Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III KK 38/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Przemysław Kalinowski (przewodniczący)
SSN Roman Sądej
SSA del. do SN Jacek Błaszczyk (sprawozdawca)
Protokolant Anna Korzeniecka-Plewka
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Barbary Nowińskiej,
w sprawie J. K. i Z. Ł.
skazanych z art. 13 §1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 k.k. i inne
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 11 czerwca 2014 r.,
kasacji, wniesionych przez obrońców skazanych
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 5 września 2013 r.,
utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego w L.
z dnia 20 maja 2013 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w postępowaniu
odwoławczym;
2. zasądza od Skarbu Państwa na rzecz adw. Z. W., Kancelaria
Adwokacka kwotę 738 (siedmiuset trzydziestu ośmiu) złotych, w
2
tym 23% VAT, za sporządzenie i wniesienie kasacji w stosunku
do skazanego Z. Ł.
UZASADNIENIE
J. K. i Z. Ł. zostali oskarżeni o to, że: w dniu 26 czerwca 2009 r. w L.,
działając wspólnie i w porozumieniu w zamiarze bezpośrednim pozbawienia życia
O. P., wielokrotnie grożąc natychmiastowym jego pozbawieniem, używając
przemocy wobec pokrzywdzonej polegającej na wielokrotnym uderzaniu pięściami
po twarzy i głowie, ugryzieniu w palec dłoni, przewróceniu na podłogę, uderzaniu
głową o podłoże, kopaniu po całym ciele, uderzaniu butem po głowie, duszeniu,
ciągnięciu za włosy, kneblowaniu ust, włożeniu i przytrzymywaniu głowy w muszli
klozetowej, działając w sposób bezpośrednio zagrażający napadniętej i narażając
wyżej wymienioną na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia bądź doznania
ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zabrali w celu przywłaszczenia na jej szkodę
rzeczy ruchome w postaci telefonu komórkowego marki Nokia N 96 wartości 1.999
złotych, telefonu komórkowego marki Nokia 6131 wartości 400 złotych oraz
srebrnego kolczyka o wartości 30 złotych, a następnie zamykając pokrzywdzoną
we wnętrzu łazienki w celu jej utopienia w napuszczonej do wanny wodzie, swoim
zachowaniem bezpośrednio zmierzali do jej zabicia w związku z rozbojem, lecz
zamierzonego celu nie osiągnęli z uwagi na zbiegnięcie napadniętej i udzielenie jej
pomocy przez osoby trzecie, tj. o czyn z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 k.k. w
zw. z art. 280 § 2 k.k. w zw. z art. 158 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k.
Wyrokiem z dnia 20 maja 2013 r. Sąd Okręgowy w L., w sprawie sygn. akt IV
K …/11:
1. oskarżonych uznał za winnych popełnienia zarzucanego im czynu
wyczerpującego dyspozycję art. 13 § 1 k.k. w zw. z art.148 § 1 k.k. w zw. z art. 280
§ 2 k.k. w zw. z art. 158 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. i za to na podstawie
wszystkich zbiegających się przepisów, przyjmując za podstawę wymiaru kary art.
14 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 3 k.k., skazał J. K. na karę 10
lat pozbawienia wolności, a Z. Ł. na karę 8 lat pozbawienia wolności;
2. na podstawie art. 63 § 1 k.k. na poczet orzeczonych kar pozbawienia wolności
zaliczył okresy rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie: J. K. od dnia 26
3
czerwca 2009 r. do dnia 8 kwietnia 2010 r., zaś Z. Ł. od dnia 26 czerwca 2009 r. do
dnia 20 września 2010 r.;
3. zwolnił oskarżonych od opłat sądowych, a wydatkami postępowania obciążył
Skarb Państwa, a nadto orzekł o opłatach na rzecz obrońców z urzędu.
Apelacje od tego wyroku wnieśli obrońcy i prokurator.
Obrońca oskarżonej zarzucił rozstrzygnięciu:
I. obrazę przepisów postępowania mającą wpływ na treść orzeczenia, a to:
- art. 2, 4, 7, 410 k.p.k. polegającą na oparciu wyroku w zakresie winy jedynie na
części materiału dowodowego mającego istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy, w postaci zeznań O. P. i D. M., z pominięciem dokładnej analizy istotnej
części pozostałych dowodów, w tym w szczególności wyjaśnień oskarżonej J. K., a
także jednostronnej, nieobiektywnej i dowolnej ocenie zeznań M.B., R. P. oraz K.
