Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 294/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 grudnia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Gerard Bieniek
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa J. W. i A. W.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Wojewodę W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 13 grudnia 2006 r.,
skargi kasacyjnej powoda J. W.
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 10 stycznia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w stosunku do powoda J. W. i
sprawę w tym zakresie przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 19 lutego 2003 r. Sąd Okręgowy w P. zasądził od
pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody W. na rzecz powodów J. W. i A. W.
kwotę 1.562.400 zł z ustawowymi odsetkami.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że umową dzierżawy zawartą w styczniu
1977 r. na czas nieokreślony między wydzierżawiającym Wojewódzkim Funduszem
Turystyki i Wypoczynku w L. a dzierżawcą Ś. Zakładami Artykułów Technicznych w
Ś. oddano w dzierżawę teren leśny w B. obejmujący działkę nr 826/10 o
powierzchni 2.600 m2
z przeznaczeniem na zakładowy ośrodek rekreacyjno-
wypoczynkowy. W umowie tej przewidziano, że dzierżawcy przysługiwać będzie
uprawnienie do wzniesienia na dzierżawionym terenie obiektów trwałych zgodnie z
planem zagospodarowania przestrzennego na podstawie dokumentacji technicznej
uzgodnionej z wydzierżawiającym. W powołanej umowie zakazano ponadto
dzierżawcy przelewania na inne podmioty swoich praw wynikających z umowy.
Na podstawie ustawy z dnia 26 maja 1978 r. o utworzeniu Głównego
Komitetu Kultury Fizycznej i Sportu (Dz.U. Nr 14, poz. 59) wraz z przepisami
wykonawczymi majątek oraz zobowiązania Wojewódzkiego Funduszu Turystyki
i Wypoczynku w L. przejął Skarb Państwa, stając się jednocześnie
stroną przedmiotowego stosunku dzierżawy. W czasie jego trwania,
gdy wydzierżawiającym był Wojewódzki Fundusz Turystyki i Wypoczynku w L.,
a następnie Skarb Państwa, dzierżawca wzniósł na dzierżawionej nieruchomości
wiele budynków i budowli.
Decyzją z dnia 4 września 1992 r. Wojewoda L. stwierdził nieodpłatne
nabycie z dniem 5 grudnia 1990 r. prawa użytkowania wieczystego m.in. działki
826/10 oraz prawa własności znajdujących się na niej budynków i urządzeń przez
Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Turystyczne w L., w którego zarządzie
nieruchomość ta pozostawała w dniu 5 grudnia 1990 r.
3
W 1992 r. ogłoszona została upadłość Ś. Zakładów Artykułów Technicznych,
zaś umową z dnia 11 lipca 1994 r. syndyk masy upadłości tych zakładów sprzedał
powodom wierzytelności z tytułu nakładów poniesionych przez upadłego na
wybudowanie ośrodka wypoczynkowego. Przedmiotem umowy były wszystkie
nakłady, których upadły miał prawo dochodzić od właściciela gruntu. Ich wartość
odpowiadała kwocie zasądzonej przez Sąd pierwszej instancji.
W toku postępowania upadłościowego toczącego się po ogłoszeniu
upadłości Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Turystycznego w L. Sąd Rejonowy w
L. postanowieniem z 19 listopada 2002 r. oddalił wniosek powodów o wyłączenie z
masy upadłości prawa własności budynków. W 2004 r. powodowie wydali
przedmiotową nieruchomość.
Oceniając przedstawiony stan faktyczny, Sąd Okręgowy uznał,
że poczynione nakłady stały się na podstawie art. 47 § 1 k.c. własnością Skarbu
Państwa. Przyjął, że przewidziany w umowie dzierżawy z 1977 r. zakaz zbywania
przez dzierżawcę praw wynikających z umowy dotyczy prawa do użytkowania
terenu w B. i prawa wzniesienia obiektów trwałych, nie stanowi natomiast zakazu
zbycia wierzytelności z tytułu poczynionych nakładów. Jako podstawę prawną
zasądzonego roszczenia Sąd pierwszej instancji wskazał art. 694 w zw. z 676 k.c.
W apelacji pozwany Skarb Państwa zarzucał naruszenie art. 328 § 2 k.p.c.
oraz art. 694 w zw. z 676 k.c., art. 2 ust. 1-3 ustawy z dnia 29 września 1990 r.
o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr
79, poz. 464 ze zm.) i art. 200 ust. 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603).
