Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 130/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 listopada 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Beata Gudowska
w sprawie z wniosku J. K. i W. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego […]
o przeniesienie odpowiedzialności za składki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 25 listopada 2009 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 10 grudnia 2008 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w pkt 3 w zakresie
rozstrzygnięcia o odpowiedzialności J. K. i W. K. za zaległości z
tytułu składek na ubezpieczenie zdrowotne i w tej części
przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego, Sądowi Apelacyjnemu,
2. oddala skargę kasacyjną w pozostałym zakresie.
2
Uzasadnienie
Organ rentowy – Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzjami z 23 kwietnia
2004 r. orzekł o odpowiedzialności J. K. i W. K. jako członków zarządu PPH „K. ”
spółki z o.o. w K. za zaległe składki obciążające tę spółkę, na które składają się
należności: 1) na ubezpieczenie społeczne w kwocie 284.075,87 zł (w tym: z tytułu
składek 107.870,87 zł, z tytułu odsetek 156.205 zł), 2) na ubezpieczenie zdrowotne
w kwocie 84.545,81 zł (w tym: z tytułu składek 34.541,61 zł, z tytułu odsetek
50.004,20 zł).
W wyniku odwołania przez obydwóch członków zarządu Sąd Okręgowy –
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w P. wyrokiem z 10 października 2007 r.
zmienił zaskarżone decyzje, stwierdzając, że odwołujący W. K. i J. K. nie
odpowiadają za zaległe należności obciążające PPH „K.” spółki z o.o. z tytułu
składek na ubezpieczenie zdrowotne, a dodatkowo odwołujący J. K. nie odpowiada
za zaległe należności obciążające spółkę z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne za czerwiec i lipiec 1999 r.
Zgodnie z ustaleniami faktycznymi przyjętymi przez Sąd Okręgowy, W. K. był
członkiem zarządu PPH „K.” spółki z o.o. od jej powstania w 1996 r. Z kolei J. K.
został wpisany do rejestru handlowego jako członek zarządu 27 sierpnia 1998 r. i
został 9 lipca 1999 r. po złożeniu oświadczenia o rezygnacji ze stanowiska
wiceprezesa zarządu, odwołany ze składu zarządu uchwałą zwyczajnego
zgromadzenia wspólników.
Sąd Rejonowy w P. 3 lutego 2000 r. ogłosił upadłość PPH „K.” spółki z o.o.
23 lutego 2000 r. postępowanie zostało umorzone z uwagi na fakt, że majątek jakim
dysponowała masa upadłości nie pozwalał nawet na zaspokojenie kosztów
postępowania.
Postanowieniem z 13 czerwca 2001 r. Sąd Rejonowy Wydział XVII
Gospodarczy ogłosił upadłość PPH „K.” spółki z o.o. 5 września 2002 r. Sąd
Rejonowy Wydział XVII Gospodarczy ds. upadłościowo – układowych ukończył
postępowanie upadłościowe. Należności organu rentowego nie zostały
zaspokojone.
3
Sąd Rejonowy 15 listopada 2003 r. wykreślił spółkę z Krajowego Rejestru
Sądowego.
Sąd Okręgowy przyjął, że egzekucja z majątku spółki okazała się
bezskuteczna, czego nie zmienia fakt, że prowadzono ją jedynie w formie zajęcia
rachunku bankowego. Przesłanka bezskuteczności egzekucji jest spełniona nie
tylko wtedy, gdy dochodzi do umorzenia postępowania egzekucyjnego
skierowanego do całego majątku dłużnika, ale również wówczas, gdy zostanie
wykazane, że spółka nie dysponowała majątkiem pozwalającym na zaspokojenie
wierzycieli, co miało miejsce w niniejszej sprawie. Pierwsze z toczących się
postępowań upadłościowych zostało umorzone ze względu na brak środków na
jego prowadzenie. W toku drugiego, należności organu rentowego nie zostały
zaspokojone.