W., co miało istotny i bezpośredni wpływ na treść zapadłego orzeczenia, a także
przekroczeniu zasady swobodnej oceny dowodów i wyprowadzenie dowolnych
wniosków ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego;
- art. 424 § 1 pkt 1 k.p.k. poprzez pominięcie zamieszczenia w uzasadnieniu,
wskazania i omówienia wzajemnych korelacji jakie zachodzą pomiędzy
poszczególnymi dowodami obciążającymi, w sytuacji gdy dowody te nie są
jednoznaczne, spójne i konsekwentne;
II. błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia polegający na
przyjęciu, że oskarżona J. K. w dniu 26 czerwca 2009 r., działając wspólnie i w
porozumieniu w zamiarze bezpośrednim pozbawienia życia O. P., wielokrotnie
grożąc natychmiastowym jego pozbawieniem, używając przemocy wobec
pokrzywdzonej polegającej na wielokrotnym uderzaniu pięściami po twarzy i głowie,
ugryzieniu w palec dłoni, przewróceniu na podłogę, uderzaniu głową o podłoże,
kopaniu po całym ciele, uderzaniu butem po głowie, duszeniu, ciągnięciu za włosy,
kneblowaniu ust, włożeniu i przytrzymywaniu głowy muszli klozetowej, działając w
sposób bezpośrednio zagrażający napadniętej i narażając wyżej wymienioną na
bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia bądź doznania ciężkiego uszczerbku
na zdrowiu, zabrali w celu przywłaszczenia na jej szkodę telefon komórkowy Nokia
N 96 o wartości 1.999 złotych, telefon komórkowy marki Nokia 6131 wartości 400
złotych oraz srebrny kolczyk o wartości 30 złotych, a następnie zamykając
4
pokrzywdzoną we wnętrzu łazienki w celu jej utopienia w napuszczonej do wanny
wodzie, swoim zachowaniem bezpośrednio zmierzali do jej zabicia w związku z
rozbojem, w sytuacji gdy prawidłowa analiza całokształtu materiału dowodowego
zgromadzonego w sprawie wskazuje, iż brak jest danych uzasadniających
powyższy wniosek.
Na zasadzie art. 427 § 1 i art. 437 § 1 k.p.k. obrońca wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do
ponownego rozpoznania lub zmianę zaskarżonego wyroku i uniewinnienie
oskarżonej J. K. od popełnienia przypisanej jej zbrodni.
Obrońca oskarżonego zarzucił orzeczeniu obrazę przepisów postępowania
karnego, która miała wpływ na treść orzeczenia i doprowadziła do błędów w
ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyroku, a błędy te miały wpływ na
jego treść, tj. art. 7 k.p.k. w zw. z art. 4 k.p.k. w zw. 92 k.p.k. w zw. z art. 410 k.p.k.
w zw. z art. 424 § 1 pkt 1 k.p.k. w zw. z art. 2 § 2 k.p.k. przez sprzeczną z
wymogami powołanych przepisów, dowolną a nie swobodną ocenę dowodów
przeprowadzonych w sprawie, przy jednoczesnym naruszeniu zasady
obiektywizmu i pominięciu okoliczności przemawiających na korzyść oskarżonego,
a także pominięcie w rozważaniach sądu okoliczności, które mogłyby doprowadzić,
w razie ich uznania za prawdziwe, do dokonania ustaleń odmiennych niż
poczynione i przyjęte za podstawę zaskarżonego orzeczenia, a to przez:
a) oparcie ustaleń faktycznych na fragmentach materiału dowodowego
niekorzystnego dla oskarżonego wynikającego z zeznań D. M. złożonych w
postępowaniu przygotowawczym;
b) bezzasadną odmowę sądu przypisania waloru prawdziwości wyjaśnieniom
oskarżonego Z. Ł. w zakresie w jakim wskazywał na okoliczność wystąpienia
pomiędzy pokrzywdzoną a jej narzeczonym (D. M.) kłótni, która przerodziła się w
bójkę między oskarżonymi a D. M., co miało istotny wpływ na dalszy rozwój
wydarzeń w mieszkaniu;
c) bezkrytyczne obdarzenie wiarą zeznań pokrzywdzonej oraz świadków […]
wskazujących na okoliczność jakoby oskarżony Z. Ł. razem z oskarżoną J. K.
