Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 141/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 października 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z powództwa Agencji Nieruchomości Rolnych
przeciwko Spółdzielczemu Gospodarstwu Rolnemu w B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 października 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 października 2005 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanego na rzecz
powódki 1800 (jeden tysiąc osiemset) złotych tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w S. nakazem zapłaty w postępowaniu nakazowym z dnia 22
marca 2004 r. nakazał pozwanemu Spółdzielczemu Gospodarstwu Rolnemu, aby
zapłacił powodowi Agencji Nieruchomości Rolnych kwotę 203 409,97 zł z
odsetkami ustawowymi od dnia 8 marca 2004 r. oraz orzekł o kosztach procesu.
Na skutek wniesienia przez pozwanego zarzutów, Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z
dnia 15 lutego 2005 r. nakaz zapłaty uchylił co do kwoty 10 901,91 zł i
postępowanie w tej sprawie umorzył, zaś w pozostałej części utrzymał nakaz
zapłaty w mocy.
Apelację pozwanego Sąd Apelacyjny oddalił wyrokiem z dnia 26
października 2005 r., zasądzając na rzecz powoda kwotę 2 700 zł tytułem kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym. U podstaw powyższego
rozstrzygnięcia legły następujące ustalenia faktyczne i ich ocena prawna:
Dnia 3 sierpnia 1994 r. powodowa Agencja Nieruchomości Rolnych zawarła
z C.W. umowę dzierżawy nieruchomości rolnej, wchodzącej w skład Zasobu
Własności Rolnej Skarbu Państwa. Zgodnie z § 16 umowy, zabezpieczeniem
ewentualnych roszczeń wydzierżawiającego był wystawiony przez dzierżawcę
weksel własny in blanco.
Dnia 23 sierpnia 1994 r. pomiędzy stronami umowy dzierżawy doszło do
zawarcia kolejnej umowy, na podstawie której C.W. nabył własność majątku
ruchomego w dzierżawionym gospodarstwie rolnym. Ostateczną cenę sprzedaży
ustalono aneksem do umowy dzierżawy na kwotę 1 253 947 400 zł przed
denominacją (tj. 125 395 zł). Przed zawarciem umowy kupujący uiścił powodowej
Agencji kwotę 78 329 900 starych złotych (tj. 7 833 zł), pozostałą część
zabezpieczając, zgodnie z § 8 umowy, wekslem własnym in blanco. Poręczenia
wekslowego za wystawcę udzieliło pozwane Spółdzielcze Gospodarstwo Rolne.
Strony nie zawierały porozumienia co do ograniczenia odpowiedzialności
poręczyciela wekslowego.
3
Do dnia 16 stycznia 2003 r. C.W. nie uiścił ceny należnej powódce z umowy
sprzedaży. W związku z powyższym powódka wypełniła weksel na kwotę
203 409,97 zł i wezwała dłużnika wekslowego oraz pozwanego poręczyciela
wekslowego do wykupienia weksla, określając termin płatności na dzień 6 lutego
2003 r. Weksel nie został wykupiony w terminie.
Sąd Apelacyjny w całości podzielił i przyjął za własne ustalenia faktyczne
sądu pierwszej instancji, zgodnie z którymi niesporna między stronami kwota
zobowiązania z tytułu umowy sprzedaży zabezpieczonej wekslem własnym
in blanco wynosiła 192 508,06 zł. Powódka wypełniła weksel na wyższą kwotę,
skoro jednak ograniczyła powództwo cofając pozew co do kwoty 10 901,91 zł,
postępowanie w tym zakresie zostało umorzone.
