstawionej zasady.
Funkcjonowanie powyższej zasady może nastręczać pewnych trudności,
gdy nabycie przedmiotu majątkowego następuje nie w drodze jednego zdarzenia
prawnego lecz w wyniku kolejnych zdarzeń (wieloetapowo). Jako przykłady takiego
sposobu nabywania przedmiotu majątkowego (przede wszystkim chodzi o prawa
majątkowe) wskazuje się nabycie prawa własności rzeczy, gdy umowa
zobowiązująca (także umowa przedwstępna) została zawarta przez jednego
z małżonków przed powstaniem wspólności, a umowa rozporządzająca (lub umowa
przyrzeczona) już w czasie trwania wspólności majątkowej oraz nabycie własności
w drodze zasiedzenia, gdy w posiadanie rzeczy wszedł jeden z małżonków przed
powstaniem wspólności, a termin zasiedzenia upłynął w czasie trwania wspólności.
Co do drugiej z opisanych sytuacji może ona nastręczać pewne trudności
interpretacyjne, gdyż w grę wchodzi stan świadomości jednego z małżonków
w postaci dobrej lub złej wiary. Z tego względu występuje pewna rozbieżność
poglądów co do zaliczenia w takich przypadkach prawa własności do majątku
wspólnego małżonków. Ponieważ nie jest to jednak sytuacja występująca w stanie
5
faktycznym rozpoznawanej sprawy, kwestia ta pozostanie poza granicami
rozważań Sądu Najwyższego.
Co do przykładowej sytuacji wskazanej jako pierwsza to powszechnie
przyjmuje się, że prawo nabyte w czasie trwania wspólności wchodzi do majątku
wspólnego małżonków. Decydujące znaczenie ma tutaj data definitywnego nabycia
prawa. Fakt, że jego nabycie następuje w wyniku i w związku ze zdarzeniami
mającymi miejsce przed powstaniem wspólności majątkowej małżeńskiej, pozostaje
bez znaczenia dla wejścia tego prawa do majątku wspólnego.
Odnosząc wskazaną regułę do stanu faktycznego niniejszej sprawy
niezbędne jest jedynie zbadanie, czy znajduje ona zastosowanie w sytuacji, gdy
członek spółdzielni mieszkaniowej uzyskuje prawo do domu jednorodzinnego,
a następnie, po wzniesieniu tego domu przez spółdzielnię, nabywa prawo
własności domu oraz prawo do gruntu, na którym dom jest posadowiony.
Z uwagi na datę uzyskania przez M. M. przydziału oraz zawarcia przez nią
umowy ze Spółdzielnią Budowlano-Mieszkaniową „I." należy sięgnąć do przepisów
Prawa spółdzielczego, a konkretnie do art. 232 i nast. regulujących prawo do
domów jednorodzinnych i lokali mieszkalnych budowanych w celu przeniesienia ich
własności na rzecz członków. Przepisy te, jakkolwiek obecnie nie obowiązują, mają
zastosowanie w sprawie. Najistotniejsze znaczenie ma art. 235 § 1 i 2 pr.spółdz.,
zgodnie z którymi przeniesienie na członka spółdzielni własności domu wraz z
prawem do działki następuje po przeprowadzeniu rozliczenia kosztów budowy i
ostatecznym ustaleniu wkładów budowlanych, wniesieniu przez członka wkładu lub
jego części i przejęciu zobowiązań spółdzielni pokrywających resztę należności z
wkładu. Przeniesienie własności domu może nastąpić także na rzecz
spadkobierców członka lub małżonków, jeżeli prawo do domu przysługuje im
obojgu.
Z powyższego uregulowania Sąd drugiej instancji wyprowadził wniosek, że
wejście własności domu wzniesionego przez spółdzielnię mieszkaniową do majątku
wspólnego małżonków następuje wyłącznie wówczas, gdy spółdzielcze prawo do
domu jednorodzinnego należało do obojga małżonków, a więc gdy przydział został
6
dokonany w czasie trwania wspólności i na rzecz obojga. Wniosek taki nie znajduje
uzasadnienia w stosownych przepisach.