wkładał głowę O. P. do toalety, a napuszczona do wanny woda miała służyć jej
utopieniu;
5
d) niezasadną odmowę obdarzenia walorem wiarygodności zeznań M. B. w części,
w której twierdziła, że pokrzywdzona wyszła z mieszkania a nie wybiegła oraz w
zakresie w jakim nie pamiętała czy ktoś w progu mieszkania wciągał do środka
pokrzywdzoną, poprzez przyjęcie przez sąd tylko w stosunku do świadka M. B.
założenia, że spożywany przez nią alkohol ograniczył zdolność postrzegania i
zapamiętywania faktów, podczas gdy wszyscy świadkowie wskazani w pkt. 2 lit. b
niniejszego pisma spożywali alkohol, co znajduje odzwierciedlenie w aktach
sprawy.
W uzasadnieniu apelacji obrońca podniósł ponadto, że sąd meriti naruszył
zasadę bezpośredniości i bezzasadnie zastosował przepis art. 391 § 1 k.p.k.,
ujawniając przez odczytanie zeznania pokrzywdzonej z toku postępowania
przygotowawczego, które stanowiły podstawowy dowód w sprawie, na którym to
dowodzie sąd a quo oparł przyjęte zasadnicze ustalenia faktyczne i w konsekwencji
wydanie wyroku skazującego.
Mając na względzie powyższe zarzuty, na podstawie art. 427 § 1 k.p.k. i art.
437 k.p.k. skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez uniewinnienie
oskarżonego Z. Ł. od zarzuconego mu czynu, ewentualnie uchylenie wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Prokurator zarzucił wyrokowi rażącą niewspółmierność orzeczonych wobec
oskarżonych kar pozbawienia wolności, podczas gdy wnikliwa analiza
podmiotowych i przedmiotowych elementów przestępstwa, jakiego się dopuścili
oskarżeni, a w szczególności stopnia jego społecznej szkodliwości, rodzaju
naruszonego dobra, sposobu działania, w tym znajdowania się pod wpływem
alkoholu w chwili zdarzenia, działania w warunkach uprzedniej karalności, a także
wzgląd na cele wychowawcze i zapobiegawcze jakie kara powinna osiągnąć w
stosunku do nich oraz potrzeba w zakresie kształtowania świadomości prawnej
społeczeństwa, przemawiała za orzeczeniem wobec obojga oskarżonych kary
pozbawienia wolności w wymiarze lat 12, o co oskarżyciel publiczny wniósł w
petitum wniesionego środka odwoławczego.
Wyrokiem z dnia 5 września 2013 r. Sąd Apelacyjny, utrzymał w mocy
zaskarżony wyrok, uznając apelacje za oczywiście bezzasadne, zasądził od Skarbu
Państwa na rzecz obrońców koszty nieopłaconej pomocy udzielonej oskarżonym z
6
urzędu w postępowaniu odwoławczym oraz zwolnił oskarżonych od uiszczenia
kosztów sądowych za drugą instancję i określił, że wchodzące w ich skład wydatki
ponosi Skarb Państwa.
Kasacje od tego wyroku wnieśli obrońcy skazanych J. K. i Z. Ł.
Obrońca skazanej w nadzwyczajnym środku zaskarżenia zarzucił
prawomocnemu wyrokowi sądu drugiej instancji rażące naruszenie przepisów
prawa procesowego mające istotny wpływ na treść orzeczenia, a mianowicie:
1. art. 7 i art. 410 k.p.k. w zw. z art. 458 k.p.k. i art. 433 § 2 k.p.k. polegające na
częściowej i dowolnej analizie zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego
podczas rozpoznania zarzutów apelacji, w tym w szczególności wyprowadzeniu
niesłusznych wniosków wynikających z zeznań świadków […] – które to zeznania w
znacznej mierze pokrywały się z wyjaśnieniami oskarżonej J. K., a w konsekwencji
czego przemawiały za uznaniem, iż nie jest ona winna popełnienia zarzucanego jej
przestępstwa – co skutkowało przeprowadzeniem niepełnej kontroli instancyjnej
zaskarżonego wyroku;
2. art. 424 § 1 pkt 1 k.p.k. w zw. z art. 458 k.p.k. i art. 433 k.p.k., poprzez uznanie
przez Sąd Apelacyjny, iż orzeczenie Sądu Okręgowego poddaje się kontroli
instancyjnej pomimo istniejących wad, z którym to poglądem nie można się
zgodzić, z uwagi na pominięcie przez sąd pierwszej instancji zamieszczenia w
uzasadnieniu wyjaśnienia wszelkich istotnych okoliczności sprawy, kompleksowej
oceny zgromadzonego materiału dowodowego z punktu widzenia jego
wiarygodności i niesprzeczności, jak również oparcie wyroku na części dowodów z
pominięciem istotnych dowodów korzystnych, które przemawiały za uznaniem, iż J.
