Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 278/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej "K." w W.
przeciwko W. K.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie pozwanej "C." o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 13 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 15 listopada 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Spółdzielnia Mieszkaniowa „K.” w pozwie z dnia 11 sierpnia 2006 r. wniosła
o zasądzenie na jej rzecz od pozwanego W. K. kwoty 63.655,92 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia wniesienia pozwu tytułem wynagrodzenia za korzystanie, po
wygaśnięciu w dniu 1 stycznia 1996 r. umowy dzierżawy, z części dzierżawionej
uprzednio nieruchomości o powierzchni 87,84 m2
, położonej w W. przy ul. G. 110,
stanowiącej niewydzieloną geodezyjnie część działki ewidencyjnej nr 66/19.
Udział w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego po stronie
pozwanego zgłosiła spółka akcyjna „C.”
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 1 lutego 2012 r. zasądził od pozwanego na
rzecz strony powodowej kwotę 26 424 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
11 sierpnia 2006 r.; w pozostałej części powództwo oddalił.
U podstaw tego wyroku leżały następujące ustalenia. Orzeczeniem Ministra
Rolnictwa z dnia 30 sierpnia 1958 r. znacjonalizowane zostały Zakłady Ogrodnicze
C. Ich nieruchomości, w tym m.in. obecna działka nr 66/19, zostały przejęte na
własność Skarbu Państwa. Od początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku
posiadaczem i zarządcą terenów w granicach „Osiedla D.”, obejmujących działkę nr
66/19, była Międzyzakładowa Spółdzielnia Mieszkaniowa „S”. Spółdzielnia ta na
podstawie umowy zawartej w dniu 1 sierpnia 1984 r. wydzierżawiła pozwanemu
część tej działki o powierzchni 50 m2
z przeznaczeniem pod budowę pawilonu
handlowo-usługowego. Pozwany wybudował na niej pawilon z własnych środków.
Umowa dzierżawy została zawarta na dziesięć lat. W dniu 10 września 1991 r.
walne zgromadzenie przedstawicieli Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej
„S.” podjęło uchwałę o podziale tej spółdzielni z dniem 1 października 1991 r. W
wyniku podziału Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej „S.” powstała m.in.,
będąca stroną powodową w sprawie, Spółdzielnia Mieszkaniowa „K.”, która objęła
w posiadanie i zarząd tereny w granicach „O”. Po upływie okresu dzierżawy
określonego w umowie z dnia 1 sierpnia 1984 r. W. K. przez pewien czas jeszcze
uiszczał czynsz dzierżawny. Grunt wydzierżawiony mu posiada on nadal,
nieprzerwanie od chwili zawarcia umowy dzierżawy. Prawomocnym wyrokiem
z dnia 16 września 1998 r., XX GA …/97, Sąd Wojewódzki w W., uznając
następstwo prawne Spółdzielni Mieszkaniowej „K’. po Międzyzakładowej
3
Spółdzielni Mieszkaniowej „S.” w zakresie umowy dzierżawy z dnia 1 sierpnia 1984
r. utrzymał w mocy nakaz zapłaty zasądzający od W. K. na rzecz Spółdzielni
Mieszkaniowej „K.” kwotę 8.235.000 starych zł, tytułem czynszu dzierżawnego za
okres od lutego do maja 1994 r. Pozew Spółdzielni Mieszkaniowej „K.” z dnia 8
marca 2007 r. o wydanie przez W. K. na podstawie art. 705 k.c. zabudowanego
gruntu o powierzchni 87,84 m2
, wchodzącego w skład działki nr 66/19, zostało
prawomocnie oddalone wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 17 sierpnia 2009 r. W
uzasadnieniu tego wyroku wyjaśniono, że powództwo należało oddalić przede
wszystkim dlatego, że przedmiotem umowy dzierżawy z dnia 1 sierpnia 1984 r. był
grunt o powierzchni 50 m2
, zaś żądanie strony powodowej dotyczyło wydania
gruntu o powierzchni 87,84 m2
. W tych okolicznościach strona powodowa powinna
udowodnić, że cały grunt objęty żądaniem wydania na podstawie art. 705 k.c. został
oddany pozwanemu w dzierżawę, tego jednak ona nie uczyniła.