Wyrokiem z dnia 15 czerwca 2004 r. Sąd Apelacyjny uwzględnił częściowo
apelację i zmienił zaskarżony wyrok w zakresie określenia początkowej daty
zasądzenia odsetek za opóźnienie.
Na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej, wyrokiem z dnia 10 czerwca
2005 r., II CK 737/04, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania. Sąd Najwyższy uznał, że Sąd
Apelacyjny naruszył art. 676 w zw. z art. 694 k.c. przez ich zastosowanie mimo
braku dostatecznych ustaleń.
4
Wyrokiem z dnia 10 stycznia 2006 r. wydanym po ponownym rozpoznaniu
sprawy Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i powództwo oddalił.
Sąd drugiej instancji podniósł, że adresatem roszczenia przewidzianego
w art. 676 k.c. o zapłatę sumy odpowiadającej wartości ulepszeń może być tylko
podmiot, który był wynajmującym w chwili zakończenia stosunku najmu. Stwierdził
ponadto, że Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Turystyczne w L. wskutek
uwłaszczenia wstąpiło w trwający stosunek dzierżawy w miejsce
wydzierżawiającego. Podkreślił przy tym, że przedmiotowe roszczenie nie
przysługiwało wobec Skarbu Państwa ani powodom, ani też zbywcy wierzytelności,
a sytuacja powodów nie może w tym zakresie być lepsza niż jego sytuacja.
Skarga kasacyjna wniesiona jedynie przez powoda J. W.o oparta została na
obu podstawach.
W ramach podstawy naruszenia prawa procesowego skarżący zarzucał
naruszenie:
- art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art. 39319
k.p.c. przez niewypełnienie wskazań
zawartych w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca
2005 r.,
- art. 328 § 2 k.p.c. przez niewyjaśnienie podstawy prawnej zaskarżonego
wyroku,
- art. 385 k.p.c. przez jego niezastosowanie mimo bezzasadności apelacji
strony pozwanej.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego zarzucono natomiast
naruszenie:
- art. 65 § 1 i 2 k.c. przez błędną wykładnię treści umowy z 1977 r. i błędną jej
kwalifikację jako umowy dzierżawy,
- art. 676 w zw. z 694 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie mimo braku
wystarczających ustaleń,
- art. 405 k.c. przez jego niezastosowanie.
5
We wnioskach kasacyjnych skarżący domagał się uchylenia w całości
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności ocenić należało zasadność zarzutów podniesionych
przez skarżącego w ramach podstawy naruszenia prawa procesowego.
Sformułowany w ramach tej podstawy zarzut naruszenia art. 386 § 6 k.p.c.
w zw. z art. 39319
k.p.c. nie może być uwzględniony. Przede wszystkim zauważyć
trzeba, że art. 39319
k.p.c. został uchylony ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r.
o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo
o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98), która weszła
w życie dnia 6 lutego 2005 r. Wejście w życie wskazanej ustawy nowelizującej
nastąpiło w toku postępowania przed Sądem Najwyższym zainicjowanego kasacją
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 15 czerwca 2004 r., a przepisy
dotychczasowe – w tym art. 39319
k.p.c. – znajdowały zastosowanie jedynie do
rozpoznania tej kasacji (art. 3 ustawy nowelizującej). W toku ponownego
rozpoznawania sprawy przez Sąd drugiej instancji art. 39319
k.p.c. nie mógł być już
więc stosowany. Niezależnie jednak od błędnego powołania przez skarżącego art.