K. nie popełniła zarzucanego jej czynu;
3. art. 433 § 2 k.p.k. i art. 457 § 3 k.p.k. polegającą na nierozważeniu wszystkich
zarzutów i argumentów jakie zostały podniesione w środku odwoławczym dla
pełnego uzasadnienia naruszenia przepisów prawa procesowego, a to: art. 4, 7,
410 oraz art. 424 k.p.k. – poprzez pominięcie rozpatrzenia kwestii dokonanej przez
Sąd Okręgowy jednostronnej oceny dowodów, a następnie poczynienia ustaleń
faktycznych, co do okoliczności zdarzenia i winy oskarżonej wyłącznie na
podstawie dowodu z niewiarygodnych, niekonsekwentnych i wewnętrznie
7
sprzecznych ze sobą zeznań pokrzywdzonej O. P., przy równoczesnym braku
kompleksowego rozważenia innych dowodów osobowych, jak i nieosobowych;
4. art. 391 § 1 k.p.k. oraz art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności, poprzez przeprowadzenie postępowania dowodowego
w zakresie obejmującym dowód z przesłuchania pokrzywdzonej O. P., z
naruszeniem zasady bezpośredniości, kontaktu sądu orzekającego z
przeprowadzonymi na rozprawie głównej dowodami, w sytuacji gdy w kontekście
zarzutów sformułowanych w apelacji obrony – dowód ten był kluczowy dla
rozstrzygnięcia w zakresie winy oskarżonej – co w konsekwencji spowodowało
naruszenie prawa do skutecznej obrony, jak również prawa do rzetelnego procesu.
Na zasadzie art. 537 § 1 i 2 k.p.k. autor kasacji wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego, jak również wyroku Sądu Okręgowego i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji,
ewentualnie o uchylenie wyroku sądu odwoławczego i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania temu sądowi.
Obrońca skazanego na podstawie art. 523 § 1 k.p.k. oraz art. 526 § 1 k.p.k.
zaskarżonemu wyrokowi zarzucił rażącą obrazę przepisów postępowania mającą
istotny wpływ na treść orzeczenia, a mianowicie:
I. art. 4 k.p.k. w zw. art. 7 k.p.k. w zw. z art. 433 § 2 k.p.k. przez nienależyte
rozważenie całokształtu zebranego w sprawie materiału dowodowego skutkujące
bezkrytycznym podzieleniem dowolnej, sprzecznej z zasadami prawidłowego
rozumowania oceny dowodów dokonanej przez sąd pierwszej instancji, przy
jednoczesnym pominięciu okoliczności przemawiających na korzyść oskarżonego
w zakresie dotyczącym opuszczenia mieszkania przez pokrzywdzoną, prowadzące
w konsekwencji do błędnego przypisania Z. Ł. sprawstwa zarzucanego mu czynu -
w sytuacji, gdy z zeznań świadka M. B. wynika, że pokrzywdzona wyszła z
mieszkania a nie wybiegła, ponadto poprzez odmowę przypisania wiarygodności
wyjaśnieniom oskarżonego co do okoliczności zajścia;
II. art. 7 k.p.k. w zw. z art. 433 § 2 k.p.k. przez nienależyte rozważenie zarzutów
postawionych w apelacji a w konsekwencji przez przyjęcie, że niewłaściwe
zachowanie się pokrzywdzonej po przewiezieniu jej do szpitala i podczas
pierwszego przesłuchania nie ma wpływu na ocenę jej zeznań - w sytuacji, gdy
8
pokrzywdzona awanturując się i będąc pod wpływem alkoholu nie była w stanie
zapanować nad emocjami i złożyć rzeczowych, prawdziwych i szczegółowych
zeznań, które zostały przyjęte jako podstawa ustaleń faktycznych w sprawie;
III. art. 410 k.p.k. w zw. z art. 7 k.p.k. w zw. z art. 433 § 2 k.p.k. przez przyjęcie, że
pokrzywdzona nie miała czasu na przygotowanie „wyuczonej” wersji przebiegu
zdarzeń podczas gdy czas, który upłynął od opuszczenia przez nią mieszkania
skazanych do czasu złożenia zeznań przez pokrzywdzoną pozwalał na
przygotowanie „opracowanej” przez nią wersji wydarzeń, która obciążyła Z. Ł.
