Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 209/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Maria Grzelka
Protokolant Katarzyna Jóskowiak
w sprawie z powództwa M.J.
przeciwko Bankowi […]SA.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 11 października 2007 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Okręgowego w B.
z dnia 7 grudnia 2006 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną; zasądza od powódki na rzecz
pozwanego kwotę 3600 (trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka M.J. domagała się uzgodnienia treści księgi wieczystej Kw nr [...] w
rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości poprzez wykreślenie w dziale IV tej
księgi hipoteki zwykłej, obejmującej kwotę 1.025.000 zł i ustanowionej na rzecz
pozwanego – Banku S.A.
Sąd Rejonowy oddalił powództwo. Sąd ten ustalił, że w 1997 r. jako
właściciel nieruchomości wpisane było Przedsiębiorstwo W. – Spółka z o.o., na
wniosek którego (z dnia 27 września 2000 r.) wpisano w księdze wieczystej
hipotekę zwykłą na rzecz Banku S.A., w kwocie 1.025.000 zł; wpis ten odpowiadał
treści oświadczenia banku z dnia 25 września 2000 r. O wpisie powiadomiony
został wnioskodawca (właściciel nieruchomości) i Bank, a wpis uprawomocnił się.
W dniu 14 lutego 2002 r. jako właścicielkę nieruchomości wpisano powódkę na
podstawie umowy przenoszącej własność w celu zwolnienia się z długu. W dniu 20
sierpnia 2002 r. (w tzw. aneksie) zmieniono treść umowy kredytowej z dnia 25
września 2000 r. w zakresie dotyczącym odsetek. Umowa kredytowa łączyła
poprzedniego właściciela nieruchomości (Przedsiębiorstwo W. – Spółkę z o.o.) oraz
pozwany Bank; hipoteka umowna służyła zabezpieczeniu wierzytelności kredytowej
wynikającej z tej umowy kredytowej.
W ocenie Sądu Rejonowego, w chwili dokonywania wpisu w dniu
28 września 2000 r. art. 95 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe
(Dz.U. z 1999 r., nr 40, poz. 399) nie wymagał oświadczenia właściciela
nieruchomości w formie aktu notarialnego, jeżeli wpis dokonany został na
podstawie dokumentu wydanego w trybie art. 95 prawa bankowego z 1997 r.
Dokument taki (oświadczenie Banku) został złożony i stwierdzał udzielenie kredytu,
zasady oprocentowania, warunki spłaty, opatrzono go pieczęcią Banku oraz
podpisany został przez osoby upoważnione do składania oświadczeń woli w jego
imieniu. Przy wystawieniu takiego dokumentu bank nie musiał powoływać się na
przepis art. 95 prawa bankowego. W stanie prawnym ukształtowanym ustawą
z dnia 9 kwietnia 1999 r. o zmianie ustawy o BGG i innych niektórych ustaw (Dz.U.
z 1999 r., nr 40, poz. 399) przepis art. 95 prawa bankowego unormował jedynie
samą podstawę wpisu hipoteki do księgi wieczystej, a nie cały tryb jej ustanowienia.
3
Podstawą wpisu hipoteki było oświadczenie Banku, a nie sam wniosek dłużnika
o taki wpis. Treść dokonanego przez Sąd wpisu odpowiada treści tego
oświadczenia Banku.
Rozpoznając sprawę ponownie, Sąd Okręgowy oddalił apelację powódki.