39319
k.p.c. (zamiast art. 39821
k.p.c., stanowiącego jego odpowiednik
i obowiązującego w chwili wydawania zaskarżonego wyroku), zarzut naruszenia
art. 386 § 6 k.p.c. nie może być uznany za trafny. Przepis ten przewiduje związanie
sądów pierwszej i drugiej instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy oceną
prawną i wskazaniami co do dalszego postępowania zawartymi w uzasadnieniu
kasatoryjnego wyroku sądu drugiej instancji. Zakres związania stanowiskiem Sądu
Najwyższego wyrażonym w uzasadnieniu kasatoryjnego wyroku określony został
natomiast w art. 39820
k.p.c. Przepis ten stanowi, że sąd, któremu sprawa została
przekazana, związany jest wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd
Najwyższy. Zamieszczenie przez ustawodawcę w kodeksie postępowania
cywilnego art. 39820
, będącego przepisem szczególnym o postępowaniu przed
Sądem Najwyższym w rozumieniu art. 39821
k.p.c., wyłącza możliwość stosowania
art. 386 § 6 k.p.c. do określenia zakresu związania sądu pierwszej lub drugiej
6
instancji stanowiskiem Sądu Najwyższego. Ubocznie tylko należy dodać, że pojęcie
wykładni prawa, użyte w art. 39820
k.p.c., interpretować trzeba ściśle. Wyłącza to
przyjęcie, że Sąd drugiej instancji związany jest innymi niż wyjaśnienie treści
przepisów wypowiedziami Sądu Najwyższego zawartymi w uzasadnieniu
kasatoryjnego wyroku, w tym wskazaniami co do dalszego postępowania
(por. niepublikowane wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 2004 r., II CK
162/03, z dnia 8 czerwca 2005 r., V CK 697/04, i z dnia 19 października 2005 r.,
V CK 260/05).
Chybiony okazał się również zarzut naruszenia art. 385 k.p.c. przez jego
niezastosowanie. Jak wielokrotnie wyjaśniał Sąd Najwyższy, naruszenie tego
przepisu polegać może na oddaleniu apelacji mimo uznania jej za zasadną przez
sąd drugiej instancji albo nieoddaleniu apelacji mimo uznania jej za bezzasadną.
Zarzut naruszenia art. 385 k.p.c. nie może przy tym stanowić samodzielnego
zarzutu skargi kasacyjnej, gdyż jego naruszenie stwierdzić można dopiero w razie
podniesienia trafnych zarzutów naruszenia przepisów prawa materialnego lub
przepisów prawa procesowego innych niż art. 385 k.p.c. (por. niepublikowane
postanowienia z dnia 8 maja 2002 r., III CKN 917/00, i z dnia 12 marca 2002 r.,
IV CKN 1697/00).
Na uwzględnienie nie zasługuje również zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
przez niewyjaśnienie podstawy prawnej zaskarżonego wyroku. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego przyjmuje się jednolicie, że uchybienie przez Sąd drugiej
instancji art. 328 § 2 k.p.c. stanowić może usprawiedliwioną podstawę kasacyjną
jedynie wyjątkowo, gdy uzasadnienie zaskarżonego wyroku sporządzone zostało
w sposób uniemożliwiający jego kontrolę kasacyjną (por. niepublikowane wyroki
z dnia 28 lutego 2006 r., III CSK 149/05, z dnia 9 marca 2006 r., I CSK 147/05,
i z dnia 17 marca 2006 r., I CSK 63/05). Uzasadnienie zaskarżonego skargą
kasacyjną wyroku Sądu drugiej instancji nie jest natomiast dotknięte uchybieniami
tej rangi.
Wśród zarzutów ujętych w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej
zasadnicze znaczenie ma zarzut naruszenia art. 676 w zw. z 694 k.c. Jak wyjaśnił
Sąd Najwyższy w wydanym w rozpoznawanej sprawie wyroku z dnia 10 czerwca
7
2005 r., II CK 737/04, do oceny roszczenia powodów – opartego na art. 676 w zw.
z 694 k.c. – podstawowe znaczenie miało wyjaśnienie następujących zagadnień.
