Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 253/13
POSTANOWIENIE
Dnia 29 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z wniosku P. Obrót S.A. w R.
przy uczestnictwie A. S. reprezentowanego przez opiekuna A. S., P. Dystrybucja
S.A. w L. i Skarbu Państwa - Starosty Powiatu R.
o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej przebiegu
urządzeń energetycznych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 listopada 2013 r.,
skarg kasacyjnych wnioskodawcy i uczestnika P. Dystrybucja S.A. w L.
od postanowienia Sądu Okręgowego w R.
z dnia 21 września 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w R. do ponownego rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wnioskodawca P. Obrót S.A. w R., po ostatecznym sprecyzowaniu żądania,
domagał się stwierdzenia nabycia przez zasiedzenie, najpóźniej z dniem 1 stycznia
2005 r., służebności gruntowych o treściach odpowiadających służebności przesyłu.
Służebności miały polegać na znoszeniu przez właściciela nieruchomości (działki nr
56, 377, 378) położonych w R. – A. S. (uczestnika postępowania) przebiegu
urządzeń energetycznych oraz nieograniczonego dostępu do tych urządzeń w celu
bieżącej konserwacji, remontów, napraw lub modernizacji. Przebieg urządzeń
energetycznych został oznaczony w opiniach biegłego geodety T. N. z dnia 17
listopada 2007 r. i 18 kwietnia 2008 r., a jako nieruchomości władnące zostały
wskazane nieruchomości oznaczone numerami ew. 535/4, 550/3, 556/3, 571/1,
1162, 852/2 położone w R. – objęte KW Nr […].
Sąd Rejonowy w R. rozpoznając wniosek dokonał następujących ustaleń.
Wnioskodawca jest spółką powstałą w wyniku przekształcenia w 1993 r.
przedsiębiorstwa państwowego Zakładu Energetycznego w R. Wnioskodawca był
użytkownikiem wieczystym nieruchomości zabudowanej urządzeniami
uruchomionymi w 1974 r. tworzącymi tzw. Główny Punku Zasilania „R". Obecnie
użytkownikiem wieczystym tej nieruchomości jest uczestnik postępowania P.
Dystrybucja S.A. w L. Główny Punkt Zasilania R. został uruchomiony w 1974 lub
1975 roku. Zaraz po powstaniu G. R. linie energetyczne biegnące nad
nieruchomościami uczestnika A. S. nie miały bezpośredniego połączenia z G. R.
Około 1991 r. nastąpiło pośrednie połączenie tych linii z G. R. Linie biegnące po
nieruchomościach uczestnika nie mają bezpośredniego połączenia z G.,
nie „wychodzą” z G. R., a łączą się z G. R. pośrednio, przez starą linie. Bez
połączenia G. R. z liniami biegnącymi nad nieruchomościami uczestnika
funkcjonowanie G.R. nie byłoby możliwe.
Od 1978 r. linie te nie były przebudowywane, natomiast prowadzone prace
miały charakter prac konserwacyjnych polegających na wymianie izolatorów lub
wycince drzew w niezbędnym zakresie. Na nieruchomościach uczestnika nie ma
słupów energetycznych, a zatem nie występuje potrzeba wejścia w celu wymiany
izolatorów. Nie było także konieczności wymiany przewodów, ponieważ nie doszło
3
do awarii, której usuniecie wymagałoby wykonania prac tego rodzaju. Bieżąca
eksploatacja linii polega na wykonywaniu okresowych oględzin, raz na pięć lat
i przeprowadzaniu zabiegów konserwacyjnych (np. uzupełnieniu tabliczek
ostrzegawczych) i ochronnych np. wycinki drzew zagrażających liniom, która na
nieruchomości uczestnika była dokonana dopiero w 2005 r.
W przypadku przeglądów linii nie zawsze zachodzi konieczność wejścia na
nieruchomość, mogą one być dokonane nawet przy użyciu lornetki, a wejście na
grunt jest na ogół uzgadniane z właścicielami. Do wykonania tych podstawowych
czynności nie są konieczne pasy gruntu o takiej szerokości jakie zostały oznaczone
kolorem niebieskim przez biegłego geodetę, a wejście na grunt może być
konieczne w przypadku usuwania awarii lub wymiany słupa. Strefy ochronne
oznaczone przez biegłego geodetę wynikają jedynie z obowiązujących norm.
Szerokość tych stref jest podyktowana względami technicznymi i wymogami
bezpieczeństwa, a szerokość stref oznaczonych przez biegłego geodetę została
określona przy uwzględnieniu najbardziej niekorzystnych warunków. Zakres
władania gruntem na terenie zalesionym nie może być mniejszy niż szerokość
strefy ochronnej. Linie przebiegające nad nieruchomością uczestnika pozostają
w pośrednim, funkcjonalnym związku z G. R., a przesyłanie energii za pomocą tych
urządzeń daje wymierne korzyści ekonomiczne przedsiębiorstwu przesyłowemu.