Podnosząc powyższe zarzuty na podstawie art. 537 k.p.k. obrońca wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu.
W odpowiedzi na kasacje prokurator Prokuratury Apelacyjnej wniósł o
oddalenie kasacji obrońcy skazanej jako oczywiście bezzasadnej, zaś co do drugiej
z kasacji w oparciu o przepis art. 537 § 1 i 2 k.p.k. wobec skazanego Z. Ł., a nadto
na podstawie art. 536 k.p.k. w zw. z art. 435 k.p.k. wobec J. K. wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu w postępowaniu odwoławczym.
W toku rozprawy kasacyjnej prokurator Prokuratury Generalnej w stosunku do
obu wniesionych kasacji wniósł o ich oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacje okazały się zasadne w zakresie wniosków o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji.
Zasadnym jest zarzut nierozpoznania przez Sąd Apelacyjny zarzutu
wskazanego w uzasadnieniu apelacji obrońcy Z. Ł. odnoszącego się do naruszenia
przez sąd pierwszej instancji zasady bezpośredniości. Zarzut taki został
niewątpliwie postawiony w zwykłym środku zaskarżenia, co przy zastosowaniu
reguły interpretacyjnej statuowanej w przepisie art. 118 § 1 i § 2 k.p.k., obligowało
sąd odwoławczy do odniesienia się do niego. Wynika to wprost z treści art. 433 § 2
k.p.k. i art. 457 § 3 k.p.k. Zaniechanie jakiegokolwiek ustosunkowania się do
zarzutów i argumentacji zawartej w skardze apelacyjnej jest nie tylko rażącym
naruszeniem wymagań wskazanych w powołanych przepisach, mogących mieć
istotny wpływ na treść rozstrzygnięcia, ale wprost podważa konstytucyjną zasadę
9
dwuinstancyjności postępowania karnego i – w konsekwencji – czyni tylko
formalnym prawo strony do poddania rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji
rzeczywistej, a nie tylko pozornej, kontroli instancyjnej (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 20 czerwca 2013 r., III KK 41/13, Lex nr 1331332). Postawiony
zarzut odnosił się przy tym do podstawowego dowodu w tej sprawie, tj. zeznań
pokrzywdzonej, której depozycje wprost rzutowały na ocenę zachowania zarówno
J. K, jak i Z. Ł. To przede wszystkim w oparciu o zeznania pokrzywdzonej doszło do
skazania oskarżonych za usiłowanie dokonania zbrodni zabójstwa o złożonej
kwalifikacji prawnej przyjętej w wyroku Sądu Okręgowego.
W judykaturze Sądu Najwyższego trafnie wskazuje się, że właściwe
zrealizowanie obowiązków określonych w art. 457 § 3 k.p.k. świadczy o
zachowaniu standardu rzetelnego procesu (por. wyroki: z dnia 24 czerwca 2009 r.,
IV KK 28/09, OSNKW 2009, z. 11, poz. 97 oraz z dnia 16 stycznia 2007 r., V KK
328/06, OSNwSK 2007, z.1, poz.160). Standard ten obejmuje również
postępowanie odwoławcze, a jednym z jego wyznaczników jest wyraźne wskazanie
w uzasadnieniu wyroku podstawy rozstrzygnięcia, a więc także odniesienie się do
argumentacji stron, a które to odniesienie gwarantuje stronie możliwość
stwierdzenia rzeczywistego skorzystania z prawa do apelacji. Obraza przepisów
postępowania ma miejsce zarówno wtedy, gdy sąd pomija w rozważaniach zarzuty
zawarte w środku odwoławczym, jak i wtedy, gdy analizuje je w sposób odbiegający
od wymogu rzetelnej ich oceny. Uwzględniając charakter wadliwości stwierdzonych
w obszarze art. 457 § 3 k.p.k. należy przyjąć, że w tej sprawie zaistniało wskazane
rażące naruszenie przepisu prawa procesowego, co w sposób bezpośredni
dowodzi także, że doszło do naruszenia powołanego już art. 433 § 2 k.p.k. Z takimi
naruszeniami mamy do czynienia wówczas, gdy są one niewątpliwe i oczywiste,
przy czym chodzi tutaj nie tyle o łatwość stwierdzenia danego uchybienia, ile o jego
rangę i natężenie stopnia nieprawidłowości (podobnie Sąd Najwyższy w
uzasadnieniu wyroku z dnia 29 maja 2012 r., II KK 106/3/12, OSNKW 2012, z.10,
poz.107; W. Grzeszczyk, Kasacja w sprawach karnych, Warszawa 2001, s. 128-
129). Obowiązkiem sądu odwoławczego jest przedstawienie w pisemnych
motywach wyroku powodów uwzględnienia lub nieuwzględnienia zarzutów apelacji,
przy czym prezentowane rozważania powinny odnosić się do wszystkich zarzutów.
