Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 119/13
UCHWAŁA
Dnia 26 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa G. F. S.A. Spółki Komandytowo-Akcyjnej z siedzibą w W.
przeciwko J. R.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 26 lutego 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w S.
postanowieniem z dnia 17 października 2013 r.
"Czy w razie wyegzekwowania w całości wierzytelności
na podstawie tytułu wykonawczego w postaci nakazu zapłaty
wydanego w elektronicznym postępowaniu upominawczym, który
następnie utracił moc na skutek wniesienia sprzeciwu, sąd
rozpoznający sprawę powinien zasądzić objętą nim nadal sporną
wierzytelność, w sytuacji, gdy w chwili wniesienia pozwu powództwo
było zasadnym, czy też oddalić powództwo?"
podjął uchwałę:
Jeżeli powód po spełnieniu świadczenia przez pozwanego po
doręczeniu pozwu nie cofnął pozwu, sąd oddala powództwo.
2
Uzasadnienie
Nakazem zapłaty wydanym w elektronicznym postępowaniu upominawczym
uwzględnione zostało powództwo o zapłatę kwoty 203,24 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 3 września 2011 r., któremu Sąd nadał klauzulę wykonalności.
W toku postępowania egzekucyjnego pozwany spłacił dochodzone należności wraz
z odsetkami i kosztami procesu. Prowadzone po złożeniu sprzeciwu od nakazu
zapłaty postępowanie zostało zakończone wyrokiem Sądu Rejonowego w S. z dnia
26 marca 2013 r., oddalającym powództwo. Sąd ustalił, że dochodzona przez
powódkę wierzytelność rzeczywiście istniała i nie była kwestionowana przez
pozwanego. Składały się na nią: odsetki za opóźnienia w płatnościach z tytułu
abonamentu telefonicznego, część nałożonej na pozwanego kary umownej, która
nie została spłacona oraz odsetki w związku uchybieniem terminu płatności tej
należności. Ze względu na spełnienie przez pozwanego świadczeń dochodzonych
pozwem w czasie trwania postępowania sądowego, Sąd Rejonowy oddalił
powództwo, słusznie i celowo wytoczone, z powodu wygaśnięcia roszczenia,
wywołanego zapłatą.
Powódka w apelacji zarzuciła naruszenie art. 355 k.p.c. przez nieumorzenie
postępowania, co może doprowadzić do niekorzystnych dla niej konsekwencji,
związanych z pretensjami, że została bezpodstawnie wzbogacona.
Sąd Okręgowy w S. przy rozpoznawaniu apelacji uznał, że wyłoniło się
zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, dotyczące rodzaju i formy
orzeczenia kończącego sprawę, które sformułował w postaci przedstawionego
pytania. Przychylił się do stanowiska, że w razie wygaśnięcia roszczenia
powództwo powinno być oddalone
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sprawy cywilne (art. 1 i 2 k.p.c.) rozpoznawane są w postępowaniu
procesowym według reguł ogólnych oraz w postępowaniach odrębnych (art. 425 do
50537
k.p.c.), uwzględniających ich specyfikę i swoistość, przemawiające
za odstępstwem, w określonym zakresie, od tych reguł, podyktowanym
usprawnieniem postępowania cywilnego. Postępowanie upominawcze należy do
3
postępowań odrębnych o charakterze obligatoryjnym i jest wstępnym etapem
rozpoznania każdej sprawy o roszczenia majątkowe. Elektroniczne postępowanie
upominawcze stanowi odmianę postępowania upominawczego, w którym czynności
powoda i sądu są prowadzone wyłącznie w formie elektronicznej. Możliwość
wyboru tego sposobu dochodzenia roszczeń wskazuje, że postępowanie ma
charakter fakultatywny. Odmienności postępowania nie dotyczą obowiązku sądu
dokonania merytorycznej oceny żądania pozwu, podobnie jak w zwykłym
postępowaniu upominawczym. Wniesienie przez pozwanego sprzeciwu od nakazu
zapłaty w elektronicznym postępowaniu upominawczym powoduje utratę
mocy nakazu w całości, a dalsze postępowanie rozpoznawcze prowadzone jest
według przepisów właściwych dla zgłoszonego roszczenia (zwykłego
lub odrębnego).