Postanowieniem z dnia 13 maja 2008 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek.
Postanowieniem z dnia 14 listopada 2008 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawcy i uczestnika (obecnie pod nazwą P. Dystrybucja S.A. w L.).
Postanowieniem z dnia 1 lutego 2010 r. (I CSK 181/09) Sąd Najwyższy uchylił ww.
postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania. Postanowieniem z dnia 9 listopada 2010 r. Sąd Okręgowy uchylił ww.
postanowienie Sądu Rejonowego i sprawę przekazał temu Sądowi do ponownego
rozpoznania. Orzekający po raz drugi w sprawie Sąd Rejonowy postanowieniem
z dnia 17 stycznia 2012 r. wniosek oddalił.
Postanowieniem z dnia 21 września 2012 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawcy oraz uczestnika (obecnie pod nazwą P. Dystrybucja S.A. w L.). Sąd
II instancji w pełni podzielił zarówno dokonane przez Sąd I instancji ustalenia
4
faktyczne przyjmując je za własne, jak również wskazaną przez Sąd Rejonowy
podstawę prawną zaskarżonego orzeczenia.
Zdaniem Sądu II instancji linie energetyczne objęte wnioskiem
nie pozostawały do 1991 r. nawet w pośrednim związku z G. R., a zatem czasu ich
zasiedzenia nie można liczyć od momentu ich wybudowania. Nie można bowiem
przyjąć, że każde pośrednie i luźne powiązanie sieci energetycznych przez
„spięcie" ich w późniejszym okresie prowadzi do zasiedzenia służebności przesyłu
z uwagi na spełnienie warunku upływu czasu posiadania w stosunku do najstarszej
z połączonych linii.
Wniosek dotyczy zasiedzenia służebności w odniesieniu jedynie do „starej”
linii średniego napięcia, które do 1991 r. nie miały żadnego funkcjonalnego związku
z G. „R”. Według ustaleń linie objęte wnioskiem nie wychodzą z G. w R. Do roku
1991 r. linie te nie miały funkcjonalnego związku z G. R. Nie można zatem przyjąć
początku biegu zasiedzenia na datę 1974-75 rok jako datę wybudowania G. R. Tym
samym Sąd I instancji prawidłowo przyjął, że dopiero od roku 1991 r. rozpoczął
bieg termin posiadania, co przy uwzględnieniu bezspornego w sprawie posiadania
w złej wierze i wymaganego w związku z tym 30-letniego okresu posiadania
sprawia, że nie upłynął termin zasiedzenia i stąd wniosek podlegał oddaleniu.
Sąd II instancji uznał, że dla zasiedzenia służebności gruntowej o treści
służebności przesyłu konieczne jest istnienie nieruchomości władnącej.
Niewątpliwie wnioskodawca ostatecznie domagał się bowiem stwierdzenia nabycia
przez zasiedzenie służebności gruntowych o treściach odpowiadających tylko
służebności przesyłu. Konsekwentnie też wskazywał nieruchomości władnące
(zabudowane G. „R.”) i nieruchomości obciążone (nieruchomości stanowiące
własność uczestnika A. S., nad którymi biegną linie energetyczne). Ponadto dla
ustalenie służebności gruntowej przesyłu koniecznym jest precyzyjne określenie
granic - zakresu służebności. Służebność taka stanowi bowiem ograniczenie prawa
własności podlegającego ochronie konstytucyjnej. Każde ograniczenie własności
wymaga precyzyjnego i szczegółowego wskazania w jaki sposób uprawniony ma
prawo naruszać własność obciążonego służebnością. W rozpoznawanej sprawie
wnioskodawca ostatecznie domagał się m.in. nieograniczonego dostępu do
5
urządzeń. Taki sposób żądania wniosku zdaniem Sądu Okręgowego był
niedopuszczalny. Ograniczenie własności wymaga zaś bezwzględnie dokładnego
wskazania w jaki sposób uprawniony ma prawo naruszać własność obciążonego
służebnością. Zmiana żądania wniosku w postępowaniu apelacyjnym nie jest
skuteczna (art. 383 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Ponadto podkreślenia wymaga,
że niniejsza sprawa nie jest sprawą o ustanowienie służebności tylko sprawą o jej
zasiedzenie. Stąd modyfikacje wniosku z uwagi na ww. okoliczności nie mogą mieć
wpływu na uwzględnienie apelacji.