Sąd ten podzielił ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd Rejonowy. Obszerne
uzasadnienie rozstrzygnięcia poświęcone zostało kwestii skutecznego
ustanowienia hipoteki zwykłej na nieruchomości poprzednika prawnego powódki
(na podstawie przepisów obowiązujących w czasie dokonywania wpisu) oraz
zgodności treści wpisu z treścią złożonego wniosku o wpis. Sąd Rejonowy
zaznaczył rozbieżność stanowisk co do tego, czy art. 95 prawa bankowego
z 1997 r. (w brzmieniu obowiązującym w chwili dokonywania wpisu hipoteki do
księgi wieczystej, tj. we wrześniu 2000 r.) był przepisem szczególnym w stosunku
do art. 245 k.c., a więc – czy do ustanowienia hipoteki umownej na rzecz Banku
wystarczające było zachowanie zwykłej formy pisemnej. Sąd Okręgowy
opowiedział się za poglądem, zgodnie z którym we wrześniu 2000 r. do
ustanowienia hipoteki na rzecz banku nie było wymagane złożenie przez
właściciela nieruchomości oświadczenia woli o ustanowieniu hipoteki na rzecz
banku w formie aktu notarialnego, bowiem podstawą wpisu hipoteki do księgi
wieczystej był dokument bankowy w rozumieniu art. 95 prawa bankowego. Przepis
ten stanowił lex specialis w stosunku do art. 245 § 2 k.c. w zakresie formy
czynności prawnej i jednocześnie – lex specialis w stosunku do art. 32 ustawy
o księgach wieczystych i hipotece w zakresie określenia podstawy wpisu do księgi
wieczystej. Sąd Okręgowy nie dostrzegł też sugerowanej w apelacji powódki
niezgodności treści wpisu hipoteki z treścią wniosku o wpis, akcentując regułę, iż
sąd wieczystoksięgowy powinien dokonywać wpisu w granicach wniosku (s. 10v –
12 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
W obszernej skardze kasacyjnej powódki podzielono zarzuty naruszenia
prawa procesowego, tj. art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 212 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 244 k.p.c. i art. 252 k.p.c., a także liczne zarzuty naruszenia przepisów
prawa materialnego wyszczególnione szczegółowo w pkt 1 – 10 skargi kasacyjnej.
Z treści uzasadnienia wniosku skarżącej o przyjęcie skargi kasacyjnej do
rozpoznania i motywacji podstaw kasacji wynika to, że najistotniejszy jest zarzut
4
naruszenia przepisu art. 95 prawa bankowego (w brzmieniu nadanym mu ustawą
z dnia 9 kwietnia 1999 r. o zmianie ustawy o BF6.., Dz.U. z 1999 r., nr 40, poz.
399), art. 245 k.c. w zw. z art. 158 k.c. w zw. z art. 64 ust. 3 Konstytucji i art. 87
ust. 1 Konstytucji w wyniku przyjęcia, iż do ustanowienia hipoteki zwykłej
zabezpieczającej wierzytelność kredytową banku nie było wymagane złożenie
oświadczenia woli przez właściciela nieruchomości w formie aktu notarialnego.
Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i jego zmianę w wyniku
orzeczenia co do istoty sprawy, ewentualnie – o uchylenie tego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Nie może być brany pod uwagę w postępowaniu kasacyjnym zarzut
braku wykazania przez Bank, że na oświadczeniu z dnia 25 września 2000 r.
złożyły podpisy osoby odpowiednio umocowane. Zarzut ten pojawił się jedynie
w części motywacyjnej skargi kasacyjnej, natomiast nie został powiązany ze
wskazaniem odpowiedniego przepisu prawa.
To samo odnosi się do zarzutu naruszenia przepisów postępowania (s. 2
skargi). Jeżeli według skarżącej, kredyt istotnie został udzielony kredytobiorcy
w euro (a nie w złotych), to kwestia ta powinna być jednak podnoszona w ramach
ewentualnego zarzutu naruszenia odpowiednich reguł wykładni oświadczenia woli
stron umowy kredytowej, a nie w sposób prezentowany w skardze.
2. Strona powodowa wnosiła o uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości przez wykreślenie w dziale IV
księgi wieczystej hipoteki zwykłej. Podobnie jak w apelacji, w skardze kasacyjnej
starano się wykazać, że nie doszło do skutecznego ustanowienia hipoteki zwykłej
na nieruchomości jej poprzednika prawnego (we wrześniu 2000 r.), ponieważ nie
dochowano formy aktu notarialnego dla oświadczenia woli właściciela
nieruchomości obejmującego ustanowienie takiej hipoteki. Prawną wadliwość wpisu
upatruje się też w kasacji w braku zgodności między treścią wniosku o wpis tej
hipoteki a treścią jej wpisu w księdze wieczystej. W drugiej części skargi wskazano
bowiem – jak to określono - „przyczyny formalne”, z powodu których hipoteka nigdy
nie mogła zostać wpisana w postaci ujawnionej we wpisie i w związku z tym
powinna zostać wykreślona. Żądanie powódki, oparte na przepisie art. 10 ustawy
5
z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. z 2001 r., nr 124,
poz. 1361 ze. zm. – cyt. dalej jako ustawa z 1982 r.), zmierzało zatem do usunięcia
wpisu spornej hipoteki, a nie do sprostowania treści wpisu tego ograniczonego
prawa rzeczowego w księdze wieczystej.