Postępowanie procesowe wszczynane jest na żądanie powoda wyrażone
w pozwie lub wniosku. Istnienie powództwa objętego tym żądaniem jest
warunkiem dopuszczalności procesu. Przyczynę wystąpienia z powództwem
stanowi twierdzenie powoda o posiadaniu interesu prawnego w domaganiu
się świadczenia lub ustalenia, a rozstrzygnięcie o nim dokonywane jest
w merytorycznym orzeczeniu.
Do zakończenia postępowania rozpoznawczego może dojść przez wydanie
orzeczenia o charakterze formalnym (procesowym), bez rozstrzygnięcia sprawy
co do istoty - postanowienia o umorzeniu postępowania (art. 355 § 1 k.p.c.),
albo orzeczenia merytorycznego, dotyczącego przedmiotu procesu - wyroku
zawierającego rozstrzygnięcie spornego stosunku prawnego (art. 316 § 1 k.p.c.).
Do przyczyn umorzenia postępowania, objętych art. 355 k.p.c., należą
zdarzenia zaistniałe w toku postępowania (następcze), które sprawiły, że wydanie
wyroku stało się zbędne lub niedopuszczalne, każda z nich powinna być
rozpatrywana oddzielnie. Należą do nich cofnięcie przez powoda pozwu
ze skutkiem prawnym lub inne przypadki zbędności postępowania i wyrokowania
lub niedopuszczalności wyrokowania. Inne wypadki umorzenia postępowania,
dotyczące konkretnych podstaw, uregulowane zostały w przepisach art. 182
do 183, 428 § 2, art. 446, art. 450 § 2, art. 456 § 1 i 3 k.p.c.
4
Cofnięcie przez powoda pozwu sprawia, że wydanie wyroku stało się
zbędne, a skutki rezygnacji z kontynuowania postępowania określone zostały w art.
203 § 2 k.p.c. Zrzeczenie się przez powoda roszczenia, jeżeli nie zostanie
połączone z cofnięciem pozwu, nie może doprowadzić do umorzenia
postępowania, lecz wydania wyroku.
W przypadku zaspokojenia roszczenia powoda przez pozwanego
w toku procesu nie dojdzie do umorzenia postępowania, jeżeli powód nie cofnie
pozwu, ponieważ w dalszym ciągu istnieje żądanie rozpoznania sprawy
i orzeczenia o przedstawionym sporze. Samo zaspokojenie roszczenia bez
cofnięcia pozwu wywołuje skutki materialnoprawne, prowadzące do oddalenia
powództwa z powodu jego bezzasadności, nie zachodzi przeszkoda
w merytorycznym rozpoznaniu sprawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
9 czerwca 1999 r., III CKN 936/98, niepubl.). W orzeczeniu z dnia 15 marca 1955 r.,
II CR 1449/54, OSNC z 1956 r., nr 1, poz. 12. Sąd Najwyższy przyjął, że, gdy
pozwany zaspokoi w toku procesu powoda, a ten nie podtrzymuje powództwa,
wydanie wyroku staje się zbędne przede wszystkim wówczas, gdy pozwany spełnił
świadczenie z wolą zaspokojenia powoda co do dochodzonego roszczenia; jeżeli
jednak pozwany płacił, aby uniknąć egzekucji, lecz przeczył w dalszym ciągu
zasadności żądania powoda, to wydanie wyroku nie stało się zbędne, gdyż istnieje
w dalszym ciągu pomiędzy stronami spór o zasadność roszczenia, który sąd
powinien rozstrzygnąć. Stanowisko Sądu Najwyższego dotyczyło wykładni art. 361
kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r., którego treść była taka sama, jak
obecnie obowiązującego art. 355 k.p.c. Oparte zostało na założeniu,
że o zbędności postępowania, w sytuacji cofnięcia pozwu, decydować powinny
pobudki jakimi kierował się pozwany, zaspokajając wierzytelność powoda. W istocie
jednak zapatrywanie to związane było z przesłankami oceny dopuszczalności
cofnięcia pozwu, przewidzianymi w art. 209 § 3 d. k.p.c., oraz skutków braku zgody
pozwanego art. 209 § 1 d k.p.c. Nie może zatem mieć zastosowania w sytuacji
wygaśnięcia roszczenia na skutek spełnienia świadczenia i braku decyzji powoda
o cofnięciu pozwu.