Jako bezzasadny Sąd drugiej instancji uznał zarzut naruszenia art. 70 pr.
weksl., albowiem wysokość zobowiązania C.W. nie była przez pozwanego
kwestionowana w toku postępowania, ani w apelacji. Okoliczności, że roszczenie
wekslowe jest przedawnione, pozwany nie zgłosił w zarzutach od nakazu zapłaty
wydanego w postępowaniu nakazowym. Ponieważ pozwany nie wykazał, aby z
tego zarzutu nie mógł skorzystać we właściwym czasie, uznać należy, że utracił
prawo powoływania się na niego zgodnie z art. 495 § 3 k.p.c.
Sąd odwoławczy uznał także, że apelujący nie może zasadnie powoływać
się na naruszenie art. 10 pr. weksl., albowiem treść umowy sprzedaży zawartej
pomiędzy powódką a C.W. była mu znana, a pozwany nie wykazał, aby wolą stron
doszło do ograniczenia odpowiedzialności poręczyciela za zobowiązanie wekslowe
do kwoty 100 000 zł. Powołując się na ustalone orzecznictwo Sądu Najwyższego,
uznał, że woli stron w tym zakresie nie można zasadnie wywodzić z faktu, że na
urzędowym blankiecie wekslowym podana jest kwota najwyższego zobowiązania
wekslowego, któremu odpowiada wydrukowany na nim znak opłaty skarbowej.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwany oparł na obu
podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia prawa
materialnego zarzucił błędną wykładnię: art. 10 pr. weksl. poprzez uznanie, że
wystawienie przez wierzyciela weksla na sumę przewyższającą opłatę skarbową
nie ma wpływu na rozkład ciężaru dowodu zgodności uzupełnienia weksla zgodnie
4
z zawartym porozumieniem i art. 70 pr. weksl. poprzez uznanie, że bieg okresu
przedawnienia roszczeń wekslowych z weksla in blanco rozpoczyna się od dnia
płatności uzupełnionego przez wierzyciela wekslowego bez względu na okres
przedawnienia roszczenia wynikającego ze stosunku podstawowego. W ramach
podstawy naruszenia prawa procesowego skarżący zarzucił natomiast obrazę
art. 233 § 1 k.p.c.
Skarżąc wyrok Sądu Apelacyjnego na powyższych podstawach w całości,
pozwany wnosił o jego uchylenie w całości oraz o uchylenie poprzedzającego go
wyroku Sądu Okręgowego, a także o zasądzenie od powódki na rzecz pozwanego
kosztów procesu za obie instancje oraz kosztów postępowania kasacyjnego, w tym
kosztów zastępstwa procesowego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powodowa Agencja wnosiła o jej
oddalenie oraz o zasądzenie na jej rzecz kosztów procesu, w tym kosztów
zastępstwa procesowego przed Sądem Najwyższym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. nie mógł odnieść zamierzonego skutku.
Trzeba zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c., podstawą skargi
kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów,
zaś w myśl art. 39813
§ 2 in fine k.p.c., Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami
faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Uzasadnieniem dla
tak określonej roli sądu kasacyjnego jest bowiem potrzeba efektywnego
sprawowania nadzoru judykacyjnego nad orzecznictwem sądów powszechnych, co
wymaga wyłącznie rozważenia prawidłowości stosowania prawa, nie zaś wikłania
się w ustalenia odnośnie do prawidłowości ustalenia podstawy faktycznej
jednostkowego rozstrzygnięcia. Z tego względu zarzuty przekroczenia przez Sąd
drugiej instancji granic swobodnego uznania oraz pominięcia okoliczności mających
wpływ na ustalenie zakresu odpowiedzialności pozwanego wynikających
z zawartego porozumienia podlegają a limine pominięciu.
Odnosząc się natomiast do podstawy naruszenia prawa materialnego,
należy zauważyć, że zgodnie z art. 70 pr. weksl., przedawnienie roszczenia
wekslowego następuje z upływem lat trzech, licząc od dnia płatności weksla.
