Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 315/13
POSTANOWIENIE
Dnia 16 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSA Katarzyna Polańska-Farion
w sprawie z wniosku K. K.
przy uczestnictwie T. K.
o podział majątku dorobkowego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 14 lutego 2013 r.,
odrzuca skargę kasacyjną w części dotyczącej
rozstrzygnięć zawartych w pkt I ppkt 1 i 4 zaskarżonego
postanowienia, a w pozostałym zakresie postanowienie
to uchyla i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu
w K. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy postanowieniem zaskarżonym skargą kasacyjną zmienił
postanowienie Sądu Rejonowego w B. z dnia 25 października 2012 r. w ten
sposób, że uchylił pkt 2 ppkt a) oraz pkt 4 ppkt b) tego orzeczenia, w których
ustalono, że w skład majątku objętego wspólnością ustawową małżeńską K. K. i T.
K. wchodzi własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego położonego
w S. przy ul. S. […] o wartości 158.000,00 zł i przyznano to prawo uczestniczce
postępowania. Ponadto Sąd drugiej instancji dodał punkt 21
w którym ustalił, że z
majątku dorobkowego wnioskodawcy i uczestniczki został poczyniony nakład na
majątek odrębny uczestniczki o wartości 14.899,40 zł oraz zmienił pkt 3
zaskarżonego postanowienia w ten sposób, że ustalił, iż uczestniczka
postępowania poczyniła ze swojego majątku odrębnego nakład na majątek
dorobkowy o wartości 6.241,- zł.
Sąd Rejonowy ustalił, że strony pozostawały w związku małżeńskim od
30 marca 1975 r. do 14 grudnia 1978 r. i w tym czasie łączyła ich małżeńska
wspólność ustawowa. W skład majątku wspólnego byłych małżonków wchodzi
własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego położonego w S. przy ul.
S. o wartości 158.000,00 zł, prawo własności nieruchomości położonej w
Wojkowicach składającej się z trzech działek gruntowych o łącznej wartości 30
500,00 zł oraz udział wynoszący 1/2 część w prawie własności nieruchomości
zabudowanej położonej w W. przy ul. D. o wartości 133 500,00 zł. Uczestniczka
dokonała nakładów z majątku odrębnego na prawo do lokalu mieszkalnego przy ul.
S. w kwocie 137.460,00 zł, odpowiadającej 87% jego wartości rynkowej. Przed
zawarciem związku małżeńskiego przysługiwało jej lokatorskie spółdzielcze prawo
do lokalu mieszkalnego w S., przy ul. Sz. W czasie trwania małżeństwa - za zgodą
spółdzielni - została dokonana zamiana tego lokalu na lokal mieszkalny w S. przy
ul. S., również na prawach spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu. Wkład
mieszkaniowy został pokryty częściowo (w 87%) z majątku odrębnego uczestniczki
przez przepisanie wkładu na mieszkanie przy ul. Sz. w wysokości 33.810,30 zł;
pozostała część została uzupełniona z majątku wspólnego stron. W chwili ustania
wspólności majątkowej istniało lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu, które
3
później uczestniczka, bez zgody wnioskodawcy, przekształciła w spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu. Skoro do tego przekształcenia doszło bez zgody
wnioskodawcy, to nabyte tą drogą spółdzielcze prawo do lokalu weszło do majątku
wspólnego stron w miejsce prawa lokatorskiego.
Sąd Okręgowy dokonał odmiennych ustaleń faktycznych przyjmując,
że skoro lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego przy ul. Sz. przydzielono
decyzją z dnia 17 grudnia 1975 r. małżonkom T. i K. K., to w chwili rozwiązania
małżeństwa stron przez rozwód przysługiwało ono obojgu małżonkom i wchodziło w
skład majątku dorobkowego. Przyjął również, że uczestniczka zgromadziła na
książeczce mieszkaniowej prowadzonej przez Bank PKO wkład w kwocie
11.400,00 zł, zaś wkład wymagany do uzyskania przydziału mieszkania przy ul. Sz.