Do innych przyczyn zbędności postępowania zaliczane są: konfuzja stron
w procesie, śmierć strony, jeżeli roszczenie ma charakter osobisty, istnienie tytułu
5
egzekucyjnego, zawarcie ugody, utrata przez stronę zdolności sądowej
i stwierdzenie braku następstwa prawnego.
Wydanie wyroku staje się niedopuszczalne, gdy w toku postępowania zaszły
okoliczności powodujące niedający się usunąć brak jednej z bezwzględnych
przesłanek procesowych (art. 199 § 1 pkt 1, art. 1099, art. 1113 k.p.c.).
Po przeprowadzeniu postępowania i zamknięciu rozprawy sąd, stosownie do
art. 316 § 1 k.p.c., wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili
zamknięcia rozprawy. Stanowi on podstawową czynność decyzyjną sądu
o charakterze merytorycznym, rozstrzygającą sprawę co do istoty, w odniesieniu do
przedmiotu procesu. Stan sprawy obejmuje zarówno jej okoliczności faktyczne,
jak i obowiązujące przepisy, mogące stanowić podstawę prawną rozstrzygnięcia
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 września 1975 r., I CR 526/75, OSNC
1996, nr 7-8, poz. 171; z dnia 7 marca 1997 r., II CKN 70/96, OSNC 1997, nr 8,
poz. 113; z dnia 22 czerwca 2004 r., IV CK 453/03, niepubl.; z dnia 8 lutego 2006 r.,
II CSK 153/05, niepubl.; z dnia 15 lutego 2013 r., I CSK 314/12, niepubl.). Może on
różnić się od tego, który istniał w momencie wnoszenia powództwa i był
wyznaczony pozwem (art. 187 § 1 k.p.c.), jeżeli podjęte zostały przez strony
czynności mające wpływ na żądanie, jego rodzaj i zakres oraz na okoliczności
faktyczne przytoczone na uzasadnienie żądania pozwu. Przepis art. 316 § 1 k.p.c.
wyraża zasadę aktualności orzeczenia sądowego, mającą zastosowanie do
każdego rodzaju powództwa (o świadczenie, o ustalenie stosunku prawnego
lub prawa, o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa). Do czynności
wpływających na zmianę stanu sprawy istniejącego w chwili wnoszenia pozwu
należy również spełnienie świadczenia przez pozwanego w toku postępowania,
powodujące wygaśnięcie dochodzonego roszczenia. Jeżeli na skutek spełnienia
świadczenia przez pozwanego w toku postępowania doszło do wygaśnięcia objętej
roszczeniem wierzytelności, odpadła podstawa do uwzględnienia powództwa.
Nie ma znaczenia dla powstania tego skutku fakt, że spełnienie dokonane zostało
w drodze egzekucji, jeżeli pozwany nie kwestionował istnienia zobowiązania,
co potwierdzone zostało w postępowaniu rozpoznawczym.