Wyrokiem z dnia 1 lutego 2012 r. Sąd Rejonowy uwzględnił dochodzone
roszczenie na podstawie art. 471 w związku z art. 705 k.c. w odniesieniu do gruntu
o obszarze 50 m2
, który był przedmiotem umowy dzierżawy zawartej w dniu
1 sierpnia 1984 r., i w zakresie, w jakim roszczenie to nie uległo przedawnieniu,
tj. dotyczącym okresu od sierpnia 2003 r.
Wyrok Sądu Rejonowego zaskarżyły obie strony. Apelacja strony powodowej
została oddalona, natomiast apelacja pozwanego uwzględniona; uwzględniając tę
apelację Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 15 listopada 2012 r. zmienił zaskarżony
wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo.
Sąd Okręgowy zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego z tym
zastrzeżeniem, że - inaczej niż Sąd Rejonowy - za element stanu faktycznego
stanowiącego podstawę wydanego orzeczenia uznał ostateczną decyzję
stwierdzającą nieważność decyzji komunalizacyjnej Wojewody […] o z dnia 31
grudnia 1997 r., dotyczącej działki objętej sporem. Ponadto ustalił,
że nieostateczną decyzją z dnia 13 listopada 2012 r. Minister Rolnictwa stwierdził
nieważność orzeczenia Ministra Rolnictwa z dnia 30 sierpnia 1958 r. w części
dotyczącej m.in. spornej działki.
4
W ocenie Sądu Okręgowego powództwo należało oddalić dlatego, że strona
powodowa, dochodząca roszczenia wywodzonego z niedopełnienia przez
dzierżawcę obowiązku zwrotu przedmiotu dzierżawy wydzierżawiającemu po
zakończeniu umowy dzierżawy (art. 705 k.c.), nie udowodniła, iż wstąpiła w pozycję
wydzierżawiającego w stosunku prawnym wynikającym z umowy zawartej w dniu
1 sierpnia 1984 r. W celu udowodnienia, że wstąpiła ona w ten stosunek w miejsce
Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej „S.”, powinna, zgodnie z art. 108 § 2 i
art. 111 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. 2013.1443
– dalej: „pr. spółdz.”), przedłożyć wykazujący to następstwo zatwierdzony plan
podziału Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej „S.”, a tego nie uczyniła. W
inny sposób strona powodowa nie mogła udowodnić swej legitymacji czynnej w
sprawie.
Zaskarżając w całości wyrok Sądu Okręgowego strona powodowa
przytoczyła jako podstawy kasacyjne naruszenie przy wydaniu tego wyroku art.
385 i 386 § 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 pkt 3 i art. 111 pr. spółdz. W uzasadnieniu
skargi podniosła, że podział Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej „S.”
nastąpił na podstawie ustawy z dnia 20 stycznia 1990 r. o zmianach w organizacji i
działalności spółdzielczości (Dz. U. 1990.6.36), przewidującej znaczne ułatwienia w
zakresie podziału spółdzielni. Takiego planu podziału tej spółdzielni, na jaki wskazał
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nie przedstawiła, ponieważ
nim nie dysponuje, gdyż on albo w ogóle nie powstał, albo jeżeli powstał, zaginął.
W tych okolicznościach i przy zarazem jednoznacznym określeniu zakresu
następstwa prawnego strony powodowej po Międzyzakładowej Spółdzielni
Mieszkaniowej „S.” w samej uchwale o podziale, stanowisko zajęte przez Sąd
Okręgowy w zaskarżonym wyroku jest nie do obrony. Strona powodowa podkreśliła
także, że jej następstwa prawnego w zakresie przedmiotu sporu nie kwestionuje i
nigdy nie kwestionowała spółdzielnia „matka”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z przytoczonych na poparcie żądania pozwu twierdzeń strony powodowej
wynika, że dochodziła ona zapłaty kwoty objętej tym żądaniem tytułem
odszkodowania za niewykonanie przez pozwanego, wynikającego, zgodnie z art.
5
705 k.c., z umowy dzierżawy zawartej w dniu 1 sierpnia 1984 r. obowiązku zwrotu
przedmiotu dzierżawy po jej zakończeniu wydzierżawiającemu. W konsekwencji
nieodzowną przesłankę uwzględnienia żądania pozwu stanowiło ustalenie
wstąpienia przez stronę powodową w stosunek wynikający z umowy w charakterze
wydzierżawiającego, w miejsce Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej „S.”,
lub stwierdzenie wyrażenia przez pozwanego i stronę powodową zgodnej woli
kontynuowania na dotychczasowych warunkach umowy dzierżawy zawartej
uprzednio przez pozwanego z Międzyzakładową Spółdzielnią Mieszkaniową „S”.