10
Wobec tego, że naruszenie przepisów prawa procesowego, jak zaznaczono,
miało charakter rażący i mogło mieć istotny wpływ na treść wyroku sądu
odwoławczego, zaktualizowała się podstawa kasacyjna o jakiej stanowi przepis art.
523 § 1 k.p.k. Skoro w sentencji wyroku przyjęto, że zaskarżony wyrok podlega
wobec oskarżonych utrzymaniu w mocy - i to w formule oczywistej bezzasadności
wywiedzionych apelacji - to w uzasadnieniu orzeczenia drugoinstancyjnego
należało dokładnie i wyczerpująco przedstawić argumenty wspierające tezę o
całkowitej niesłuszności skarg etapowych.
Do istoty konstytucyjnego prawa do sądu wynikającego z art. 45 ust. 1
Konstytucji RP należy sprawiedliwość proceduralna. Ta sprawiedliwość jest
zachowana m.in. wówczas, gdy sąd ujawnia w czytelny sposób motywy
rozstrzygnięcia, w stopniu umożliwiającym weryfikację sposobu myślenia tego
organu procesowego i to nawet jeśli samo rozstrzygnięcie jest niezaskarżalne (tzw.
legitymizacja przez przejrzystość). Prawidłowo sporządzone uzasadnienie wyroku,
w tym wyroku odwoławczego, pozwala na dokonanie realnej oceny, czy w
działaniach sądu nie było dowolności lub wręcz arbitralności (por. P. Wiliński, [w:]
System prawa karnego procesowego, pod red. P. Hofmańskiego, Tom I.
Zagadnienia ogólne, cz. 1, Warszawa 2013, s. 700). Brak dowolności i arbitralności
w działaniu sądu wyznacza zaś tożsamość konstytucyjną tego organu (i szerzej
wymiaru sprawiedliwości) na równi z takimi elementami wskazanymi wprost w art.
45 ust. 1 Konstytucji RP jak niezależność, bezstronność i niezawisłość sądu (por.
uzasadnienie wyroku TK z dnia 16 stycznia 2006 r., SK 30/05, OTK-A 2006/1/ 2
oraz uzasadnienie postanowienia TK z dnia 11 kwietnia 2005 r., SK 48/04, OTK-A
2005/4/45).
Sąd Apelacyjny powinien na gruncie sformułowanego zarzutu bezpodstawnego
zastosowania przepisu art. 391 § 1 k.p.k., stanowiącego niewątpliwe odstępstwo od
zasady bezpośredniości, poddać gruntownej analizie sposób procedowania sądu
pierwszej instancji, począwszy od pierwszego terminu ponowionej (po uchyleniu
poprzednio wydanego wyroku i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania)
rozprawy głównej, czyli w okresie od 10 października 2011 r., do dnia 20 maja 2013
r., gdy to zastosowano wskazany powyżej przepis prawa procesowego i
wyrokowano w sprawie. Przyjęto wtedy, za podstawą faktyczną ujawnienia przez
11
odczytanie zeznań pokrzywdzonej, jak i D. M. to, że: „miejsce ich pobytu nie jest
znane i nie można ustalić, gdzie aktualnie przebywają” (k. 1324 v.). Zwrócić uwagę
należy, że sąd meriti odwołał się jednoznacznie do tego, że „aktualnie”, czyli na
datę podjęcia tak istotnej w skutkach decyzji procesowej brak było danych o ich
miejscu pobytu.