6
Sentencja wyroku (art. 325 k.p.c.) powinna dokładnie określać to, o czym
orzekł sąd, tak aby ustalenie mocy wiążącej oraz granic
podmiotowych i przedmiotowych powagi rzeczy osądzonej nie nastręczało
trudności i wyrok był zrozumiały także bez uzasadnienia. Brzmienie sentencji nie
może stwarzać wątpliwości co do treści rozstrzygnięcia i musi umożliwiać jego
wykonanie. Sentencja wyroku rozstrzyga stanowczo o żądaniach stron w sposób
samodzielny. Orzeczenie sądu ma dotyczyć uwzględnienia powództwa albo
oddalenia go. Przesłanki decydujące o jego rodzaju należą w zasadzie do
uzasadnienia, chyba że ustawa przewiduje obowiązek zamieszczenia innych
jeszcze stwierdzeń, które mogą dotyczyć nawet jednej z przesłanek roszczenia
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1973 r., I CR 189/73,
OSNC z 1974 r., nr 1, poz. 19), jak na przykład art. 57 § 1 k.r.o. Sentencja wyroku
zawiera rozstrzygnięcie sądu o powództwie, a o żądaniach stron, w sytuacji
wniesienia powództwa wzajemnego. Zarzuty zgłoszone przez pozwanego, jeżeli
zostaną uznane za zasadne, mają wpływ na treść rozstrzygnięcia (kompensata,
potrącenie, nieistnienie roszczenia spowodowane jego wygaśnięciem jako
następstwa spełnienia lub wyegzekwowania świadczenia), prowadzą do obniżenia
jego zakresu lub oddalenia powództwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
21 czerwca 1977 r., III CZP 46/77, OSNC 1978 r., nr 1, poz. 6). Z tej przyczyny
w sentencji orzeczenia zamieszczany jest ostateczny wynik rozliczenia pretensji
stron, według stanu na dzień zamknięcia rozprawy. Zamieszczenie w niej wzmianki
(zastrzeżenia), która nie stanowi rozstrzygnięcia, wymaga ustawowej podstawy
(np. art. 319 k.p.c.).
Wyrok negatywnie rozstrzygający o zgłoszonym roszczeniu jest orzeczeniem
ogólnym, mogącym dotyczyć różnorodnych przyczyn. Poszukiwanie ich skierowane
być powinno do analizy motywów uzasadnienia. Jeżeli natomiast wyrok
oddalający powództwo uprawomocnił się, a nie doszło do sporządzenia
uzasadnienia, to o przyczynach nieuwzględnienia zgłoszonego roszczenia,
zakresie mocy wiążącej i powadze rzeczy osądzonej zdecydować powinien
sąd rozpoznający następną sprawę, mającą związek ze sprawą prawomocnie
zakończoną, w oparciu o zgromadzony w niej materiał.
7
W uchwale z dnia 4 stycznia 1979 r., III CZP 91/78 (OSNC 1979, nr 7-8,
poz. 139) Sąd Najwyższy dopuścił możliwość zamieszczenia w wyroku ponownie
zasądzającym wyegzekwowane świadczenie, po rozpoznaniu sprawy, na skutek
uchylenia poprzedniego wyroku w wyniku uwzględnienia rewizji nadzwyczajnej,
zastrzeżenia, że świadczenie zostało wyegzekwowane. W uzasadnieniu uchwały
zaznaczone zostało, że dotyczy ona szczególnej sytuacji. Odmienny jest natomiast
stan faktyczny i prawny w sprawie objętej przedstawionym zagadnieniem prawnym,
skoro do spełnienia świadczenia doszło na podstawie tytułu wykonawczego,
który utracił moc, a pozwany nie kwestionował swojego zobowiązania.
Nie ma zatem podstaw do przyjmowania, że uchwała zawiera argumenty
przemawiające za koniecznością wydania wyroku uwzględniającego powództwo
i wprowadzania do jego sentencji wzmianki o spełnieniu świadczenia w każdej
sprawie, w której do spełnienia świadczenia doszło w drodze egzekucji, po którym
prowadzone było postępowanie rozpoznawcze, wskazujące na zasadność
roszczenia objętego powództwem. Należy podkreślić, że w uzasadnieniu uchwały
Sąd Najwyższy stwierdził, iż spełnienie świadczenia przez pozwanego,
zaspokajającego w ten sposób żądanie pozwu, którego przedmiotem była suma
pieniężna świadczona w celu zwolnienia się z zobowiązania, powoduje jego
wygaśnięcie, a wobec nieistnienia wierzytelności powództwo ulega oddaleniu jako
bezpodstawne, chyba że powód cofnął pozew. Jednocześnie zaznaczył,
że taka sytuacja nie miała miejsca w sprawie, w której doszło do podjęcia
uchwały. Wskazał również, że przyczyną zamieszczenia wzmianki, z uwagi na
brak pozytywnego przepisu, był wzgląd na uniknięcie w przyszłości ewentualnego,
kolejnego sporu pomiędzy stronami oraz na celowość i ekonomię postępowania.