wynosił 33.818,30 zł. Wkład mieszkaniowy wniesiony przy przydziale lokalu
mieszkalnego przy ul. Sz. został w całości zaliczony na wkład wymagany przy
przydziale lokalu przy ul. S., wynoszący 38.624,00 zł, wobec czego nakład
uczestniczki z majątku odrębnego na majątek wspólny stanowił 29,52 %
wymaganego wkładu, zaś pozostała kwota 27.224,00 zł, stanowiąca 70,48%
wkładu pochodziła z majątku wspólnego stron. Sąd Okręgowy wskazał, że
uczestniczka w 1989 roku bez zgody wnioskodawcy przekształciła spółdzielcze
lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego przy ul. S. w spółdzielcze własnościowe
prawo do lokalu. Wkład budowlany został określony na kwotę 2.414.100,00 zł przed
denominacją. Na poczet tego wkładu zaliczono uiszczony wkład na lokatorskie
prawo w kwocie 38.624,00 zł, urealniając jego wartość poprzez zastosowanie
mnożników 3,8 i 2,2, co dało kwotę 322.900,00 zł, z tego urealniony do cen z 1989r.
nakład z majątku osobistego uczestniczki wyniósł 95.304,- zł (stanowiący 3,95%
wartości wkładu), a część stanowiąca majątek dorobkowy stron to wartość
227.579,64 zł (stanowiąca 9,43% wartości wkładu). W konsekwencji, Sąd
Okręgowy, odnosząc te proporcje do aktualnej wartości rynkowej spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego przy ul. S., wynoszącej 158.000,00
zł, przyjął, że nakład z majątku wspólnego na majątek odrębny uczestniczki
wyniósł 14.899,40 zł, zaś nakład z majątku odrębnego uczestniczki na majątek
dorobkowy stanowił kwotę 6.241,00 zł. Pozostała zaś kwota 136.859,60 zł
pochodziła z majątku odrębnego uczestniczki, którą poniosła ona po ustaniu
4
małżeństwa w związku z przekształceniem lokatorskiego prawa do lokalu w
spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Przedmiotowy lokal stanowi obecnie
własność osób trzecich, a więc nie ma prawnej możliwości, przyznania go na
własność którejkolwiek ze stron; pozostaje tylko możliwość rozliczenie nakładów –
surogatu lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach kasacyjnych,
wnioskodawca, w ramach podstawy określonej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., zarzucił
naruszenie:
 art. 31 k.r.o. w brzmieniu sprzed zmiany wprowadzonej ustawą z dnia
17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw, polegające na niewłaściwym jego zastosowaniu
poprzez przyjęcie, że w skład majątku wspólnego stron nie wchodzi
równowartość spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu, a jedynie
przyjcie, że z majątku wspólnego został dokonany nakład na majątek
osobisty uczestniczki a uczestniczka poczyniła ze swojego majątku
osobistego nakład na majątek wspólny;
 art. 1036 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o. poprzez jego niezastosowanie;
 art. 11 ust.21
i 22
ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych poprzez jego
niezastosowanie;
 art. 32 § 2 pkt 2 k.r.o. w brzmieniu sprzed zmiany wprowadzonej ustawą
z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy
oraz niektórych innych ustaw poprzez jego błędne zastosowanie polegające
na przyjęciu, że kwota 11.400,00 zł przekazana na wkład mieszkaniowy
spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego przy ul. Sz.
stanowi majątek osobisty uczestniczki, podczas gdy zgodnie z brzmieniem
powołanego przepisu dochody z majątku osobistego stanowią majątek
wspólny, a na wskazana kwotę składał się zgromadzony na książeczce
mieszkaniowej kapitał oraz odsetki, zaś postępowanie dowodowe nie
wykazało wysokości poszczególnych składników wskazanej kwoty.