Zasadnie podnosi się w orzecznictwie, że niemożność doręczenia świadkowi
wezwania, o ile jest rzeczywista i trwała (podkreślenie – SN) stanowi samoistną
przesłankę zezwalającą na odczytanie złożonych poprzednio przez niego zeznań w
postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem w tej lub innej sprawie albo w
innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę. Do skorzystania z
przewidzianego w przepisie art. 391 § 1 k.p.k. uprawnienia wystarczająca jest
względna niemożność doręczenia wezwania świadkowi, niedająca się usunąć do
końca przewodu sądowego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30
stycznia 2014 r., II KK 1/14, Lex nr 1427458). Utrwalił się pogląd, że w przypadku
świadków przebywających za granicą nie powinno się automatycznie stosować
odstępstwa od zasady bezpośredniości, lecz należy dążyć do sprowadzenia ich na
rozprawę przy wykorzystaniu wszystkich prowadzących ku temu możliwości. Takie
stanowisko odnosić należy zwłaszcza do sytuacji, gdy zeznania danych świadków
mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Stwierdzenie niemożności
doręczenia wezwania dopuszczalne jest jedynie wówczas, gdy uprzednio podjęte
zostały wszelkie próby jego doręczenia, stosownie do przepisów Rozdziału 15 (por.
„Kodeks postępowania karnego. Komentarz do artykułów 297 – 467. Tom II” pod
red. P. Hofmańskiego, Warszawa 2011, s. 549 – 550, t. 4 i 5 do art. 391 wraz z
powołanym tam orzecznictwem).
Analiza podjętych czynności procesowych na etapie bądź wydania
zarządzenia o wyznaczeniu terminu rozprawy w Sądzie Okręgowym, bądź decyzji
podjętych w jej toku dowodzi, że z siedmiu terminów rozprawy głównej, tylko na
pierwsze terminy zarządzono wezwanie pokrzywdzonej do sądu w charakterze
świadka. Dotyczyło to także świadka D. M. Uczyniono to w zarządzeniu z dnia 4
sierpnia 2011 r. (k. 1091) na pierwszy termin w sprawie, tj. na dzień 10
października 2011 r. Następnie w postanowieniu o odroczeniu rozprawy do dnia 14
grudnia 2011 r. zarządzono wezwanie m. in. pokrzywdzonej (k. 1104). I taka sama
12
decyzja zapadła w postanowieniu o odroczeniu rozprawy do dnia 8 lutego 2012 r.
(k. 1123 v.). Począwszy jednak od terminu rozprawy z dnia 27 kwietnia 2012 r.
zaniechano już wzywania pokrzywdzonej O. P., jak i świadka D. M. (por. m. in.
karty: 1188 -1188 v.; 1204, 1238; 1241). Do czasu wyrokowania, czyli do dnia 20
maja 2013 r., przez okres ponad roku nie poddano jakiejkolwiek weryfikacji -
sprawdzeniu aktualnego miejsca pobytu zarówno pokrzywdzonej, jak i świadka D.
M. Pomimo takich ewidentnych, wielomiesięcznych zaniechań uznano, że ziściły
się podstawy do wydania postanowienia o zastosowaniu przepisu o charakterze
wyjątkowym, zasadniczo ograniczającym zasadę bezpośredniości. Przepis art. 391
§ 1 k.p.k. wprawdzie przewiduje możliwość odstępstwa od obowiązującej w polskim
procesie karnym, a zwłaszcza w postępowaniu sądowym, zasady bezpośredniości
w wypadku niemożności dotarcia do świadka, a więc wówczas, gdy świadek
przebywa za granicą, lub nie można mu było doręczyć wezwania, albo nie stawił się
z powodu niedających się usunąć przeszkód. Ze względu jednak na wskazany
wyjątkowy charakter tego przepisu nie może on być interpretowany w oderwaniu od
pozostałych norm Kodeksu postępowania karnego, a w szczególności tych, które
zobowiązują sąd, aby dążył do wykrycia prawdy. Za niedopuszczalne należy więc
uznać odstępstwo od zasady bezpośredniości w wypadkach, gdy zeznania świadka
mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, a zwłaszcza dla ustalenia winy
oskarżonego. Nie powinno się także stosować tego przepisu bez uprzedniego
wykorzystania możliwości przesłuchania świadka na rozprawie, a więc przed
stwierdzeniem, czy rzeczywiście zachodzą niedające się usunąć przeszkody w
dochowaniu zasady bezpośredniości, tym samym również w zapewnieniu
oskarżonemu rzetelnego procesu i prawa do obrony. Bierność sądu a quo we
wskazanej przestrzeni czasu z pewnością winna była być poddana krytycznej i
koniecznej ocenie sądu ad quem, co jednak nie nastąpiło.