Należy jeszcze zwrócić uwagę na to, że w skardze kasacyjnej podnoszono,
iż oświadczenie Banku z dnia 25 września 2000 r. nie odpowiadało treści
oświadczenia przewidzianego w art. 95 zd. I prawa bankowego (w brzmieniu
przyjętym w ustawie z dnia 9 kwietnia 1999 r.).
Ocena zasadności stanowiska strony powodowej może być formułowana -
jak trafnie zauważył Sąd Okręgowy – na podstawie przepisów obowiązujących
w czasie dokonywania wpisu hipoteki zwykłej, w tym - przy uwzględnieniu art. 95
prawa bankowego w brzmieniu nadanym mu ustawą z dnia 9 kwietnia 1999 r.
(Dz.U. z 1999 r., nr 40, poz. 399).
3. W okresie obowiązywania art. 95 prawa bankowego (w brzmieniu
przewidzianym w ustawie z dnia 9 kwietnia 2000 r., Dz.U. z 1999 r., nr 40,
poz. 399) zarysowały się kontrowersje w zakresie interpretacji tego przepisu i jego
relacji do art. 245 k.c. Zgodnie z art. 95 zd. II prawa bankowego, dokumenty
wystawione przez bank (przewidziane w zdaniu pierwszym tego przepisu) „są
podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości stanowiącej własność
dłużnika banku”. Pojawiło się zagadnienie, czy do ustanowienia umownej hipoteki
zwykłej na rzecz banku niezbędne było złożenie oświadczenia właściciela
nieruchomości o ustanowieniu hipoteki w formie aktu notarialnego (art. 245 k.c.
w zw. z art. 158 k.c.), czy art. 95 zd. II prawa bankowego jako przepis szczególny
w stosunku do art. 245 k.c. eliminował taką formę oświadczenia woli właściciela
nieruchomości.
W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 21/2001
(OSNC 2002, z. 1, poz. 5) wyrażono stanowisko, zgodnie z którym dokumenty
wymienione w art. 95 prawa bankowego z 1997 r. stanowią podstawę hipoteki na
użytkowaniu wieczystym przysługującym dłużnikowi banku, jeżeli oświadczenie woli
o ustanowieniu hipoteki na rzecz banku złożone zostało w formie aktu notarialnego.
W uzasadnieniu tej uchwały przyjęto m.in. to, że przepis art. 95 prawa bankowego
nie obejmuje formy ustanowienia hipoteki, co więcej, w ogóle nie dotyczy
6
ustanowienia hipoteki, stwierdza jedynie, jakie dokumenty bankowe są podstawą
wpisu hipoteki. W literaturze uchwała ta była akceptowana, ale także wzbudziła
zastrzeżenia. Należy podzielić trafne stanowisko Sądu Okręgowego nieakceptujące
poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w prezentowanej uchwale.
Za stanowiskiem eksponowanym przez Sąd Okręgowy przemawiają istotne
argumenty prawne.
Należy zaznaczyć, że banki miały (w czasie obowiązywania art. 95 prawa
bankowego w brzmieniu określonym ustawą z dnia 9 kwietnia 1999 r.) i obecnie
mają możliwość ustanowienia hipoteki zwykłej dla zabezpieczenia własnych
wierzytelności. Oznacza to konieczność złożenia przez właściciela nieruchomości
oświadczenia o ustanowieniu hipoteki zwykłej w formie aktu notarialnego (art. 245 §
2 k.c.) i akt ten stanowi wystarczającą podstawę wpisu hipoteki w księdze
wieczystej (art. 32 ustawy z 1982 r.). Jeżeli w art. 95 zd. II prawa bankowego
przewidziano, że podstawą wpisu hipoteki na nieruchomości dłużnika mogą być
także dokumenty bankowe wskazane w art. 95 zd. I prawa bankowego, to
legislacyjny sens takiego rozwiązania byłby z pewnością niezrozumiały, gdyby dla
ustanowienia tzw. hipoteki bankowej niezbędne było zawsze uzyskanie
oświadczenia woli o ustanowieniu hipoteki, złożone w formie aktu notarialnego.
Prawny sens przywileju bankowego wyrażonego w art. 95 prawa bankowego
sprowadzałby się wówczas jedynie do ułatwienia bankom uzyskania odpowiedniej
podstawy wpisu hipoteki w postaci wystawionych przez nie dokumentów
bankowych przewidzianych w tym przepisie (por. np. uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 21/01). Tymczasem chodzi
tu jednak o przywilej znacznie szerszy, obejmujący także sferę samego
ustanowienia hipoteki zwykłej jako ograniczonego prawa rzeczowego. Przepis art.