5
W ramach podstawy kasacyjnej naruszenia przepisów postępowania
wnioskodawca zarzucił naruszenie art. 684 k.p.c. w związku z art. 567 § 3 k.p.c.
poprzez jego niezastosowanie i pominięcie w składzie majątku wspólnego wartości
spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne, wnioskodawca wniósł
o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu ewentualnie o uchylenie tego
orzeczenia i wydanie rozstrzygnięcia merytorycznego dokonującego podziału
dorobku z uwzględnieniem kwoty 157.989,93 zł jako składnika majątku wspólnego
stanowiącego surogat lokatorskiego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego
położonego w Sosnowcu przy ulicy S. 81.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 39813 § 1 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę
w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, z urzędu natomiast bierze pod
rozwagę jedynie nieważność postępowania, co oznacza związanie przytoczonymi
w skardze kasacyjnej jej podstawami, ogólnie określonymi w art. 3983 § 1 k.p.c.
Podstawy te determinują kierunek postępowania Sądu Najwyższego. Wprawdzie
wnioskodawca wskazał, że zaskarża postanowienie Sądu Okręgowego w całości,
jednak nie sformułował żadnych zarzutów skierowanych przeciwko
rozstrzygnięciom zawartym w pkt I ppkt 1 i 4 postanowienia. Jest to o tyle jest
zrozumiałe, że wskazane rozstrzygnięcia w pełni uwzględniają stanowisko
wnioskodawcy. W tym zatem zakresie skarga podlegała odrzuceniu (art. 3986
§ 3
w związku z art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Przechodząc do zarzutów podlegających ocenie merytorycznej, należy
przypomnieć, że miarodajny dla określenia składu majątku wspólnego małżonków
jest z jednej strony stan prawny obowiązujący w dacie nabycia określonej rzeczy
lub prawa przez małżonków wspólnie lub każdego z nich osobno w czasie trwania
ustroju wspólności ustawowej, z drugiej zaś - stan prawny obowiązujący w dniu
ustania wspólności ustawowej. Wnioskodawca i uczestniczka pozostawali
w związku małżeńskim i ustroju wspólności ustawowej od dnia 30 marca 1975 r. do
dnia 14 grudnia 1978 r., tj. do uprawomocnienia się wyroku orzekającego
6
o rozwiązaniu małżeństwa stron przez rozwód. Oznacza to, że ocena, czy w skład
ich majątku wspólnego weszło prawo będące przedmiotem sporu powinna zostać
przeprowadzona według stanu prawnego obowiązującego w chwili jego przyznania,
tj. w dniu 17 grudnia 1975 r. oraz w chwili ustania wspólności ustawowej, tj. w dniu
14 grudnia 1978 r. W związku z powyższym w przedmiotowej sprawie mają
zastosowanie przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu
obowiązującym we wskazanym przedziale czasowym oraz - w odniesieniu do
spółdzielczego prawa do lokalu przepisy ustawy z dnia 17 lutego 1961 r.
o spółdzielniach i ich związkach (Dz. U. Nr 12, poz. 61 ze zm., dalej: „u.s.i.z”).
Ustawa ta utraciła moc z dniem 1 stycznia 1983 r. z dniem wejścia w życie ustawy
z dnia 17 września 1982 r.- Prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 30, poz. 210 ze zm.;
dalej: „pr. spółdz.”). Ta ostatnia regulacja - według art. 272 - nie miała zastosowania
do roszczeń powstałych między członkiem a spółdzielnią przed dniem jej wejścia
w życie.
Zgodnie z art. 46 k.r.o. i art. 567 § 3 k.p.c., od chwili ustania wspólności
ustawowej małżeńskiej do majątku, który był nią objęty, stosuje się odpowiednio
przepisy kodeksu cywilnego o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku,
a do postępowania o podział majątku wspólnego - odpowiednio przepisy kodeksu
postępowania cywilnego o dziale spadku. Stosownie zaś do art. 684 k.p.c., który
ma odpowiednie zastosowanie - przez odesłanie zawarte w art. 567 § 3 k.p.c. - do
postępowania o podział majątku, skład i wartość majątku podlegającego podziałowi
ustala sąd z urzędu. Chwilą właściwą dla określenia wartości wspólnego majątku
byłych małżonków jest – według art. 316 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. - chwila
dokonywania podziału tego majątku, tj. chwila zamknięcia rozprawy, (zob. m.in.
postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 20 stycznia 1974 r., III CRN 384/73, nie
publ., z dnia 18 października 2002 r., V CZ 129/02, nie publ. i z dnia
17 października 1997 r., III CKU 47/97, OSNC 1998, nr 3, poz. 48).