Sąd Okręgowy uznał, że członkowie zarządu nie wykazali okoliczności
uwalniających ich od odpowiedzialności za zobowiązania obciążające spółkę
względem organu rentowego. W szczególności przyjęto, że wyrok Sądu
Rejonowego z 28 czerwca 2006 r., który uznał W. K. winnego tego, że w kwietniu
1999 r. nie zgłosił wniosku o upadłość spółki, pomimo utraty przez nią zdolności do
pokrywania swoich zobowiązań i powstania w ten sposób warunków
uzasadniających upadłość spółki, tj. winnego przestępstwa z art. 586 k.s.h.,
przesądza o jednej z przesłanek odpowiedzialności także w stosunku do J. K.
W ocenie Sądu Okręgowego zaistniały przesłanki do zastosowania wobec J.
K. i W. K. art. 166 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacji podatkowej (j.t. Dz.U.
z 2005 r., Nr 8, poz. 60 ze zm.). Ze względu na art. 166 § 2 Ordynacji zmieniono
decyzję organu rentowego w stosunku do J. K. w zakresie zaległych należności
spółki z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, których termin płatności
przypadał już po odwołaniu z funkcji członka zarządu 9 lipca 1999 r. tj. za czerwiec i
lipiec 1999 r.
Wskazując na brzmienie art. 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (j.t. Dz.U. z 2009, Nr 205, poz. 1585), Sąd
Okręgowy uznał, że kwestia odpowiedzialności osób trzecich nie mieści się w
katalogu okoliczności uzasadniających odpowiednie stosowanie przepisów o
składkach na ubezpieczenie społeczne. Z powołaniem się na wyrok WSA z 6
4
kwietnia 2005 r. III SA/Wa 263/05, zgodnie z którym brak jest możliwości
orzeczenia o odpowiedzialności wspólnika lub byłego wspólnika za nieuiszczone
przez spółkę składki zdrowotne, składki na Fundusz Pracy, a także składki na
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, Sąd Okręgowy, na
podstawie art. 47714
§ 2 k.p.c., zmienił zaskarżone decyzje, uznając, że odwołujący
się J. K. i W. K. nie odpowiadają za zaległe należności PPH „K.” spółki z o.o. z
tytułu składek na ubezpieczenie zdrowotne.
Orzeczenie Sądu Okręgowego zaskarżył apelacją organ rentowy, jak i
odwołujący się J. K. i W.K. Sąd Apelacyjny uznał apelacje za nieuzasadnione.
Organ rentowy zarzucił naruszenia: 1) prawa materialnego przez
niewłaściwe zastosowanie i nieprawidłową wykładnię art. 32 ustawy systemowej
poprzez przyjęcie, że nie zachodzą podstawy do orzeczenia odpowiedzialności
odwołujących za zobowiązania z tytułu nieuregulowanych składek na
ubezpieczenie zdrowotne PPH „K.” sp. z o.o. 2) prawa materialnego przez
niewłaściwe zastosowanie i błędną wykładnię art. 116 Ordynacji podatkowej w zw.
z art. 202 k.s.h. poprzez przyjęcie, że odwołujący się J. K. nie odpowiada za
zobowiązania PPH „K.” sp. z o.o. z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne za
okres czerwiec-lipiec 1999 r. wskutek przyjęcia, że odwołujący nie pełnił w okresie
funkcji wiceprezesa zarządu spółki, 3) naruszenie przepisów postępowania, które
mogło mieć wpływ na ostateczny wynik sprawy (art. 233 k.p.c.) przez brak
wszechstronnego rozpoznania zgromadzonego materiału dowodowego co
skutkowało sprzecznością ustaleń sądu z materiałem dowodowym przez uznanie,
że przyjęcie rezygnacji z funkcji wiceprezesa zarządu spółki wywiera skutek w
zakresie ustania członkostwa w zarządzie spółki.
Odwołujący W. K. zarzucił wyrokowi: 1) naruszenie prawa materialnego
przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, tj. art. 31 ustawy systemowej
w zw. z art. 166 Ordynacji podatkowej poprzez przyjęcie, że prowadzenie egzekucji
z rachunku bankowego spółki jest równoznaczne z prowadzeniem egzekucji z
całego majątku spółki, 2) naruszenie przepisów postępowania (art. 233 § 1 k.p.c. w
zw. z art. 232 k.p.c.) poprzez przyjęcie, że stwierdzenie bezskuteczności egzekucji
rachunku bankowego spółki wystarcza do stwierdzenia bezskuteczności egzekucji
z całego majątku.
5
Odwołujący J. K. wyrokowi Sądu Okręgowego zarzucił: 1) naruszenie
przepisów prawa materialnego art. 116 Ordynacji podatkowej poprzez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie 2) naruszenie przepisów prawa
procesowego (art. 233 § 1 k.p.c., art. 224 k.p.c. i art. 325 k.p.c.).
Sąd Apelacyjny w całości podzielił ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego.
Uznał, że członek zarządu ponosi odpowiedzialność za zaległości z tytułu
tych składek, których termin płatności przypadał w okresie sprawowania przez
niego funkcji. Z powołaniem się na art. 197 k.h., który w dacie złożenia rezygnacji
przez J. K. (9 lipca 1999 r.) obowiązywał, Sąd uznał, że wskutek odwołania z funkcji
członka zarządu J. K. nie ponosi odpowiedzialności za zaległości składkowe,
których termin płatności powstał po 9 lipca 1999 r. W opinii Sądu Apelacyjnego
granice czasowe odpowiedzialności członka zarządu wyznacza nie wpis w rejestrze
handlowym, lecz daty uchwał zgromadzenia wspólników o jego powołaniu lub
odwołaniu.
Sąd Apelacyjny zgodził się także z poglądem Sądu Okręgowego, że
prowadzenie egzekucji jedynie z rachunku bankowego spółki spełnia warunki do
przeniesienia odpowiedzialności za zaległości składkowe za członków zarządu.
Ustalenie przesłanki bezskuteczności egzekucji może bowiem nastąpić na
podstawie każdego dowodu, z którego wynika, że spółka nie ma majątku
pozwalającego na zaspokojenie wierzycieli.
W opinii Sądu Apelacyjnego wniosek o ogłoszenie upadłości nie został
złożony we właściwym czasie, a odpowiedzialność za ten fakt ponoszą obydwaj byli
członkowie zarządu.
Sąd Apelacyjny zgodził się z wykładnią art. 32 ustawy systemowej
przedstawioną przez Sąd pierwszej instancji. W opinii Sądu Apelacyjnego poza
zakresem wymienionym w art. 32 ustawy systemowej znajduje się regulacja
dotycząca odpowiedzialności osób trzecich za zaległe zobowiązania. Obowiązki na
osoby trzecie mogą być nakładane wyłącznie na podstawie wyraźnego przepisu
ustawy i nie mogą być wynikiem stosowania wykładni rozszerzającej. Skoro
wykładnia językowa tego przepisu jest jednoznaczna i nie budzi wątpliwości,
wykładnia celowościowa nie jest zasadna. Również Sąd Apelacyjny w pełni
zaaprobował pogląd WSA z 6 kwietnia 2005 r. III SA/Wa 263/05, zgodnie z którym
6
„osoby trzecie nie odpowiadają za składki na ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz
Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych z powodu braku
odpowiedniego odesłania art. 32 u o.s.u.s.”.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną złożył organ rentowy, który
zarzucił w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego błędną wykładnię art.
31 i art. 32 ustawy systemowej w zw. z art. 116 Ordynacji podatkowej (art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c.). Błędna wykładnia polegać ma na przyjęciu przez Sąd Okręgowy i
Apelacyjny stanowiska, że w sprawie nie zachodzą podstawy odpowiedzialności
członków zarządu spółki z o.o. za zobowiązania z tytułu składek należnych od
spółki na ubezpieczenie zdrowotne.
Skarżący wnosił o: 1) zmianę zaskarżonego wyrok Sądu Apelacyjnego w
części orzekającej o oddaleniu apelacji organu rentowego, 2) zmianę wyroku Sądu
Okręgowego w części orzekającej brak odpowiedzialności członków zarządu spółki
z o.o. za zobowiązania spółki z o.o. z tytułu składek na ubezpieczenie zdrowotne i
oddalenie odwołań od decyzji organu rentowego, 3) przyjęcie skargi kasacyjnej do
rozpoznania na podstawie art. 3989
§ 1 pkt 2 k.p.c. w związku z potrzebą wykładni
przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w zakresie podstawy
orzekania odpowiedzialności członka zarządu spółki z o.o. za zobowiązania spółki z
tytułu składek na ubezpieczenia zdrowotne.
W skardze kasacyjnej podkreślono, że Sąd Apelacyjny błędnie przyjął, iż
zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia o odpowiedzialności za zobowiązania
wobec organu rentowego ma wykładnia językowa art. 32 ustawy systemowej. Tym
samym Sąd Apelacyjny „wyłączył zastosowanie wykładni systemowej oraz wykładni
celowościowej powołanego przepisu”.
Zdaniem skarżącego, wykładnia funkcjonalna i systemowa art. 32 ustawy
systemowej ma istotne znaczenie przy określaniu podmiotu zobowiązanego do
regulowania składek należnych za poszczególne tytuły ubezpieczenia tzn. na
ubezpieczenie zdrowotne, na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych. Podejmowanie następnych postępowań, tzn.
postępowań zabezpieczających, egzekucyjnych, wymierzanie opłat o charakterze
sanacyjnym, pobór składek należnych za ubezpieczenie przez organ rentowy jest
bezpośrednio związane z jednoznacznym określeniem podmiotu zobowiązanego.
7
W wąskim rozumieniu pojęcie „podmiotu zobowiązanego” należy odnieść do
pojęcia „płatnika składek”. Podmiotem zobowiązanym do regulowania składek na
ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenia zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych jest także osoba trzecia, na którą
został nałożony obowiązek regulowania składek, jeśli spełnione zostały określone
przesłanki regulowania składek, o których stanowią przepisy ustaw podatkowych
(art. 116 Ordynacji podatkowej).
Zwrócono uwagę, że „skoro określenie podmiotu zobowiązanego do
regulowania składek za poszczególne typy ubezpieczenia jest punktem wyjścia dla
następnych postępowań podejmowanych przez organ rentowy, nie można
kwestionować wniosku, jaki dotyczy wykładni funkcjonalnej i systemowej art. 32
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych”.
Pojęcie „pobór składek” obejmuje także konieczne określenie podmiotu
zobowiązanego. Dlatego ograniczenie wykładni art. 32 ustawy systemowej jedynie
do wykładni gramatycznej, wyłącza uprawnienie organu rentowego do orzeczenia
odpowiedzialności osób trzecich za zobowiązania składkowe. Co więcej, „przyjęcie
wyłącznie wykładni gramatycznej tego przepisu prowadziłoby do niczym nie
uzasadnionego ograniczenia w zakresie poboru składek na ubezpieczenie
zdrowotne”.
Podkreślono znaczenie zasady spójnej, jednoznacznej regulacji zasad
odpowiedzialności osób trzecich za zobowiązania podatkowe oraz quasi-
podatkowe m. in. członków zarządu spółki z o.o. za zobowiązania z tytułu
nieuregulowanych składek na ubezpieczenie zdrowotne oraz na Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Zdaniem skarżącego,
„normy prawne wyprowadzone na gruncie ustaw szczególnych: ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych oraz ustawy - Ordynacja podatkowa powinny
wprowadzać jasne kryteria odpowiedzialności osób trzecich, ustalenia zasad
odpowiedzialności określonych podmiotów oraz zakresu i przedmiotu
odpowiedzialności”.
W opinii skarżącego wprawdzie art. 32 ustawy systemowej stanowi o
odpowiednim zastosowaniu przepisów dotyczących składek na ubezpieczenie
społeczne w zakresie wskazanych postępowań wierzyciela, jednak nie oznacza to
8
wyłączenia uprawnienia do orzeczenia odpowiedzialności za zobowiązania z tytułu
składek za ubezpieczenie zdrowotne decyzją administracyjną.