95 zd. II (w brzmieniu określonym przez ustawę z dnia 9 kwietnia 1999 r.) odnosi
się także do formy oświadczenia woli właściciela nieruchomości. Oznacza to, że
wprowadza on wyjątek od reguły określonej w art. 245 § 2 k.c., przewidującej formę
aktu notarialnego dla oświadczenia woli właściciela – dłużnika osobistego banku.
Trafnie w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia zwrócono uwagę na
konieczność interpretacji przepisu art. 95 zd. I i II prawa bankowego (w brzmieniu
nadanym mu przez ustawę z dnia 9 kwietnia 1999 r.) w kontekście zmian
7
legislacyjnych dotyczących tzw. hipoteki bankowej dokonanych po dniu 1 kwietnia
2004 r. (Dz.U. 2004 r., nr 91, poz. 870). Zgodnie z art. 95 ust. 4 prawa bankowego,
do ustanowienia tzw. hipoteki bankowej jest wymagane złożenie przez właściciela
nieruchomości oświadczenia o ustanowieniu hipoteki na rzecz banku
z zachowaniem formy pisemnej pod rygorem nieważności. Niewątpliwie więc
przepis art. 95 ust. 4 prawa bankowego statuuje nadal odstępstwo od reguły
przewidzianej w art. 245 § 2 k.c., aczkolwiek przy innym ukształtowaniu de lege lata
formy oświadczenia właściciela nieruchomości. Trzeba też zwrócić uwagę na
prawną motywację regulacji de lege lata w omawianym zakresie. W Uzasadnieniu
rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz o zmianie
innych ustaw (nowelizującej art. 95 prawa bankowego) wynika wprost, że intencją
prawodawcy było wykluczenie (przyjętej m.in. przez Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 21/01) konieczności zachowania formy
notarialnej oświadczenia właściciela nieruchomości i odformalizowanie trybu
ustanowienia tzw. hipoteki bankowej (s. 122 – 123 tego Uzasadnienia). Podobna
myśl wynika z uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 2007 r.,
III CZP 50/07 (nieopubl.). W ten sposób potwierdzono, że w art. 95 prawa
bankowego przewidziano jednak określony przywilej ustawy banków, polegający na
ułatwionym (odformalizowanym) ustanowieniu tzw. hipoteki bankowej dla
zabezpieczenia wierzytelności bankowych.
Nie można zatem podzielić zarzutu kasacyjnego wskazującego na
naruszenie art. 95 prawa bankowego (w brzmieniu w chwili dokonywania wpisu
spornej hipoteki umownej) i art. 245 k.c. w zw. z art. 158 k.c. oraz wskazanymi
przepisami konstytucyjnymi przy motywacji prezentowanej w skardze. W okresie
obowiązywania art. 95 prawa bankowego z 1997 r. (w brzmieniu określonym
ustawą z dnia 9 kwietnia 1999 r.) dla oświadczenia właściciela nieruchomości
(dłużnika banku) nie była niezbędna forma aktu notarialnego (art. 245 § 2 k.c.), przy
czym samodzielną podstawę wpisu stanowił dokument banku określony w art. 95
zd. 1 prawa bankowego. Dokument ten należał do kategorii dokumentów
określonych w art. 31 ust. 1 ustawy z 1982 r.
4. Hipoteka bankowa mogła być wpisana do księgi wieczystej na podstawie
art. 95 prawa bankowego (w brzmieniu obowiązującym w chwili dokonywania
8
wpisu) tylko wówczas, gdy stanowiący podstawę wpisu dokument odpowiadał
cechom dokumentu określonego w art. 95 zd. II prawa bankowego.
W rozpatrywanej sprawie dokument taki powinien zawierać oświadczenie
stwierdzające powstanie zobowiązania kredytowego określonego kredytobiorcy
wobec banku, wysokość uzyskanego kredytu, zasadę oprocentowania i warunki
spłaty. Dokument taki jest wystawiony w celu dokonania wpisu hipoteki do księgi
wieczystej dłużnika banku (kredytobiorcy), a nie innej osoby. Chodzi zatem
o odpowiednią indywidualizację wierzytelności banku (przedmiotu zabezpieczenia),
dłużnika banku i przedmiotu obciążenia hipotecznego (nieruchomość dłużnika) jako
elementy niezbędne i zarazem wystarczające do dokonania wpisu hipoteki zwykłej.