Niewątpliwie ma rację skarżący podnosząc, że obowiązkiem Sądów
pierwszej i drugiej instancji było ustalenie składników majątku wspólnego
wnioskodawcy i uczestniczki postępowania. Sąd drugiej instancji w uzasadnieniu
zaskarżonego postanowienia wprawdzie lakonicznie stwierdził, że w skład ich
majątku wspólnego wchodzi surogat spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu
7
mieszkalnego, jednak prawa tego nie uwzględnił w orzeczeniu określającym
majątek podlegający podziałowi. Nie ustalił również jego wartości, błędnie
przyjmując, że prawo to wyczerpują nakłady poczynione przez uczestniczkę z jej
majątku odrębnego (osobistego) na majątek wspólny stron i z majątku wspólnego
na majątek odrębny (osobisty) uczestniczki. Należy zatem zauważyć, że czym
innym jest ustalenie, że określony przedmiot lub jego wartość (surogat) stanowi
majątek dorobkowy stron, a czym innym jest dokonanie rozliczenia nakładów
stosownie do dyspozycji art. 45 k.r.o.
Sąd Okręgowy ustalając wartość tych nakładów dokonał szczegółowych
rozliczeń obejmujących między innymi waloryzację wkładu budowlanego
uiszczonego przy przydziale wchodzącego w skład majątku wspólnego
spółdzielczego prawa do lokalu. Nie wskazał jednak, na podstawie jakich ustaleń
faktycznych dokonał tych rozliczeń. Nie przytoczył również podstawy prawnej
miarodajnej dla oceny charakteru spółdzielczego prawa do lokalu, będącego
przedmiotem postępowania. Wskazane wadliwości zaskarżonego postanowienia
uniemożliwiają kontrolę prawidłowości tej oceny. Z tego też względu skardze
kasacyjnej nie można odmówić słuszności.
Nie można jednak podzielić zarzutu skarżącego wskazującego na
naruszenie przez Sąd Okręgowy art. 11 ust. 21
i 22
ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r.
o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 1222 ze zm.),
gdyż ustawa ta weszła w życie po ustania wspólności ustawowej pomiędzy
wnioskodawcą i uczestniczką postepowania.
Obowiązująca w chwili ustanie tej wspólności ustawa o spółdzielniach i ich
związkach regulowała w art. 144 – 146 prawo do spółdzielczych lokali
przysługujące członkom spółdzielni mieszkaniowej (odpowiadające swoją treścią
lokatorskiemu prawu do lokalu), natomiast w art. 147 – 152 – majątkowe prawa
członków spółdzielni budowlano – mieszkaniowej, w tym spółdzielcze prawo do
lokalu (odpowiadające treścią własnościowemu prawu do lokalu). Według zaś art.
144 § 4 tej ustawy, w razie wygaśnięcia spółdzielczego prawa do lokalu,
spółdzielnia zwraca wkład mieszkaniowy byłemu członkowi lub jego spadkobiercom
8
według zasad ustalonych w statucie; roszczenie o zwrot wkładu jest zbywalne
i podlega egzekucji.
Poszukując właściwej metody do ustalenia wartości tego prawa należy
odwołać się do orzecznictwa podejmującego tę kwestie na gruncie ówcześnie
obowiązującego prawa, w tym do uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z dnia 30 listopada 1974 r., III CZP 1/74 (OSNCP 1975, nr 3, poz. 37)
zawierającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie
stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy
w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu. Wprawdzie wytyczne
te utraciły swoją formalną moc wiążącą, jednak zawarte w nich wskazania
w dalszym ciągu pozostają przydatne do określenia wartości spółdzielczego prawa
do lokalu. Trzeba zauważyć, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntował się
pogląd, zgodnie z którym w toku postępowania o podział majątku wspólnego
równowartość lokatorskiego prawa do lokalu wyznacza suma pieniężna
odpowiadająca wkładowi mieszkaniowemu, który w chwili podziału obowiązany
byłby wnieść członek spółdzielni ubiegający się o przydział nowo wybudowanego
lokalu mieszkalnego, tej samej wielkości i o zbliżonym wyposażeniu (zob. uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 25 października 1983 r., III CZP 50/83, OSNCP 1984,
nr 5, poz. 2). Trudno zresztą byłoby przyjąć inne stanowisko z uwagi na treść art.