5
Ten przepis jest interpretowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie,
odnosi się on bowiem zarówno do weksli zupełnych w chwili ich wystawienia, jak
i do weksli in blanco, wręczonych dla zabezpieczenia określonego roszczenia
z tzw. stosunku podstawowego. Jeżeli zaś roszczenie ze stosunku podstawowego
jest przedawnione, to pozwany powinien bronić się opartym na art. 10 pr. weksl.
zarzutem wypełnienia weksla niezgodnie z zawartym porozumieniem (zob. m.in.
wyrok SN z 19 listopada 2004 r., V CK 228/04, OSP 2005/11poz. 130), mając
obowiązek dowieść, zgodnie z ogólną regułą rozkładu ciężaru dowodu, istnienia
okoliczności świadczących o przedawnieniu roszczenia, które weksel zabezpiecza.
Skuteczne przeprowadzenie dowodu na tę okoliczność stanowi zarzut niweczący
roszczenie powoda, albowiem wypełnienie weksla in blanco po upływie terminu
przedawnienia zabezpieczonego nim roszczenia stanowi niewątpliwie działanie na
szkodę dłużnika, które stoi w oczywistej sprzeczności z treścią porozumienia
wekslowego (por. także wyrok SN z 15 lutego 2006 r., IV CSK 15/05, LEX nr
179731), a nawet może być kwalifikowane jako uchybiające zasadom współżycia
społecznego z powodu naruszenia stosunku opartego na zaufaniu stron.
Nie ma zatem wątpliwości, że zarzut błędnej wykładni wspomnianego
przepisu, podniesiony w skardze kasacyjnej, został błędnie sformułowany, gdyż
należało go powiązać z innym przepisem ustawy, a mianowicie z art. 10 pr. weksl.,
czego jednak skarżący nie uczynił.
Jedynie na marginesie podnieść należy okoliczność, że Sąd Apelacyjny
trafnie pozostawił zarzut przedawnienia oparty na art. 70 pr. weksl. bez
merytorycznego rozstrzygnięcia z uwagi na prekluzję dowodową. Pozwany
zaniechał tego bowiem w zarzutach od nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym, przez co uchybił art. 495 § 3 k.p.c. Tymczasem, zgodnie z ustalonym
orzecznictwem Sądu Najwyższego, pozwany traci prawo powoływania twierdzeń,
zarzutów oraz dowodów na ich poparcie, nie powołanych w zarzutach od nakazu
zapłaty, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy cywilnej, chyba
że wykaże, że ich powołanie w tym środku nie było możliwe albo, że potrzeba
powołania wynikła później (por. wyrok SN z 8 lipca 2005 r., II CK 767/04, niepubl.;
wyrok z 22 lutego 206 r., III CSK 128/05, niepubl.). Pozwany mógł podnieść zarzut
przedawnienia roszczenia ze stosunku podstawowego w zarzutach od nakazu
6
zapłaty, skoro zaś tego nie uczynił, możliwość taką definitywnie i bezwzględnie
utracił.
W związku z treścią wywiedzionego w skardze kasacyjnej wniosku o jej
przyjęcie do rozpoznania, pozostaje jeszcze rozstrzygnięcie, czy wystawienie
weksla na urzędowym blankiecie wekslowym ze znakiem opłaty skarbowej na
kwotę niższą niż należna, rzutuje w jakikolwiek sposób na ocenę woli stron
odnośnie do sposobu jego wypełnienia przez wierzyciela. Nie ma oczywiście
wątpliwości co do tego, że wykładnia oświadczeń woli stron porozumienia
wekslowego podlega ogólnym regułom wykładni wynikającym w art. 65 w zw. z art.
60 k.c., z przyznaniem jednak pierwszeństwa przepisom szczególnym ustawy –
Prawo wekslowe.