Po pierwsze, czy po stronie Ś. Zakładów Artykułów Technicznych, które umową z
dnia 11 lipca 1994 r. dokonały przelewu na rzecz powodów roszczeń z tytułu zwrotu
nakładów dokonanych na przedmiotowej nieruchomości, powstało roszczenie o
zwrot wartości ulepszeń. Po drugie, przeciwko jakiemu podmiotowi roszczenie to
mogło powstać. Po trzecie, jaka jest jego podstawa prawna. Sąd Najwyższy
wskazał także na ewentualną potrzebę rozstrzygnięcia dalszych zagadnień
(określenia wymagalności roszczeń, czasu zwrotu rzeczy, powstania roszczeń w
ramach stosunku dzierżawy z 1977 r. lub z 1991 r., rozmiaru roszczeń). W
motywach powołanego orzeczenia wyjaśniono ponadto, że dla oceny roszczenia
cedenta o zwrot wartości nakładów, zbytego następnie powodom, decydujące
znaczenie ma zwrot rzeczy między stronami stosunku dzierżawy, a nie zwrot
rzeczy przez powodów. Sąd Najwyższy podniósł również, że wolę Skarbu Państwa
„zatrzymania ulepszeń” w rozumieniu art. 676 k.c. wiązać można z decyzją
uwłaszczeniową z dnia 4 września 1992 r., potwierdzającą m.in. nieodpłatne
przekazanie przedmiotowych budynków uwłaszczonemu podmiotowi. Wymienione
wskazania Sądu Najwyższego nie były wprawdzie – w świetle art. 39820
k.p.c. - dla
Sądu drugiej instancji wiążące, niemniej jednak, zajęcie przez ten Sąd
jednoznacznego stanowiska co do wymienionych zagadnień było niezbędne dla
oceny zasadności dochodzonych roszczeń.
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd drugiej instancji ograniczył się do
wyrażenia zapatrywania, że roszczenie o zwrot wartości ulepszeń przysługuje
przeciwko wydzierżawiającemu w chwili zakończenia stosunku dzierżawy.
Przyjmując ten – niewątpliwie trafny – pogląd, Sąd drugiej instancji zaniechał
jednak dokonania jednoznacznych ustaleń, czy i kiedy doszło do zakończenia
przedmiotowego stosunku dzierżawy z 1977 r. W konsekwencji, nie określił również
momentu zwrotu wydzierżawiającemu przez dzierżawcę przedmiotu dzierżawy,
ani nie przesądził kwestii, czy wydzierżawiający skorzystał z uprawnienia
do zatrzymania ulepszeń skutkującego powstaniem roszczenia o zwrot ich
wartości. Pominął również inne zagadnienia, na potrzebę rozstrzygnięcia których
wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 czerwca 2005 r. W tym stanie
8
rzeczy przedwczesne było dokonywanie oceny wstąpienia – w wyniku
uwłaszczenia – Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Turystycznego w L. w stosunek
dzierżawy w miejsce wydzierżawiającego Skarbu Państwa. Z tych przyczyn uznać
trzeba, że Sąd drugiej instancji dopuścił się naruszenia art. 676 w zw. z 694 k.c. ze
względu na brak ustaleń wystarczających do oceny dochodzonego przez powodów
roszczenia przewidzianego w tych przepisach.
Nietrafne okazały się natomiast zarzuty naruszenia art. 65 k.c. oraz art. 405
k.c. Odnośnie do pierwszego z nich stwierdzić trzeba, że w toku dotychczasowego
postępowania poza sporem pozostawała ocena umowy z 1977 r. jako umowy
dzierżawy. Nie można również pominąć okoliczności, że umowa ta oznaczona
została jako umowa dzierżawy, a w jej treści zamieszczono wszystkie elementy
przedmiotowo istotne (essentialia negotii) składające się na umowę dzierżawy
uregulowaną w dziale II tytułu XVII księgi trzeciej k.c. Wbrew stanowisku
skarżącego, nie ma zatem podstaw do uznania analizowanej umowy za umowę
nienazwaną lub mieszaną. Nie przemawia za tym w szczególności argument
skarżącego, że w umowie tej zamieszczono postanowienia odbiegające
od ustawowej konstrukcji umowy dzierżawy, niesprecyzowane zresztą w skardze
kasacyjnej. W odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 405 k.c. przypomnieć
natomiast należy wyrażany wielokrotnie w judykaturze pogląd, że przepis art. 676
k.c. wyłącza stosowanie do zwrotu wartości ulepszeń dokonanych przez najemcę
(dzierżawcę) przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 4 listopada 1980 r., II CR 394/80, OSNC 1981, nr 7, poz. 134,
z dnia 21 stycznia 2004 r., IV CK 362/02, niepubl., z dnia 7 kwietnia 2005 r., II CK
431/04, niepubl.). Wywodzenie przez powodów roszczenia dochodzonego
w rozpoznawanej sprawie z art. 676 w zw. z 694 k.c. wyłączało zatem obowiązek
Sądu drugiej dokonywania jego oceny w świetle przepisów o bezpodstawnym
wzbogaceniu.
Z podanych przyczyn, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., Sąd Najwyższy
orzekł jak w sentencji.