W skardze zwrócono również uwagę na niejednolite orzecznictwo sądów w
przedmiocie interpretacji art. 32 ustawy systemowej. Przywołano nie tylko wyrok
WSA z 6 kwietnia 2005 r., III SA/Wa 263/05, który był przywoływany w
uzasadnieniach Sądu Okręgowego i Apelacyjnego, ale i uchwałę SN z dnia 4
czerwca 2008 r., II UZP 3/2008 (OSNPUSiSP 2009, nr 11-12, poz. 148). Zgodnie z
cytowaną uchwałą SN „Członkowie zarządu spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością mogą, na podstawie art. 116 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. -
Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60) w związku z
art. 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2007 Nr 11, poz. 74 ze zm.) oraz w związku z art. 31 tej
ustawy, zostać obciążeni odpowiedzialnością za niezapłacone w terminie przez tę
spółkę składki na Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych i na ubezpieczenie zdrowotne”.
W opinii skarżącego uchwała Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2008 r.
dotyczy skonkretyzowanej grupy podmiotów – osób trzecich (członków zarządu
spółki z o.o.) i oznacza, że zasady orzekania ich odpowiedzialności są tożsame
niezależnie od rodzaju należności składkowych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna organu rentowego okazała się częściowo uzasadniona.
Sąd Apelacyjny trafnie ustalił przesłanki odpowiedzialności członków
zarządu. Należy zgodzić się, że odpowiadają oni za zobowiązania spółki powstałe
w okresie pełnienia funkcji członków zarządu. Natomiast zasadny okazał się zarzut
naruszenia prawa materialnego poprzez niewłaściwą wykładnię przepisu art. 32 i
art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(j.t. Dz.U. z 2007 r., Nr 11, poz. 74 ze zm.) w związku z art. 116 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. - Ordynacja Podatkowa (j.t. Dz.U. z 2005 r., nr 8, poz. 60). Sądy
obu instancji przyjęły bowiem, powołując się na wyrok WSA, że członkowie zarządu
(osoby trzecie) nie odpowiadają za składki na ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz
9
Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych z powodu braku
odpowiedniego odesłania w art. 32 ustawy systemowej.
Problem powyższy został jednak odmiennie rozstrzygnięty w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 4 czerwca 2008 r., II UZP 3/08 (OSNPUSiSP 2009, nr 11-12,
poz. 148). Stwierdzono w niej, że członkowie zarządu spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością mogą, na podstawie art. 116 Ordynacji Podatkowej w związku
z art. 32 ustawy systemowej oraz w związku z art. 31 tej ustawy, zostać obciążeni
odpowiedzialnością za niezapłacone w terminie przez tę spółkę składki na Fundusz
Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i na ubezpieczenie
zdrowotne. Sąd Najwyższy trafnie uznał, że wykładnia użytego w art. 32 ustawy
systemowej określenia o „poborze” składek nie może ograniczać się jedynie do
pojęcia czynności technicznych. Sąd Najwyższy stwierdził też, że skoro art. 32
ustawy systemowej wymienionym w nim kategoriach spraw odsyła do
odpowiedniego stosowania przepisów, dotyczących składek na ubezpieczenie
społeczne, to oznacza to odesłanie do wszystkich przepisów dotyczących składek
na ubezpieczenie społeczne, a więc również przepisów Ordynacji podatkowej,
wymienionych w art. 31 ustawy systemowej, a więc i do przepisu art. 116 i
następnych. Stanowisko to zostało potwierdzone w uchwale siedmiu sędziów SN z
dnia 15 października 2009 r., II UZP 3/09. Należy stwierdzić, że również zdaniem
składu rozpoznającego niniejszą skargę kasacyjną na gruncie wykładni językowo –
logicznej art. 32 ustawy systemowej nie ma uzasadnienia do wybiórczego stosowania tylko
niektórych przepisów Ordynacji, gdyż pozostawałoby to w sprzeczności z wykładnią
systemową. Tak więc należy przyjąć, że wyłączenie lub ograniczenie zakresu
ściągalności tych składek wymagałoby wyraźnej regulacji prawnej, której nie
przewidują obecnie obowiązujące przepisy.
Na tej podstawie należy stwierdzić, że jeżeli spełnione są przesłanki
odpowiedzialności członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, to
ponoszą oni odpowiedzialność także za nieopłacone składki na Fundusz Pracy,
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i na ubezpieczenie
zdrowotne.
Z tych względów, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., orzeczono jak w
sentencji wyroku.
10