Zacząć należy od stwierdzenia, że art. 235 § 2 pr.spółdz. nie jest przepisem
szczególnym w stosunku do art. 32 § 1 k.r.o. (obecnie art. 31 § 1 k.r.o.). Przepis ten
wskazuje jedynie, jakie osoby mogą być stroną umowy zawieranej przez
spółdzielnię i przenoszącą własność domu wraz z prawem do gruntu. Nie
rozstrzyga natomiast, czy własność domu nabyta w wyniku umowy zawartej przez
jednego z małżonków wchodzi do majątku wspólnego czy też do majątku
odrębnego (obecnie osobistego) małżonka - członka spółdzielni, któremu
przysługiwało prawo do domu. Ta kwestia rozstrzygana jest przepisami kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego, w stosunku do których, jak już zaznaczono, art. 235 § 2
pr.spółdz. nie stanowi regulacji szczególnej. Z art. 235 § 2 pr.spółdz. wynika
jedynie, że małżonek niebędący podmiotem prawa do domu nie może być stroną
umowy zawieranej przez spółdzielnię. Zawarcie umowy także przez takiego
małżonka pociąga za sobą jej nieważność na podstawie art. 58 § 1 k.c. (w tej
ostatniej kwestii zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 sierpnia 1997 r., I CKN
191/97, OSNC 1998, nr 1, poz. 16).
Powyższe stanowisko było już prezentowane przez Sąd Najwyższy. Wynika
ono z uzasadnienia powołanego wyżej wyroku Sądu Najwyższego z dnia
13 sierpnia 1997 r., I CKN 191/97, jak również z treści uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 6 maja 1983 r., III CZP 15/83 (OSNCP 1983, nr 11, poz. 176). Zgodnie
z treścią tej uchwały o przynależności do majątku wspólnego małżonków budynku
mieszkalnego wybudowanego w ramach spółdzielczego zrzeszenia budowy domów
jednorodzinnych oraz działki gruntu, na której dom jest wzniesiony, decyduje data
sporządzenia umowy przenoszącej własność budynku i prawo do działki. Uchwała
ta zachowała aktualność mimo zmian prawnych, jakie miały miejsce po jej podjęciu
i stanowisko tam zaprezentowane skład orzekający w niniejszej sprawie podziela.
Oznacza to, że o wejściu prawa własności budynku oraz prawa do gruntu, na
którym został wzniesiony, do majątku wspólnego małżonków decyduje okoliczność,
czy w dacie zawierania umowy przez jednego z małżonków pozostawał on
w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Bez znaczenia pozostaje natomiast
7
fakt, że prawo do domu należało tylko do tego małżonka, gdyż przydział został mu
wydany przed zawarciem małżeństwa (powstaniem współwłasności majątkowej).
Z tych względów za zasadne należy uznać zawarte w skardze kasacyjnej
zarzuty naruszenia art. 32 § 1 k.r.o. oraz, w konsekwencji, także art. 45 k.r.o. Nie
jest natomiast możliwe odniesienie się przez Sąd Najwyższy do zarzutu naruszenia
art. 33 § 1 pkt 2 k.r.o. z uwagi na to, że w uzasadnieniu Sądu Okręgowego nie
znalazła się analiza zarzutów zawartych w oddalonej w całości apelacji uczestnika
postępowania. Sąd Najwyższy zauważa przy tym, że wniosek o doręczenie
orzeczenia wraz z uzasadnieniem (oraz zapowiedzią złożenia skargi kasacyjnej)
został przez uczestnika złożony. Brak było zatem podstaw do skorzystania
z uregulowania zawartego w art. 387 § 1 k.p.c.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§
1 k.p.c.).
jc