Nadto podkreślić należy, że na podstawie dowodów zgromadzonych
w sprawie nie można jednoznacznie określić szerokości pasów gruntu, które muszą
być zajęte w przypadku stwierdzenia zasiedzenia służebności. Wskazany w opinii
biegłego zakres służebności wyznaczają jedynie wymagania techniczne
i oddziaływanie linii na grunt oraz konieczność zachowania względów
bezpieczeństwa. Nie wykazywano jednak, że zakres ten (opisany w opinii biegłego
i stanowiący podstawę żądania wniosku) jest tożsamy z zakresem faktycznego
posiadania przez przedsiębiorstwo przesyłowe mającego prowadzić do zasiedzenia.
W swoich skargach kasacyjnych zarówno wnioskodawca, jak i uczestnik
podnieśli naruszenie tych samych przepisów prawa materialnego i procesowego.
Co do prawa materialnego, to skarżący wskazali, że ich zdaniem został
naruszony: 1) art. 3051
k.c. w zw. z art. 3054
k.c. w zw. z art. 285 § 1 i 2 k.c. oraz
w zw. z art. 292 k.c. przez błędną wykładnię i przyjęcie, że koniecznymi
przesłankami zasiedzenia służebności gruntowej o treści służebności przesyłu są:
a) istnienie nieruchomości władnącej w okresie biegu zasiedzenia, wchodzącej
w skład przedsiębiorstwa przesyłowego (na zasadzie prawa własności lub
użytkowania wieczystego); b) stały i bezpośredni związek pomiędzy linią
energetyczną a ewentualną nieruchomością władnącą (stacją GPZ); 2) art. 3051
k.c.
w związku z art. 3054
k.c. w zw. z art. 285 § 1 i 2 k.c. oraz w związku z art. 292 k.c.
i art. 6 k.c. poprzez błędną wykładnię tego pierwszego przepisu i implicite przyjęcie,
że określone we wniosku o stwierdzenie zasiedzenia służebności prerogatywy
składające się na jej treść stanowią nierozłączną całość i nie jest możliwe
częściowe ich uwzględnienie, przy oddaleniu wniosku w pozostałym zakresie.
6
Co do naruszenia prawa procesowego mającego wpływ na wynik sprawy
to skarżący wskazali: 1) art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. i art. 382 k.p.c.
przez niewyjaśnienie, które z prerogatyw składających się na treść służebności nie
została wykazana; 2) art. 383 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez błędne przyjęcie,
że rezygnacja przez skarżącego na etapie postępowania apelacyjnego z żądania
„nieograniczonego” dostępu do urządzeń na nieruchomości stanowi
niedopuszczalną zmianę wniosku, mimo że oznaczało to częściową rezygnację
z prerogatyw uprawnionego do służebności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Służebność przesyłu jako odrębny rodzaj służebności została wprowadzona
do kodeksu cywilnego dopiero z dniem 3 sierpnia 2008 r. ustawą z dnia 30 maja
2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U.
Nr 116, poz.731). Nie stanowi to jednak przeszkody dla ustalenia zasiedzenia
takiej służebności, gdy wnioskodawca władał nieruchomością w zakresie
odpowiadającym treści takiej służebności także w okresie gdy takiej służebności nie
było formalnie w obrocie, jeżeli tylko spełnione zostały wymagane przez prawo,
przesłanki zasiedzenia. Taki pogląd reprezentują też orzekające w sprawie Sądy.
Sąd II instancji uznał jednak, że brak podstaw do tego, aby uznać, że
wnioskodawca nabył służebność przesyłu na nieruchomościach uczestnika
postępowania, co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, pomiędzy liniami
przesyłowymi, wchodzącymi w skład przedsiębiorstwa wnioskodawcy (i jego
poprzedników prawnych), które przebiegają nad nieruchomościami uczestnika
postępowania A. S. do 1991 r. brak było bezpośredniego związku z Głównym
Punktem Zasilania „R.”, wskazanym jako nieruchomość władnąca. Skoro zaś
wnioskodawca był w złej wierze to nie upłynął jeszcze trzydziestoletni okres
potrzebny do zasiedzenia. Po drugie, wnioskodawca domaga się niegraniczonego
dostępu do nieruchomości uczestnika co jest nie do pogodzenia z konstytucyjnie
gwarantowaną ochroną własności oraz nie wskazał dokładnie na czym polegało
jego korzystanie z nieruchomości uczestnika, a tylko podał we wniosku wielkość
pasa gruntu pod liniami przesyłowymi, które to wielkości wyliczył biegły.
7
Trafnie skarżący w skardze kasacyjnej zarzucają, że takie stanowisko Sądu
II instancji nie znajduje oparcia w regulacji służebności przesyłu. Przede wszystkim
należy zwrócić uwagę, że do służebności przesyłu przepisy o służebności
gruntowej stosuje się tylko odpowiednio (art. 3054
k.c.). Dla ustalenia czy
przedsiębiorca korzysta z cudzej nieruchomości w granicach służebności przesyłu
nie ma decydującego znaczenia to, co stanowi o istocie służebności gruntowej.