Według art. 111 pr. spółdz., wskutek podziału spółdzielni przechodzą na
powstającą spółdzielnię z chwilą jej zarejestrowania wynikające z planu podziału
składniki majątkowe oraz prawa i zobowiązania; w tym też zakresie wierzyciele
i dłużnicy dotychczasowej spółdzielni stają się wierzycielami i dłużnikami
powstającej spółdzielni.
Artykuł 108 pr. spółdz. w brzmieniu obowiązującym w chwili podjęcia
uchwały o podziale Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej „S.” stanowił w §
1, że spółdzielnia może się podzielić na podstawie uchwały walnego zgromadzenia
podjętej większością 2/3 głosów w ten sposób, że z jej wydzielonej części zostaje
utworzona nowa spółdzielnia (§ 1). Według § 2 uchwała o podziale powinna
zawierać: oznaczenie dotychczasowej spółdzielni i spółdzielni powstającej w
wyniku podziału (pkt 1), listę członków lub określenie grup członków
przechodzących do powstającej spółdzielni (2), zatwierdzenie bilansu spółdzielni
i planu podziału składników majątkowych oraz praw i zobowiązań (pkt 3) i datę
podziału spółdzielni (pkt 4).
Warunki podziału spółdzielni wynikające z art. 108 pr. spółdz. jednak
złagodziły w pewnym stopniu przepisy ustawy o zmianach w organizacji
i działalności spółdzielczości. W art. 9 tej ustawy postanowiono, że: w okresie do
dnia 31 grudnia 1990 r. członkowie spółdzielni, których prawa i obowiązki
majątkowe są związane z wyodrębnioną organizacyjnie jednostką spółdzielni albo
z częścią majątku spółdzielni, która nadaje się do takiego wyodrębnienia, mogą
większością głosów wystąpić do zarządu spółdzielni z żądaniem zwołania walnego
zgromadzenia w celu podjęcia uchwały o podziale spółdzielni w ten sposób, że z tej
6
jednostki organizacyjnej zostanie utworzona nowa spółdzielnia (ust. 1); uchwała
walnego zgromadzenia w sprawie podziału spółdzielni jest podejmowana
większością głosów (ust. 2); walne zgromadzenie może podjąć uchwałę
odmawiającą podziału tylko ze względu na ważne interesy gospodarcze
dotychczasowej spółdzielni lub istotne interesy jej członków (ust. 3); w razie
podjęcia przez walne zgromadzenie uchwały odmawiającej podziału spółdzielni,
członkowie, którzy wystąpili z żądaniem podziału, mogą w terminie sześciu tygodni
od dnia odbycia walnego zgromadzenia wystąpić do sądu o wydanie orzeczenia
zastępującego uchwałę o podziale (ust. 4); przepis ustępu poprzedzającego stosuje
się odpowiednio w razie nierozpatrzenia przez walne zgromadzenie zgłoszonego
przez członków żądania w terminie trzech miesięcy od dnia jego doręczenia (ust. 5).
Podobne rozwiązania znalazły wyraz w ustanowionych później przepisach art. 108a
i 109b pr. spółdz.
Same jednak przewidziane w art. 108 § 2 pr. spółdz. wymagania dotyczące
zawartości uchwały o podziale pozostały zachowane. Uchwała, która nie
spełniałaby tych wymagań, byłaby dotknięta wadą uzasadniającą jej zaskarżenie
zgodnie z art. 42 pr. spółdz. lub wystąpienie do sądu z odpowiednim żądaniem
dotyczącym uzupełnienia tego braku (co do stanu prawnego obowiązującego
w czasie, którego dotyczą okoliczności sprawy zob. orzeczenia Sądu Najwyższego
z dnia 3 lipca 1991 r., II CR 63/91, i 6 sierpnia 1991 r., III CZP 68/91, a co do
obecnego stanu prawnego - art. 108a § 6 pr. spółdz.), zaś w razie zgłoszenia na jej
podstawie wniosku o wpis do rejestru spółdzielni wyodrębnionej w wyniku podziału
- odmowę tego wpisu (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 7 maja
1992 r., I CRN 59/92, i 20 czerwca 1997 r., I CKN 275/97, a także art. 108a § 8 pr.
spółdz.).
Wady uchwały o podziale wynikające z naruszenia wymagań przewidzianych
w art. 108 § 2 pr. spółdz., a więc i wadę polegającą na podjęciu uchwały o podziale,
mimo braku planu podziału spółdzielni, sanuje jednak dokonanie wpisu do rejestru
spółdzielni wyodrębnionej w wyniku podziału. W rezultacie w sprawach z udziałem
spółdzielni wpisanej do rejestru nie można w drodze zarzutu powoływać się na
wymienione wady uchwały (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia: 8 lipca
1992 r., III CZP 82/92, 26 marca 2002 r., III CKN 752/00, 25 kwietnia 2007 r.,
7
IV CSK 21/07, a także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2005 r.,
IV CK 18/05).
Z art. 111 w związku z art. 108 § 2 pr. spółdz. wynika, że plan podziału,
wyznaczający zakres sukcesji spółdzielni, będący koniecznym załącznikiem
uchwały o podziale, stanowi zasadniczy dowód na objęcie określonego prawa lub
zobowiązania tą sukcesją. Według właściwych przepisów, stanowiąca podstawę
wpisu do rejestru wydzielonej spółdzielni uchwała o podziale jest dołączana wraz
z załącznikami do akt rejestrowych (co do stanu prawnego obowiązującego
w czasie, którego dotyczą okoliczności sprawy zob. § 6 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 14 marca 1983 r. w sprawie rejestru spółdzielni, Dz. U.
1983.20.87, a co do obecnego stanu prawnego - w szczególności art. 9 ustawy
z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. 2013.1203).
Nie można jednak zatwierdzonego uchwałą planu podziału uznać za jedyną
podstawę do określenia zakresu sukcesji spółdzielni wydzielonej i zarazem za
wyłączny dowód objęcia określonego składnika przynależącego do spółdzielni
dzielonej sukcesją spółdzielni powstałej w wyniku podziału. Odmienne stanowisko,
zajęte w zaskarżonym wyroku nie daje się pogodzić z przedstawionym wyżej,
utrwalonym w orzecznictwie poglądem o sanującym wady uchwały w sprawie
podziału skutku wpisu do rejestru spółdzielni wydzielonej. Spółdzielnia z chwilą
wpisu do rejestru uzyskuje osobowość prawną i tym samym zdolność do bycia
podmiotem praw i obowiązków. W przypadku podziału spółdzielni nie chodzi jednak
tylko o samo przyznanie powstałej spółdzielni osobowości prawnej i będącej jej
konsekwencją zdolności prawnej, ale o to, aby ona już z chwilą uzyskania tych
przymiotów stała się podmiotem wyodrębnionej części praw i obowiązków
spółdzielni macierzystej. Wyraźnie wynika to z art. 111 pr. spółdz. Uznanie, że wpis
do rejestru spółdzielni powstałej w wyniku podziału sanuje wady uchwały o podziale
spowodowane naruszeniem art. 108 § 2 pr. spółdz., w tym wadę wynikającą
z nieistnienia zatwierdzonego planu podziału, musi się więc łączyć
z dopuszczeniem określenia granic sukcesji tej spółdzielni na innej podstawie
i z umożliwieniem wykazania przejścia na nią określonych praw i obowiązków
spółdzielni podzielonej za pomocą innych dowodów. W przeciwnym razie
8
akceptacja sanującego wady uchwały o podziale skutku wpisu spółdzielni do
rejestru byłaby pozbawiona użytecznych praktycznie konsekwencji.
W takich sytuacjach, w których, jak w niniejszej sprawie, rozstrzygnięcie
sporu z osobą trzecią spółdzielni wpisanej do rejestru, mimo braku zatwierdzonego
planu podziału, zależy od ustalenie wstąpienia tej spółdzielni w określony stosunek
prawny w miejsce podzielonej spółdzielni, za podstawę rozstrzygnięcia w tym
względzie należy uznać wszelkie okoliczności i materiały dotyczące podjęcia
uchwały o podziale. Jeżeli ustawodawca zarówno w art. 9 ustawy o zmianach
w organizacji i działalności spółdzielczości, jak i w art. 108a oraz art. 108b pr.
spółdz., przyznał we wskazanych w tych przepisach sytuacjach sądowi daleko
idące kompetencje do wydawania rozstrzygnięć zastępujących uchwałę o podziale,
to tym bardziej w sporach spółdzielni wpisanej do rejestru z naruszeniem art. 108
§ 2 pkt 3 pr. spółdz. należy dopuścić możliwość rozstrzygnięcia przez sąd
o wstąpieniu takiej spółdzielni w określony stosunek prawny, w miejsce spółdzielni
podzielonej, na podstawie całokształtu okoliczności i materiałów dotyczących
podjęcia uchwały o podziale. Na skutek błędnej praktyki stosowania art. 9 ustawy
o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości niejednokrotnie
podejmowane były uchwały o podziale spółdzielni bez towarzyszących im planów
podziału; ograniczające się do określenia jednostek organizacyjnych spółdzielni
dzielonej mających tworzyć nowe spółdzielnie. Takie postanowienia, określające
jednostki organizacyjne wyodrębniane w celu utworzenia nowych spółdzielni,
zawiera też uchwała z dnia 10 września 1991 r. w sprawie podziału
Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej „S”. Postanowiono w niej m.in., że „z
jednostki organizacyjnej O. powstaje, obejmująca swoim zasięgiem terytorialnym to
osiedle, spółdzielnia mieszkaniowa o nazwie tymczasowej: Spółdzielnia
Mieszkaniowa K.” (§ 1 pkt 8); granice tego osiedla określała decyzja Prezydium
Rady Narodowej m. W. z dnia 22 stycznia 1972 r. Ponadto w uchwale tej
zamieszczono postanowienia uszczegółowiające podział. W szczególności
wyłączające z zasobów majątkowych znajdujących się w granicach terytorialnych
wyodrębnionych jednostek organizacyjnych określone składniki (§ 6).
Postanowienia o takiej treści i inne dokumenty, do których one nawiązują, mogą
9
dawać podstawę do określenia wstąpienia wydzielonej spółdzielni w określone
stosunki prawne w miejsce spółdzielni ulegającej podziałowi.
Tym bardziej nie ma podstaw do negowania dopuszczalności ustalenie przez
sąd we wskazany wyżej sposób wstąpienia wydzielonej spółdzielni w określony
stosunek prawny w miejsce spółdzielni podzielonej w sporze z osobą trzecią
w razie zaginięcia planu podziału zatwierdzonego uchwałą o podziale.
Sąd Okręgowy uznając, że w okolicznościach sprawy wstąpienie strony
powodowej w stosunek prawny wynikający z umowy dzierżawy z dnia 1 sierpnia
1984 r. mogło być wykazane jedynie za pomocą planu podziału, o którym mowa
w art. 108 § pkt 3 pr. spółdz., naruszył więc zarówno ten przepis, jak i art. 111 pr.
spółdz. przez ich niewłaściwą wykładnię.
Poza tym żądanie pozwu było tak sformułowane, że mogłoby być
uwzględnione także w braku podstaw do stwierdzenia wstąpienia strony powodowej
na podstawie art. 111 pr. spółdz. w związku z art. 108 § 2 pr. spółdz. i art. 9 ust. 1
i 2 ustawy o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości w stosunek
prawny wynikający z umowy dzierżawy z dnia 1 sierpnia 1984 r., w miejsce
Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej „S”. Jak już wspomniano, możliwość
taka istniałaby – przy ziszczeniu się pozostałych koniecznych przesłanek - w razie
stwierdzenia wyrażonej w sposób dorozumiany (art. 60 k.c.) zgodnej woli
pozwanego i strony powodowej kontynuowania na dotychczasowych warunkach
umowy dzierżawy zawartej uprzednio przez pozwanego z Międzyzakładową
Spółdzielnią Mieszkaniową „S”. Przy ocenie, czy miedzy stronami doszło w latach
dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku do takiego porozumienia i jego skuteczności
bez znaczenia byłaby kwestia własności spornego gruntu – komu ona
przysługiwała – ponieważ nie ulega wątpliwości, że wydzierżawiający nie musi być
właścicielem przedmiotu dzierżawy. Sąd Okręgowy nie rozważył jednak sprawy pod
kątem tej ewentualności.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§
1 k.p.c. jak w sentencji.
10