W doktrynie prezentowano w zasadzie zgodne stanowisko, w myśl którego
posiadacz weksla może wypełnić weksel in blanco powyżej sumy wekslowej
oznaczonej w wysokości opłaty skarbowej, jeżeli uprawnia go do tego porozumienie
wekslowe. Przyjmowano również zgodnie, że obowiązek udowodnienia, iż
porozumienie wekslowe nie zezwala na wypełnienie weksla na sumę
przewyższająca wartość blankietu, obciąża dłużnika. Podobny pogląd wyrażono
w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Wprawdzie w kilku orzeczeniach Sąd
Najwyższy uznał, że w takiej sytuacji to wierzyciel winien udowodnić, że
wypełnienie weksla na sumę ponad wartość blankietu było zgodne
z porozumieniem (por. m.in. wyrok z dnia 11 czerwca 1931 r., I C 606/31, RPEiS
1931, poz. 797), w późniejszych jednak orzeczeniach stanowisko to uległo zmianie
(por. m.in. wyrok z dnia 12 listopada 1931 r., I Rw 2354/31, OSP 1930, nr 11, poz.
150, z dnia 29 marca 1935 r., C 2630/34, MPHiW 1935, s. 248, z dnia
24 października 1962 r., 2 CR 976/61, Zb. Orz. 1964, poz. 27, z dnia
28 października 1963 r., 2 CR 249/63, Zb. Orz. 1964, poz. 208, zob. też. Wyrok
z dnia 4 czerwca 2003 r., I CKN 434/01, nie publ.). Stanowisko to podziela Sąd
Najwyższy w obecnym składzie.
Należy wskazać, że co do zasady, okoliczność wypisania weksla na
urzędowym blankiecie wekslowym nie ma znaczenia dla przyjęcia, że strony
porozumienia wekslowego zmierzały do ograniczenia odpowiedzialności awalisty
7
za zobowiązanie wekslowe. Rozumowanie przeciwne nie prowadzi bowiem do
rezultatów, które można byłoby logicznie uzasadnić. Opłata skarbowa jest daniną
publiczną określaną od sumy wekslowej lub sumy zobowiązania zabezpieczonego
wekslem, zaś obowiązek jej uiszczenia z reguły nie ma nic wspólnego
z powstaniem, zmianą treści lub umorzeniem zobowiązania wekslowego.
Trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, że opłata skarbowa nie należy do treści
weksla, który może być sporządzony nawet na zwykłej kartce papieru.
Przedstawione w sprawie dowody nie prowadziły do uznania, że zamiarem stron
porozumienia wekslowego było ograniczenie odpowiedzialności tylko do kwoty
1 000 000 000 starych zł (tj. 100 000 zł po denominacji). W tym stanie rzeczy
nadruk na urzędowym blankiecie wekslowym klauzuli określającej maksymalną
sumę wekslową nie świadczy o woli stron ograniczenia odpowiedzialności
poręczyciela wekslowego za zapłatę sumy wekslowej tylko do określonej kwoty
(por. orzeczenie SN z 27 grudnia 1928 r., Rw 2463/28, OSP 1929/1, poz. 252).
Nadto, z uwagi na abstrakcyjny charakter zobowiązania wekslowego, dokonując
wykładni oświadczeń woli, prymat należy przyznać nie woli w jakikolwiek sposób
dorozumianej, lecz treści samego oświadczenia na wekslu lub na przedłużku
weksla, które w razie ograniczenia odpowiedzialności awalisty, winno wyraźnie
określać jego zakres. W braku takiej wzmianki, poręczyciel wekslowy odpowiada
wobec uprawnionego z weksla bez ograniczenia (por. wyrok SN z 24 października
2003 r., III CK 35/02, nie publ.). Należało zatem uznać, że nadruk na urzędowym
blankiecie wekslowym klauzuli określającej maksymalną sumę wekslową nie
świadczy o woli ograniczenia przez strony odpowiedzialności poręczyciela
wekslowego za zapłatę sumy wekslowej tylko do określonej kwoty.
Biorąc pod uwagę powyższe, skargę kasacyjną pozwanego należało oddalić
na podstawie art. 39814
k.p.c.