218 § 4 zdanie drugie pr. spółdz. Ta reguła ustalenia równowartości lokatorskiego
prawa do lokalu ma zastosowanie zarówno wówczas, gdy pierwotny wkład
mieszkaniowy (tj. z daty przydziału tego prawa) pochodzi w całości z majątku
odrębnego małżonka (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 1986 r.
III CZP 71/85, OSNCP 1986, nr 12, poz. 196), jak i - w zasadzie - wtedy, gdy
chodzi o podział majątku wspólnego, w skład którego wchodzi ekspektatywa
uzyskania lokatorskiego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej (por. uchwała
z 21 października 1986 r. III CZP 76/86, OSNCP 1987, nr 11, poz. 169).
Natomiast w uchwale z dnia 5 października 1990 r., III CZP 55/90 (OSNC
1991, nr 4, poz. 48) Sąd Najwyższy wskazał, że wartość nakładu z majątku
odrębnego jednego z małżonków na ich majątek wspólny, polegającego na wpłacie
dokonanej przez tego małżonka na wkład mieszkaniowy związany ze spółdzielczym
prawem do lokalu, odpowiada w chwili podziału tego majątku takiej części wartości
9
spółdzielczego prawa do lokalu, jaką część stanowiła ta wpłata w stosunku do
całego wkładu mieszkaniowego wpłaconego przez małżonków, od zgromadzenia
którego uzależniony był przydział mieszkania. Sąd Najwyższy uznał, że nakład,
który w chwili oczekiwania na przydział mieszkania spółdzielczego uczyniony był
jako wpłata na wkład mieszkaniowy, z chwilą przydziału mieszkania staje się
w istocie nakładem na spółdzielcze prawo do lokalu. Mieści się on w wartości tego
prawa jako jej część. Przydział mieszkania wiąże się ze zgromadzeniem wkładu
mieszkaniowego w określonej wysokości i w chwili przydziału wkład ten praktycznie
odpowiada wartości prawa do przydzielonego lokalu, ale w chwili podziału majątku
wspólnego wartość tego prawa jest inna, z reguły znacznie wyższa niż wartość
uprzednio zgromadzonego wkładu mieszkaniowego. Roszczenie o zwrot nakładu
jest roszczeniem o zwrot jego wartości. Chodzi tu o wartość nie w chwili
dokonywania nakładu, ale w chwili orzekania o zwrocie nakładu. Pogląd, według
którego w chwili podziału majątku wspólnego małżonkowi, który poczynił ze swego
majątku odrębnego nakład na majątek wspólny w postaci wpłaty na wkład
mieszkaniowy, przysługuje zwrot tego nakładu według jego sumy nominalnej, nie
uwzględnia powyższych okoliczności. Wzięcie ich pod uwagę prowadzi zaś do
stwierdzenia, że wartość nakładu z majątku odrębnego jednego z małżonków na
ich majątek wspólny, polegającego na wpłacie dokonanej przez jednego
z małżonków na wkład mieszkaniowy związany ze spółdzielczym prawem do
lokalu, odpowiada w chwili podziału tego majątku takiej części wartości
spółdzielczego prawa do lokalu, jaką część stanowiła ta wpłata w stosunku do
całego wkładu mieszkaniowego wpłaconego przez małżonków, od zgromadzenia
którego uzależniony był przydział mieszkania. Sąd Najwyższy podkreślił, że takie
stanowisko odpowiada zasadom współżycia społecznego. Zwrot nakładu tylko
w wysokości jego sumy nominalnej prowadziłby bowiem do rażącego
pokrzywdzenia tego z małżonków, który dokonał nakładu, i uzyskania niczym
nieuzasadnionej korzyści przez drugiego z małżonków. Każdy z małżonków
wnoszący ze swego majątku odrębnego część wkładu mieszkaniowego, od
zgromadzenia którego uzależniony był przydział mieszkania, otrzymałby
mianowicie - jako zwrot nakładu - tylko oznaczoną część sumy stanowiącej w chwili
podziału majątku wspólnego równowartość lokatorskiego prawa do lokalu. Takiemu
10
stanowisku nie sprzeciwia się zasada nominalizmu (art. 3581 § 1 k.c.).
