Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 81/06
POSTANOWIENIE
Dnia 8 listopada 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
SSN Tadeusz Żyznowski
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa -Prezydenta Miasta N.
przy uczestnictwie […]
o zasiedzenie nieruchomości,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 8 listopada 2006 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w N.
z dnia 10 listopada 2005 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy w N. postanowieniem z dnia 6 maja 2005 r. oddalił wniosek
Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta N. o zasiedzenie działki ew. nr 154/1 o pow.
0,0505 ha położonej w N.
Sąd ten ustalił następujący stan faktyczny: Przedmiotowa działka wraz
z dwiema innymi została nabyta w dniu 26 maja 1948 r. przez A. D. i S. D. A. D.
zmarł w dniu 3 sierpnia 1992 r., a jego spadkobiercami są żona i dzieci – uczestnicy
postępowania. A. D. od czasów przedwojennych zajmował się działalnością
kupiecką i prowadził w N. sklep tekstylno-bławatny, który w 1948 r. mu
zlikwidowano, a towar sprzedano bez jego zgody, jednocześnie izolując go w
więzieniu bez przedstawienia zarzutów. Na przedmiotowych działkach znajdował
się ogród, były sadzone warzywa oraz właściciel prowadził hodowle nutrii. W
sąsiedztwie działek znajdował się dom mieszkalny rodziny D. W domu tym bez
formalnego przydziału w okresie powojennym zamieszkiwali wojskowi, pracownicy
UB i komendant UB, zaś sama działka nr 154/1 w latach powojennych sąsiadowała
z Urzędem Bezpieczeństwa, a później z Wojskową Komenda Rekrutacji.
W 1968 r. A. D. i S. D. zawarli z Okręgową Dyrekcją Inwestycji Miejskich w
N.. umowę sprzedaży dwóch innych działek na podstawie ustawy o zasadach i
trybie wywłaszczania nieruchomości. Umowę tę zawarli pod groźbą wywłaszczenia.
Ze względu na wcześniejsze osobiste przeżycia A. D. związane z sytuacją
polityczną w kraju właściciele nie wyrazili jawnie sprzeciwu wobec tych działań. Na
przełomie lat 60/70-tych działki objęte umową wywłaszczeniową oraz działka nr
154/1 zostały objęte pracami budowlanymi. Wjechał na nie ciężki sprzęt i bez zgody
i aprobaty właścicieli przystąpiono do budowy budynku stacji sanitarno-
epidemiologicznej, który został oddany do użytku w 1972 r. W ewidencji gruntów
jako właściciel od 1971 r. wpisany jest Skarb Państwa – Okręgowa Dyrekcja
Inwestycji Miejskich, natomiast jako władający Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna. Skarb Państwa nie wypłacił właścicielom odszkodowania za
korzystanie z przedmiotowej działki.
Przy tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, że Skarb
Państwa nie był posiadaczem samoistnym przedmiotowej działki, zaś władanie tą
3
działką miało charakter uprawnień władczych – imperium, a takie nie prowadzi do
zasiedzenia. Zdaniem Sądu Rejonowego również przekazanie zarządzanego przez
państwo mienia niepaństwowego przez organ państwowy państwowej osobie
prawnej nie jest wprowadzeniem rzeczy do obrotu cywilno-prawnego,
a w konsekwencji nie zmienia charakteru władania. Sąd Rejonowy uznał również,
że właściciele nie mieli możliwości w ówczesnym okresie skutecznego sprzeciwu
w zajęciu przedmiotowej działki, ani też możliwości skutecznego dochodzenia jej
zwrotu wobec władczego i bezprawnego działania organów państwowych.
W konsekwencji oddalił wniosek z braku przesłanek z art. 172 k.c.
Apelacje, wnioskodawcy od powyższego orzeczenia Sąd Okręgowy oddalił
postanowieniem z dnia 10 listopada 2005 r.
Sąd Okręgowy podzielił w całości ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego
oraz ocenę prawną. Zdaniem Sądu Okręgowego w rozpoznawanej sprawie
uczestnicy wykazali, że działanie organu państwowego jakim była Okręgowa
Dyrekcja Inwestycji Miejskich nie miało charakteru korzystania z cudzego
przedmiotu jako równoprawny partner ale wynikało z jej władzy publicznej.
Właściciele bowiem nie mieli realnej możliwości odwrócenia skutków naruszenia ich
prawa, a obawy które powstrzymywały ich przed sprzeciwem wobec zajęcia działki
nie zakupionej czy zmuszenia do sprzedaży pozostałych dwóch działek, były
w pełni uzasadnione wcześniejszymi doświadczeniami.