Moc wiążąca wyroku będąca pozytywnym skutkiem jego prawomocności,
dotyczy tylko podmiotów wymienionych w sentencji. Związanie innych osób może
wynikać z innych, konkretnych przepisów, przewidujących wyjątkowe rozszerzenie
mocy wiążącej, określane jako stan rozszerzonej prawomocności materialnej.
Żaden z podmiotów objętych mocą wiążącą wyroku nie może negować faktu
istnienia prawomocnego orzeczenia, ma obowiązek respektowania tylko tych
okoliczności faktycznych, ustalonych w sposób stanowczy we wcześniejszej
sprawie, które określały istotę sporu i uzasadniały uwzględnienie lub oddalenie
8
zgłoszonego w niej roszczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca
1998 r., II UKN 129/98, OSNP 1999, nr 13, poz. 437). Następstwem
prawomocności formalnej wyroku jest również powaga rzeczy osądzonej (art. 366
k.p.c.), wiązana z negatywnym jej skutkiem. Te łącznie występujące konsekwencje
prawomocności formalnej nazywane są prawomocnością materialną będącą
wyrazem nakazu przyjmowania, że w danej sytuacji stan prawny przedstawia się
tak, jak wynika to z zawartego w orzeczeniu rozstrzygnięcia (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 15 lutego 2007 r., II CSK 452/06, OSNC - ZD 2008, nr 1,
poz. 20).
Powszechnie przyjmowane jest w orzecznictwie, że moc wiążącą, stosownie
do art. 365 § 1 k.p.c., ma w zasadzie jedynie sentencja orzeczenia, jednak
w niektórych przypadkach - jak np. w razie oddalenia powództwa - ze względu na
ogólność rozstrzygnięcia, doniosłość przy ustalaniu zakresu mocy wiążącej
prawomocnego orzeczenia, czyli granic prawomocności materialnej orzeczenia,
mogą mieć także zawarte w uzasadnieniu orzeczenia motywy rozstrzygnięcia
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2009 r., III CZP 97/09, OSNC
z 2010 r., nr 6, poz. 88; wyroki: z dnia 18 czerwca 1955 r., III CR 199/54, OSNC
z 1956 r., nr 4, poz. 10; 13 października 2005 r., I CK 217/05, niepubl.; z dnia
15 lutego 2007 r., II CSK 452/05, OSNC - ZD z 2008 r., nr 6, poz. 88; z dnia
29 września 2011 r., IV CSK 652/10, niepubl.). Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym przedstawione zagadnienie prawne podziela wyrażoną w tych
orzeczeniach wykładnię art. 365 § 1 k.p.c. Moc wiążąca prawomocnego wyroku
obejmuje także prejudycjalne związanie ustalonym stanem faktycznym i jego oceną
prawną w późniejszym procesie, w którym ta kwestia nie może już być w ogóle
badana (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2001 r., I PKN 585/00,
OSNP z 2003 r., nr 14, poz. 334; z dnia 12 lipca 2002 r., V CKN 1110/00, niepubl.).
Oznacza to, że ewentualne dochodzenie przez pozwanego roszczenia o zwrot
bezpodstawnego wzbogacenia musi uwzględniać przyczyny oddalenia powództwa.
Wymienione w uzasadnieniu postanowienia Sądu Okręgowego wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 7 lipca 2005 r., IV CK 24/05; z dnia 2 kwietnia 2008 r.,
I PK 247/07; z dnia 3 grudnia 2009 r., II PK 77/09 i z dnia 15 lutego 2013 r., I CSK
323/12 nie mogą stanowić argumentu za potrzebą zastrzegania w sentencji wyroku
9
przyczyny oddalenia powództwa. Przedstawione za powódką fragmenty
wypowiedzi dotyczących roszczeń objętych art. 410 § 2 k.c., nie są przydatne dla
rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, z uwagi na jego zakres, a także odmienne
od ustalonego przez Sąd Okręgowy, stany faktyczne, które były podstawami tych
orzeczeń. Wskazać jednak należy, że obejmowały ustalenie przyczyn ostatecznego
oddalenia powództwa.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak w sentencji.