Zgodnie z art. 285 k.c. przy służebności gruntowej konieczne jest wskazanie na
rzecz jakiej nieruchomości będzie przysługiwała służebność. Taki ścisły związek,
wbrew poglądowi reprezentowanemu w zaskarżonym postanowieniu, nie występuje
w przypadku służebności przesyłu. W art. 3051
k.c. ustawodawca wyraźnie
podkreśla, że służebność przesyłu ustanawia się na rzecz przedsiębiorcy.
Dla wykazania, że mamy do czynienia z taką służebnością należy wobec tego nie
tyle poszukiwać związku pomiędzy określoną nieruchomością należącą do
przedsiębiorcy co pomiędzy tym, czy urządzenia służące do przesyłu, które
znajdują się na nieruchomości obciążonej, należą do przedsiębiorcy.
W rozpoznawanej sprawie nie ma wobec tego decydującego znaczenia, co starały
się dokładnie ustalić orzekające w sprawie sądy, jaki był związek linii przesyłowej
znajdującej się na nieruchomościach uczestnika z Głównym Punktem Zasilania „R.",
lecz to, czy urządzenia te wchodziły w skład przedsiębiorstwa wnioskodawcy i jego
poprzedników prawnych. Z ustaleń dokonanych w sprawie wynika zaś, że
przesyłanie energii za pomocą linii przesyłowych przebiegających nad powierzchnią
nieruchomości uczestnika postępowania A. S. daje wymierne korzyści
ekonomiczne przedsiębiorstwu przesyłowemu.
Trafnie Sąd II instancji wskazał, że zakres służebności przesyłu musi być
wyraźnie określony i że z tego względu wnioskodawca nie może domagać się
nieograniczonego dostępu do nieruchomości. Wnioskodawca w apelacji ograniczył
jednak swoje żądanie i nie domagał się nieograniczonego dostępu do
nieruchomości uczestnika postępowania A. S. Było to więc ograniczenie żądania,
które sąd był zobowiązany uwzględnić, gdyż art. 383 k.p.c., w związku z art. 13
k.p.c., który zdaniem Sądu II instancji stanowił przeszkodę dla takiego ograniczenia,
zabrania jedynie rozszerzenia żądania wniosku lub wystąpienia z nowym żądaniem.
8
Stosowanie wprost do służebności przesyłu postanowień o służebności
gruntowej doprowadził także do nieprawidłowej oceny w zaskarżonym
postanowieniu tego, na czym przy służebności przesyłu polegać ma korzystanie
z gruntu obciążonego służebnością przez uprawnionego przedsiębiorcę.
Urządzenia (linie przesyłowe), wchodzące w rozumieniu art. 49 k.c. w skład
przedsiębiorstwa, obciążają nieruchomość uczestnika postępowania inaczej niż to
ma miejsce przy służebnościach gruntowych. Obciążenie nieruchomości przy
służebności przesyłu sprowadza się przede wszystkim do konieczności znoszenia
przez jej właściciela tego, że linie te przebiegają nad powierzchnią jego
nieruchomości. Z ustaleń dokonanych w rozpoznawanej sprawie wynika, że na
nieruchomościach uczestnika nie znajdują się żadne budowle (słupy)
podtrzymujące takie linie. Ograniczenie władztwa uczestnika nad jego
nieruchomościami jest więc relatywnie niewielkie. Z drugiej strony z ustaleń
poczynionych przez Sądy wynika, że linie takie ze względów technicznych
wymagają konserwacji, ewentualnie naprawy. Wobec tego na takie okazje i tylko
takie uprawniony przedsiębiorca powinien mieć zapewniony dostęp do obciążonej
nieruchomości. Niewątpliwie pomocne w tym względzie mogą być normy
techniczne, z których wynika jaki pas nieruchomości powinien na takie okazje
udostępniać właściciel nieruchomości obciążonej uprawnionemu przedsiębiorcy.
Z ustaleń dokonanych w sprawie wynika, że w przeszłości takie udostępnianie
miało miejsce między innymi dla wycięcia drzew. Ustalając zakres przysługującej
przedsiębiorcy służebności przesyłu należy wobec tego, kierując się treścią art.
3051
k.c., wskazać, że korzystanie z pasów nieruchomości znajdujących się pod
linia przesyłowymi będzie możliwe tylko wtedy, gdy okaże się to niezbędne dla
prawidłowego funkcjonowania tych linii. W żadnym zaś razie określenie granic tych
pasów nie uprawnia przedsiębiorcy do stałego z nich korzystania.
Mając na uwadze, że zarzuty podniesione w skargach kasacyjnych okazały
się uzasadnione, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.
9
db