Wszystkie te elementy na pewno występują w oświadczeniu pozwanego Banku
z dnia 25 września 2000 r. Nie sposób zatem podzielić ogólnego twierdzenia
skarżącej, że w rozpatrywanej sprawie wpis hipoteki został dokonany na podstawie
„oświadczenia banku o treści niezgodnej z art. 95 prawa bankowego” (pkt 9
zarzutów kasacyjnych i szersza motywacja prawna tego zarzutu na s. 17 skargi).
W oświadczeniu Banku znalazła się m.in. informacja o tym, że „jako
zabezpieczenie spłaty kredytu ustalona została hipoteka zwykła”, a dłużnikowi
udzielono kredytu na podstawie stosownej umowy kredytowej. Oznacza to, że
kredytobiorca wyraził wolę w zakresie ustanowienia hipoteki na rzecz banku dla
zabezpieczenia powstałej wierzytelności kredytowej. Oświadczenie woli
kredytobiorcy może być, oczywiście, zawarte w umowie kredytowej łączącej
właściciela nieruchomości i bank. W tej sytuacji skarżąca nietrafnie podniosła brak
jakiegokolwiek (nawet w zwykłej formie pisemnej) oświadczenia woli właściciela
(kredytobiorcy) w zakresie ustanowienia spornej hipoteki. Wbrew bowiem
stanowisku skarżącej, Sąd Okręgowy trafnie zaznaczył, że z § 13 ust. 1a umowy
kredytowej z dnia 25 września 2000 r., w którym strony przewidziały jako
zabezpieczenie wierzytelności kredytowej hipotekę zwykłą, wynika wola obu stron
ustanowienia hipoteki na rzecz banku. Nie chodzi tu – jak sugeruje skarżąca –
jedynie o „informacyjny zapis o zabezpieczeniu kredytu hipoteką” w rozumieniu art.
69 ust. 2 pkt 6 prawa bankowego z 1997 r. Przeczą temu także inne jeszcze
postanowienia umowy kredytowej, przewidujące odpowiednie skutki prawne
ustanowienia hipoteki (np. § 5, § 29 ust. 2 umowy kredytowej). Zarzut dokonania
9
wpisu hipoteki mimo braku woli właściciela w zakresie ustanowienia hipoteki
zwykłej, nie może być zatem uwzględniony. Bezpodstawnie zarzucono zatem
naruszenie art. 69 ust. 2 pkt 6 prawa bankowego z 1997 r. w powiązaniu ze
wskazanymi w skardze innymi jeszcze przepisami i przy motywacji przyjętej przez
skarżącą.
Hipoteka ustanowiona na podstawie art. 95 prawa bankowego miała
(przy uwzględnieniu dawnego brzmienia tego przepisu) i ma de lege lata charakter
umowny, toteż dla jej powstania niezbędne jest oświadczenie woli właściciela
nieruchomości i banku. Oświadczenie takie może być zawarte w odpowiedniej
umowie obligacyjnej (np. umowie kredytowej), z której wynika wierzytelność banku
objęta tzw. hipoteką bankową.
5. Wpis tworzący ujawniony w księdze wieczystej stan prawny w postaci
hipoteki zwykłej na rzecz pozwanego Banku jest wpisem prawomocnym.
Postępowanie przewidziane w art. 10 ust. 1 ustawy z 1982 r., wszczęte przez
powódkę, zmierza do obalenia domniemania określonego w art. 3 tej ustawy, tj. do
wykazania tego, że hipoteka zwykła na rzecz pozwanego Banku nie została
wpisana zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Jak wcześniej wskazywano
(pkt 2 uzasadnienia), powódka domagała się uzgodnienia treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości przez wykreślenie wspomnianej
hipoteki. Jeżeli w stanie prawnym obowiązującym w chwili dokonywania wpisu tzw.
hipoteki bankowej istniały podstawy wpisu w postaci oświadczenia banku
(dokumentu bankowego) spełniającego wymagania określone w art. 95 zd. 1 prawa
bankowego (zob. pkt 3 i 4 uzasadnienia), to za bezprzedmiotowe należy uznać
wszystkie pozostałe zarzuty kasacyjne, które odnosiły się do samej treści wpisu
hipoteki. Nie mogły być one zatem brane pod uwagę w postępowaniu kasacyjnym.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną jako
nieuzasadnioną (art. 39814
k.p.c.).