Sąd Okręgowy powołał się na uchwałę siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 21 września 1993 r., III CZP 72/93, OSNC nr 3, poz. 49 z 1994, w której
uzasadnieniu Sąd Najwyższy stwierdził, że wszystkie przypadki uzyskania władania
nieruchomością w wyniku niezgodnej z prawem władczej ingerencji organu
państwowego bez względu na rodzaj tej ingerencji nie mogą być zakwalifikowane
jako posiadanie samoistne.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego wnioskodawca
zarzucił naruszenie art. 172 § 2 k.c. i art. 336 k.c. i wniósł o zmianę zaskarżonego
postanowienia i uwzględnienie wniosku ewentualnie o jego uchylenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
W powoływanej w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia uchwale
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 września 1993 r. wskazano,
że do okresu zasiedzenia nieruchomości przez Skarb Państwa nie wlicza się
okresu władania przez organy państwowe lub państwowe osoby prawne,
wykonywanego w ramach uprawnień Państwa jako podmiotu prawa publicznego,
mimo istnienia tytułu własności uznanego następnie za nie istniejący. Skład siedmiu
sędziów nie nadał podjętej uchwale mocy zasady prawnej. Główna teza
uzasadnienia tamtej uchwały, że jeżeli objęcie rzeczy we władztwo następuje
w ramach wypełnienia przez państwo zadań publicznych poza stosunkami
cywilnoprawnymi, to nie oznacza to wykonywania posiadania w znaczeniu
przyjętym w art. 336 k.c. znalazła akceptację w szeregu późniejszych orzeczeń
Sądu Najwyższego, jednakże nie we wszystkich.
W postanowieniu z dnia 9 maja 2003 r. OSP nr 4, poz. 53 z 2004 r.
Sąd Najwyższy wskazał, że według art. 336 k.c., o posiadaniu i jego postaci
decyduje wyłącznie sposób władania rzeczą, zaś bieg zasiedzenia nie rozpoczynał
się dopóty, dopóki właściciele nieruchomości nie mogli efektywnie dochodzić na
drodze prawnej jej zwrotu. Pogląd, że okoliczności uzyskania władania rzeczą nie
mają znaczenia dla oceny tego władania jako samoistnego znalazł wyraz także
w kilku innych orzeczeniach (np. niepubl. postanowienia: z dnia 9 maja 2003 r.
V CK 24/03, z dnia 18 września 2003 r., I CK 74/02, z dnia 13 października 2005 r.,
I CK 162/05.
Niezależnie jednakże od przyjętej koncepcji uznać można, że w razie
zawładnięcia nieruchomości przez państwo wskutek jego imperialnych działań przy
niemożliwości efektywnego przeciwstawienia się temu przez właściciela bieg terminu
zasiedzenia nie następowałby. Na gruncie uchwały składu siedmiu sędziów z dnia
21 września 1993 r. nie można w ogóle byłoby mówić o samoistnym posiadaniu, zaś
przy klasycznym poglądzie na posiadanie, bieg zasiedzenia wykluczałoby istnienie
stanu porównywalnego ze stanem wyższej konieczności (art. 121 pkt 4 k.c.).
Rzecz w tym, że w konkretnej sprawie przy zgodnych ustaleniach Sądów
obu instancji nie sposób zgodzić się z oceną tych Sądów, że wejście przez
Państwo we władanie działki nr 154/1 było przejawem imperialnej działalności
5
państwa, jak również, ze właściciele pozbawieni byli efektywnych możliwości
przeciwdziałania.
Ustalony przez Sądy stan faktyczny sprowadza się bowiem do tego, że na
przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku
przedsiębiorstwo budowlane budujące stację sanitarno-epidemiologiczną na
sąsiednich działkach bezprawnie zajęło przedmiotową działkę, przy całkowitej
bierności właścicieli. Zajęcie działki nie miało żadnego związku z 20 lat
wcześniejszym prześladowaniem właściciela jako kupca i jego ówczesnym
pozbawieniem wolności. Trudno byłoby zgodzić z tezą, że działalność
przedsiębiorstwa budowlanego była wykonywaniem imperium państwa. Właściciel
mógł żądać wstrzymania budowy, przywrócenia stanu poprzedniego. Przysługiwała
mu wreszcie sądowa ochrona posesoryjna i petytoryjna, a sugestie Sądu
Okręgowego, że nie mógł korzystać z ochrony na skutek obaw, wynikających
z dwadzieścia lat wcześniejszych represji nie są przekonywujące.
Trafny jest więc zarzut skargi kasacyjnej, że w okolicznościach sprawy
niniejszej przyjęcie przez Sądy obu instancji, że Skarb Państwa nie mógł być
posiadaczem samoistnym przedmiotowej działki narusza art. 336 k.c., a wyłączenie
możliwości nabycia własności przez zasiedzenie narusza art. 172 § 2 k.c.
Z powyższych względów na mocy art. 39815
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji postanowienia.
jc