Przedmiotem roszczenia o zwrot nakładu jest wartość tego nakładu w chwili jego
zwrotu. Jeżeli nakład był poczyniony w postaci wpłaty pieniężnej, roszczenie o jego
zwrot nie obejmuje wpłaconej sumy pieniędzy, ale tę wartość - wyrażoną
w określonej sumie pieniędzy - która na skutek tego nakładu powstała. Za takim
rozstrzygnięciem przemawiają także wyrażone przyjmowane w orzecznictwie Sądu
Najwyższego zasady rozliczania nakładów poczynionych z majątku odrębnego
jednego z małżonków na ich majątek wspólny albo odwrotnie, gdy nakłady te
poczynione zostały w związku z budową domu lub nabyciem lokalu, a między
chwilą budowy lub nabycia i chwilą orzekania o zwrocie nakładów zmieniła się
wartość domu lub lokalu zob. (uchwały z dnia 16 grudnia 1980 r., III CZP 46/80,
OSNCP 1981, nr 11, poz. 206 i z dnia 12 kwietnia 1989 r., III CZP 31/89, nie publ.
oraz postanowienie z dnia 26 stycznia 1988 r., III CRN 475/87, OSNCP 1990, nr 4 -
5, poz. 64).
W odniesieniu do rozliczenia nakładów trafnie zarzucił skarżący, naruszenie
przez Sąd Okręgowy - przy ustalania wartości nakładu poczynionego z majątku
odrębnego (osobistego) uczestniczki na majątek wspólny stron - art. 32 § 2 pkt 2
k.r.o. W myśl tego przepisu dochody z majątku wspólnego, jak również
z odrębnego majątku każdego z małżonków stanowią dorobek małżonków. Skoro
sąd z urzędu ustala wartość i skład majątku dorobkowego obowiązkiem Sądu
Okręgowego było wyszczególnienie, czy przyjęta do rozliczeń kwota 11.400,00 zł
zgromadzona na książeczce mieszkaniowej uczestniczki prowadzonej przez Bank
PKO przekazana na wkład mieszkaniowy związany ze spółdzielczym lokatorskim
prawem do lokalu mieszkalnego stanowiła w całości majątek osobisty uczestniczki,
czy też obejmowała również odsetki naliczone już po powstaniu wspólności
majątkowej.
Chybiony okazał się natomiast zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy
przepisów art. 1036 k.c. w związku z art. 46 k.r.o. Formułując ten zarzut skarżący
błędnie wywodził, że dla przyjęcia, iż w skład majątku wspólnego stron wchodzi
równowartość lokatorskiego spółdzielczego prawa do lokalu konieczne jest
stwierdzenie bezskuteczności zbycia udziału w tym prawie przez uczestniczkę bez
zgody wnioskodawcy.
11
W doktrynie i orzecznictwie jednolite i utrwalone jest stanowisko, że do
majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej ma odpowiednie
zastosowanie także art. 1036 k.c. stanowiący, że rozporządzenie przez
spadkobiercę udziałem w przedmiocie należącym do spadku wymaga zgody
pozostałych spadkobierców, a w braku zgody któregokolwiek z nich rozporządzenie
jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu
spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku. Stosując odpowiednio
powyższy przepis do majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej
przyjmuje się, że jedynie rozporządzenie całym udziałem byłego małżonka
w majątku wspólnym nie wymaga zgody drugiego byłego małżonka (art. 198 k.c.),
natomiast rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do majątku
wspólnego wymaga zgody byłego współmałżonka, a przy jej braku jest wobec
niego bezskuteczne, jeżeli naruszałoby uprawnienia przysługujące temu
współmałżonkowi na podstawie przepisów o podziale majątku wspólnego (zob. m.in.
uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 15 października 1962 r. I CO 22/62, OSNC
z 1964 r., nr 1, poz. 2 i z dnia 28 lipca 1993 r. III CZP 95/93, OSNC z 1994 r., nr 2,
poz. 30 oraz orzeczenia z dnia 16 marca 1994 r. II CRN 31/94, z dnia
8 października 1997 r. II CKN 357/97 i z dnia 7 listopada 1999 r. IV CKN 523/98 -
nie publ.). Jednakże powołane przepisy kreują samodzielne roszczenie, które
zgłoszone w postępowaniu działowym wymaga odrębnego rozstrzygnięcia, a jego
skutkiem jest względna bezskuteczność, podmiotowo ograniczona tylko do
współmałżonka, który nie wyraził zgody i tylko o tyle, o ile rozporządzenie
naruszałoby uprawnienia przysługujące temu byłemu małżonkowi na podstawie
materialnoprawnych przepisów o podziale majątku wspólnego (por. uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 1963 r., III CO 21/63, OSNCP
1964, nr 12, poz. 245 oraz uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia
6 września 1996 r., III CZP 97/96, OSNC 1996, nr 12, poz. 158). Przepis art. 1036
zdanie drugie k.c. w związku z art. 46 d. k.r.o., określający skutki czynności
rozporządzającej udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego przed
jego podziałem, pozwala na dokonanie podziału z uwzględnieniem prawa
majątkowego, w którym udziałem rozporządził uprzednio były współmałżonek.
Rozstrzygnięcie sądu orzekającego o przedmiotowym oraz podmiotowym zakresie
12
stwierdzonej bezskuteczności powinno być zamieszczone w orzeczeniu co do istoty
sprawy. Takie prawomocne merytoryczne rozstrzygnięcie korzysta z powagi rzeczy
osądzonej (art. 366 k.p.c.) i wiąże strony oraz sąd, który je wydał, jak również inne
sądy i organy państwowe (art. 365 § 1 k.p.c.). Przesłanki wyłączające sankcję
przewidzianą w art. 1036 k.c. sąd orzekający przytacza w uzasadnieniu
postanowienia (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2000 r.,
V CKN 1298/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 94).
Skarżący nie zmierzał jednak do stwierdzenia bezskuteczności czynności
zbycia przez uczestniczkę spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu przy
ul. S. i objęcia go niniejszym postępowaniem podziałowym, a jedynie do ustalenia,
że w skład majątku dorobkowego stron wchodzi wartość lokatorskiego
spółdzielczego prawa do tego lokalu. Nie bez znaczenia jest okoliczność,
że uczestniczka rozporządziła własnościowym spółdzielczym prawem do lokalu,
które zostało przez nią nabyte w 1989 r. a więc po ustaniu wspólności ustawowej,
co oznacza, że nie weszło w skład majątku wspólnego stron. W tej sytuacji
powołane w skardze przepisy nie mogą mieć zastosowania do tej czynności
prawnej, nawet gdyby takie żądanie zostało zgłoszone przez wnioskodawcę we
wniosku.
Tym niemniej w przypadku składników majątkowych wchodzących w skład
majątku wspólnego w dniu ustania tej wspólności, następnie zbytych
(przekształconych) bezprawnie przez jednego z małżonków przed podziałem
majątku wspólnego, sąd powinien uwzględnić je w podziale majątku (por. uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1962 r. I CO 22/62, OSNC z 1964 r.,
nr 1, poz. 2, z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69, OSNCP z 1970 r., nr 3, poz.
39, z dnia 28 lipca 1993 r. III CZP 95/93, OSNC z 1994 r., nr 2, poz. 30 oraz
orzeczenia z dnia 16 marca 1994 r. II CRN 31/94, z dnia 8 października 1997 r.
II CKN 357/97 i z dnia 7 listopada 1999 r. IV CKN 523/98, nie publ., z dnia
26 września 2007 r., IV CSK 139/07, niepubl.), biorąc pod uwagę ich stan z chwili
ustania wspólności ustawowej, zaś jego wartość z chwili orzekania, którą określa
wartość zbytego prawa według jego wartości rynkowej z chwili podziału.
13
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł,
jak w sentencji.