Pokrzywdzona podawała następujące adresy zamieszkania: W., L. albo W.,
ul. D. 22 (k. 108, k. 230). Z kolei wezwania na teren Ukrainy były kierowana na
adres: I., ul. D. 22. Miasto I. zaś O. P. wskazała w protokole przyjęcia ustnego
zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakterze świadka osoby
zawiadamiającej jako swoje miejsce urodzenia, a w trakcie przesłuchania w dniu 1
lipca 2009 r. zeznała (k. 108,): „Ja mieszkam w I. Obwodzie na terytorium Ukrainy,
13
pochodzę ze wsi K., numer domu 22… Ostatnio zamieszkiwaliśmy z D. w hotelu
przy ul. G. 6, numer pokoju 32… .Mój i D. aktualny adres kontaktowy to jeszcze
przez około tydzień jest przy ul. G. 6/32.”. Takie dane podlegały wyjaśnieniu i
niezbędnemu uporządkowaniu, aby maksymalnie doprecyzować na jaki dokładnie
adres (adresy) powinno być wysłane wezwanie na rozprawę z uwzględnieniem m.
in. stosownych regulacji zawartych w przepisach dotyczących międzynarodowej
pomocy prawnej. Są to co prawda dane sprzed lat, ale Sąd Okręgowy począwszy
od kwietnia 2012 roku w ogóle uchylił się od podjęcia działań warunkujących
prawidłowe zastosowanie wskazanych rozwiązań procesowych skutkujących
możliwością jedynie odczytania zeznań
z toku postępowania przygotowawczego.
Mając na uwadze treść kasacji stwierdzić należy, że uznanie zasadności
zarzutów zawartych w tych nadzwyczajnych środkach zaskarżenia, w zakresie w
jakim pozwoliły one na wydanie orzeczenia następczego, zgodnie z art. 436 k.p.k.
w zw. z art. 518 k.p.k. zwalania Sąd Najwyższy od rozpoznania pozostałych
zarzutów, bowiem z racji stwierdzonych błędów i uchybień rozpoznanie ich byłoby
przedwczesne lub bezprzedmiotowe.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd odwoławczy będzie zobowiązany do
rozważenia problematyki, której pominięcie stało się przyczyną wydania orzeczenia
o charakterze kasatoryjnym.
Ponadto, przeprowadzając kontrolę instancyjną, Sąd Apelacyjny rozważy, czy
dokonane ustalenia faktyczne i ich ocena prawnokarna, przy takiej treści zeznań
pokrzywdzonej, na których oparł się Sąd Okręgowy, w aspekcie podstawowych
zasad procesowych o charakterze gwarancyjnym oraz treści pozostałych dowodów,
nie dają podstaw do orzekania z urzędu niezależnie od granic zaskarżenia i
podniesionych zarzutów.
Orzeczenie o wynagrodzeniu dla obrońcy z urzędu za sporządzenie i
wniesienie kasacji w stosunku do Z. Ł. uzasadnione jest treścią art. 29 ust. 1
ustawy z 26 maja 1982 r. -Prawo o adwokaturze (Dz. U. 2009.146.1188 – t. j., ze
zm.) w zw. z § 14 ust. 3 pkt. 2 w zw. z § 2 ust. 3 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
14
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. 2013.461).
Z tych wszystkich względów należało orzec jak w wyroku.
Z uwagi na treść sentencji wyroku Sądu Najwyższego nie było podstaw do
zamieszczania w tym orzeczeniu rozstrzygnięcia o kosztach procesu za
postępowanie kasacyjne. Tego rodzaju rozstrzygnięcie zamieszcza się jedynie w
wyroku kończącym postępowanie (art. 626 § 1 k.p.k.). Takiej cechy nie ma wyrok
Sądu Najwyższego uchylający orzeczenie sądu drugiej instancji i przekazujący
sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania.