Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 479/13
POSTANOWIENIE
Dnia 24 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z wniosku A. C. i A. C.
przy uczestnictwie […]
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 24 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy A. C.
od postanowienia Sądu Okręgowego w W. z dnia 25 marca 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem wstępnym z dnia 22 września 2010 r. Sąd Rejonowy w W.,
wydanym w sprawie o zniesienie współwłasności nieruchomości, uznał za
usprawiedliwione żądanie ustanowienia odrębnej własności lokali w budynku
mieszkalnym znajdującym się w P. przy ul. K. 34 na działce nr 81 o powierzchni
0,1019 ha, objętym księgą wieczystą kw nr […] prowadzoną przez Sąd Rejonowy
w P., upoważnił uczestników postępowania do wykonania prac adaptacyjnych w
wymienionym budynku mieszkalnym w postaci opisanych w sentencji
postanowienia robót w celu wyodrębnienia według oznaczenia przyjętego w opinii
biegłego sądowego lokalu użytkowego A, składającego się z pomieszczeń 0/1,0/2 i
0/3 oraz lokalu użytkowego B, składającego się z pomieszczeń 0/6,0/7 i 0/8, w
terminie 3 miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia, tymczasowo na
koszt uczestników postępowania i zobowiązał wnioskodawców do udostępnienia
uczestnikom postępowania w celu wykonania wymienionych prac adaptacyjnych
znajdujących się na parterze budynku pomieszczeń nr 0/1 i 0/2.
Sąd m. in. ustalił, że opisaną wyżej nieruchomość, położoną przy jednej
z największych ulic miasta, nabył w 1900 r. A. B. i darował równe udziały w tej
nieruchomości córkom M. B. i J. C., po której spadek w całości nabył syn A. C.
Dnia 26 czerwca 1972 r. M. B. i A. C. – w wykonaniu umowy zobowiązującej
do sprzedaży ½ udziału w stanowiącej przedmiot zniesienia współwłasności
nieruchomości – przenieśli własność tego udziału na A. A., J. A., E. A. i Z. A. W
założonej po sprzedaży księdze wieczystej dla nieruchomości jako jej
współwłaściciele zostali wykazani sprzedawcy po 1/2 i nabywcy po 1/8 części
każdy.
Spadek po zmarłym w dniu 28 września 1991 r. E. A. nabyli żona M. A. oraz
dzieci W. A. i J. M. A. (obecnie N.). Spadkobiercami zmarłej w dniu 18 maja 1995 r.
M. B. są A. C. i A. C. Spadek po zmarłej w dniu 2 stycznia 1974 r. J. A. nabył Z. A.
Między współwłaścicielami pojawiły się konflikty, gdy rodzina A. zaczęła
korzystać z nieruchomości z pominięciem M. B. i A. C., co dotyczyło zwłaszcza
samodzielnego wynajmowania lokali mieszkalnych i użytkowych i pobierania
czynszu najmu.
3
Stanowiący przedmiot postępowania budynek został wybudowany w latach
20. ubiegłego wieku. Usytuowany jest w zabudowie szeregowej z wjazdem
bramowym z ulicy K. Po prawej stronie od wejścia w bramę znajduje się lokal
użytkowy C (według oznaczenia biegłego), składający się z magazynu i sali
sprzedaży, od podwórza – lokal mieszkalny D, składający się kuchni i pokoju. Po
lewej stronie od wejścia w bramę jest lokal użytkowy A, składający się z trzech
pomieszczeń, spełniający obecnie warunki lokalu samodzielnego. Za należącym do
tego lokalu pomieszczeniem, wykorzystywanym jako sklep, znajduje się lokal
użytkowy B (kawiarenka internetowa). Lokal B, aby spełniał wymagania lokalu
samodzielnego, wymaga zamurowania drzwi łączących go z lokalem A i urządzenia
wejścia w innym miejscu. Na drugiej kondygnacji budynku znajdują się cztery lokale
mieszkalne oznaczone przez biegłego literami E, F, G i H. Lokal E, składający się
z kuchni, dwóch pokoi, przedpokoju i łazienki, zajmuje A. R. W lokalu F,
składającym się z dwóch pokoi, kuchni, przedpokoju i łazienki, zamieszkują B. i T.
R. Lokal G, składający się z kuchni i pokoju, wynajmowała W. W., a obecnie
zajmuje go jej syn. Lokal H składa się z kuchni i pokoju. Ustanowienie odrębnej
własności trzech lokali użytkowych i dwóch lokali mieszkalnych wymagałoby
wspólnego korzystania z klatki schodowej, strychu, piwnic i podwórka.
Z. A., mieszkający z żoną w okolicach S. we własnym mieszkaniu, nie
korzysta z nieruchomości w P. Z. A., który z żoną mieszka w S. w mieszkaniu
stanowiącym własność małżonków, jedynie okazjonalnie przebywa w P. J. N., W.
A. i M. A. nie korzystają z nieruchomości w P.
Sąd Rejonowy uznał, że – wobec braku podstaw do zniesienia
współwłasności nieruchomości na zgodny wniosek współwłaścicieli – należy znieść
współwłasność zgodnie z preferowanym przez ustawodawcę sposobem wyjścia ze
współwłasności polegającym na fizycznym podziale nieruchomości. Opierając się
na opinii biegłego sądowego A. Ż., przyjął, że jest on możliwy w sprawie przez
ustanowienie odrębnej własności lokali. Zdaniem Sądu ostatecznie – co do zasady
–taki sposób zniesienia współwłasności został zaakceptowany przez wszystkich
współwłaścicieli. Spór między wnioskodawcami a uczestnikami postępowania
dotyczy natomiast tego, jakie pomieszczenia mają się składać na poszczególne
lokale i jakie lokale komu należy przyznać.
4
Nie ulega wątpliwości, że wnioskodawcy i uczestnicy postępowania
pozostają w konflikcie. Zgodnie jednak z utrwalonym orzecznictwem w sprawach
o zniesienie współwłasności same konfliktowe stosunki między współwłaścicielami
nie mogą uzasadniać odmowy ustanowienia odrębnej własności lokali. Sam tylko
wzgląd na stosunki osobiste między współwłaścicielami nie może niweczyć
wynikającego z art. 211 k.c. uprawnienia do otrzymania części rzeczy w naturze.
Ustanowienie odrębnej własności lokali użytkowych, oznaczonych przez
biegłego sądowego literami A i B, aby uczynić zadość przesłance samodzielności
lokalu wymaga wykonania określonych prac adaptacyjnych. W związku z tym
należało wydać na podstawie art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r.
o własności lokali (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r., Nr 80, poz. 903) postanowienie
wstępne upoważniające uczestników postępowania do wykonania określonych
w nim prac adaptacyjnych. Obowiązkiem wykonania tych prac należało obciążyć
uczestników postępowania, ponieważ oni są w posiadaniu lokalu B i wcześniej
dokonali już prac adaptacyjnych w lokalu A.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelacje
wnioskodawcy A. C. oraz uczestników postępowania Z. A. i T. R. Zaaprobowaną
podstawę faktyczną rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji Sąd odwoławczy
uzupełnił przez przeprowadzenie dowodu z ustnej opinii biegłego sądowego na
okoliczność możliwości wyodrębnienia samodzielnych lokali mieszkalnych i
użytkowych.
Sąd Okręgowy nie podzielił zarzutu apelacyjnego uczestników postępowania,
zmierzającego od wykazania, że na podstawie zawartej w formie aktu notarialnego
umowy z 1972 r. kupujący nabyli własność całej nieruchomość, albowiem treść aktu
notarialnego nie potwierdza tego. Nieuzasadniony okazały się także zarzut,
że niedopuszczalna była sprzedaż udziału, ze względu na hipotekę, ustanowioną
w 1937 r. przez J. C. i M. B. w celu zabezpieczenia pożyczki w wysokości 8000 zł.
Ponadto Sąd stwierdził, że wspomniana hipoteka ze względu na wartość
zabezpieczonej wierzytelności po jej przeliczeniu (0,08 zł), nie podlegała ujawnieniu
w nowo założonej księdze wieczystej.
5
Zdaniem Sądu drugiej instancji trafny jest przyjęty przez Sąd Rejonowy
sposób zniesienia współwłasności przez ustanowienie odrębnej własności lokali,
czyni zadość wymaganiom przewidzianym w art. 211 k.c. Przeszkody do jego
zastosowania nie stanowi konflikt między współwłaścicielami, nie może on bowiem
być samodzielną przesłanką odmowy zniesienia współwłasności przez
ustanowienie odrębnej własności lokali. Sąd nie podzielił też zarzutu, że przyjęty
sposób zniesienia współwłasności uniemożliwi całkowicie zarząd nieruchomością
wspólną.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik
wnioskodawcy zarzucił naruszenie art. 211 k.c. oraz art. 328 § 2 i art. 318 § 1 k.p.c.
i wniósł o „zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez uchylenie postanowienia
wstępnego Sądu Rejonowego w W. z dnia 22 września 2010 r.”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W postępowaniu o zniesienie współwłasności zgodnie z art. 622 § 1 k.p.c. na
sądzie spoczywa obowiązek – mieszczący się w ramach generalnego postulatu
współdziałania organu orzekającego ze stronami w celu szybkiego i ugodowego
załatwienia sprawy przedstawionej pod osąd (art. 5, art. 10, art. 212 k.p.c.) –
nakłaniania współwłaścicieli do zgodnego przeprowadzenia podziału. Jednakże
jedynie w razie złożenia przez wszystkich współwłaścicieli zgodnego wniosku co do
zniesienia współwłasności, sąd ma obowiązek wydać postanowienie
odpowiadające treści wniosku, jeżeli ponadto zostaną spełnione określone
w ustawie wymagania (art. 621 i 622 § 2 k.p.c.). W innych zaś wypadkach sąd nie
jest związany wnioskiem, co do sposobu zniesienia współwłasności (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2002 r., III CKN 1372/00, „Izba
Cywilna” Biuletyn Sądu Najwyższego z 2003 r., nr 7-8, s. 51). Oznacza to,
że wówczas o wyborze sposobu zniesienia współwłasności – co podkreśla się
również w piśmiennictwie – rozstrzyga sąd, korzystając jedynie z trzech ustawowo
unormowanych sposobów zniesienia współwłasności, stosowanych w kolejności
określonej przez ustawodawcę. W pierwszym rzędzie sąd powinien zastosować
podział rzeczy wspólnej; w razie niedopuszczalności podziału fizycznego kolejnym
sposobem zniesienia współwłasności jest przyznanie rzeczy jednemu ze
6
współwłaścicieli (z obowiązkiem spłaty pozostałych współwłaścicieli), końcowe zaś
miejsce zajmuje sprzedaż rzeczy i podział pomiędzy współwłaścicieli uzyskanej
ceny (art. 212 k.c.)
Zniesienie współwłasności przez podział rzeczy jest – co podkreśla się
w literaturze i orzecznictwie (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
8 października 2009 r., II CK 2/09, nie publ. i z dnia 9 września 2011 r., I CSK
674/10, nie publ.) – preferowanym przez ustawodawcę sposobem zniesienia
współwłasności, ponieważ jest najbardziej sprawiedliwy z punktu widzenia
indywidualnych interesów, każdy ze współwłaścicieli jest bowiem traktowany
jednakowo i otrzymuje w naturze część tego, co stanowiło jego udział przed
zniesieniem współwłasności. Ten sposób zniesienia współwłasności zapewnia
współwłaścicielowi prawo do części nieruchomości określonej zasadniczo udziałem
w niej (z możliwą korektą – art. 212 § 1 k.c.) i chroni go przed niechcianym
„wywłaszczeniem”, choćby odpłatnym. Jednocześnie ustawodawca, mając na
względzie potrzebę ochrony ogólnego interesu społeczno-gospodarczego, określił
granice dopuszczalności zastosowania omawianego sposobu zniesienia
współwłasności, Zgodnie z art. 211 k.c. podział rzeczy wspólnej jest
niedopuszczalny, jeżeli byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno –
gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą istotną zmianę
rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. Należy podkreślić, że wyjątki od
podziału rzeczy wspólnej – ustanowienie odrębnej własności lokali jest także takim
podziałem (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1998 r., I CKN
447/98, niepubl.) – zostały wyliczone w sposób wyczerpujący i niedopuszczalna
jest ich wykładnia rozszerzająca (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
4 października 2002 r., IV CKN 1283/00, OSNC 2003, nr 2, poz. 170 i z dnia
13 stycznia 2012 r., I CSK 358/11, nie publ.).
Kolejnym sposobem sądowego zniesienia współwłasności jest przyznanie
rzeczy wspólnej jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych.
Z treści art. 212 § 2 k.c. wynika jednak jednoznacznie, że znajduje on
zastosowanie wówczas, gdy rzecz nie daje się podzielić. Oznacza to, że jeżeli
rzecz jest podzielna, a współwłaściciele nie złożą zgodnego wniosku co do sposobu
zniesienia współwłasności, to sąd stosuje podział rzeczy wspólnej, nie może zaś
7
uwzględnić wniosku jednego ze współwłaścicieli o przyznanie jemu całej rzeczy.
Niewątpliwie zniesienie współwłasności podzielnej rzeczy wspólnej przez
przyznanie jej jednemu ze współwłaścicieli można by zastosować w razie
umownego zniesienia współwłasności, ale w wypadku postępowania sądowego –
jedynie w razie zgodnego wniosku współwłaścicieli. Takie stanowisko co do
dopuszczalności sądowego zniesienia współwłasności przez przyznanie rzeczy
wspólnej jednemu ze współwłaścicieli wyrażone zostało także w piśmiennictwie.
Mając na względzie powyższe nie można podzielić zarzutu skarżącego, że Sąd
z naruszeniem art. 211 k.c., polegającym na błędnej wykładni i niewłaściwym jego
zastosowaniu, uznał, że zniesienie współwłasności nieruchomości powinno
nastąpić przez ustanowienie odrębnej własności lokali. W sprawie jest niewątpliwe,
że współwłaściciele nieruchomości nie złożyli zgodnego wniosku co do sposobu
zniesienia współwłasności. W tej sytuacji o wyborze – co wynika z wyżej
przedstawionego wywodu – jednego z trzech ustawowo określonych sposobów
zniesienia współwłasności rozstrzyga sąd, stosując je w kolejności określonej przez
ustawodawcę. W okolicznościach sprawy – wobec ustalonej możliwości podziału
nieruchomości przez ustanowienie odrębnej własności lokali – w pierwszym rzędzie
w grę wchodziło zniesienie współwłasności przez podział nieruchomości.
Wykluczenie tego sposobu zniesienia współwłasności i zastosowanie kolejnego
(przyznanie nieruchomości jednemu ze współwłaścicieli ze spłatą pozostałych)
mogło nastąpić jedynie w wypadku zaistnienia przesłanek wyczerpująco
określonych w art. 211 k.c. Tymczasem przytoczony w skardze kasacyjnej sposób
naruszenia tego przepisu, polegający na uznaniu, że zniesienie współwłasności
powinno nastąpić przez podział nieruchomości, mimo sprzeciwu – zdaniem
skarżącego – współwłaścicieli przeciwko zastosowanemu tego sposobowi
zniesienia współwłasności, nie odpowiada żadnej z tych przesłanek Zarzut
naruszenia art. 211 k.c. nie może zatem odnieść zamierzonego skutku. Należy
także zauważyć, że skarżący, powołując się wspomniany „sprzeciw
współwłaścicieli”, pomija to, że uczestnicy postępowania nie zaskarżył
postanowienia Sądu drugiej instancji. Zarzutu wydania zaskarżonego
postanowienia z naruszeniem art. 211 k.c. nie uzasadnia również konflikt między
współwłaścicielami. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyjaśniono bowiem,
8
że nie ma podstaw do twierdzenia, że przy ocenie dopuszczalności zniesienia
współwłasności przez podział rzeczy wspólnej, a więc kwestii prawnorzeczowej, ma
– wobec wyczerpującego wskazania w art. 211 k.c. przesłanek wykluczających
dopuszczalność tego sposobu zniesienia współwłasności – decydujące znaczenie
stan stosunków osobistych między współwłaścicielami (por. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 4 października 2002 r., III CKN 1283/00 i z dnia 13 stycznia
2012 r., I CSK 358/11).
Nieuzasadnione są także zarzuty wydania zaskarżonego postanowienia
z naruszeniem przytoczonych w skardze kasacyjnej przepisów postępowania.
Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. może
stanowić podstawę skargi kasacyjnej o tyle tylko, o ile uzasadnienie zaskarżonego
orzeczenia nie pozwala na kontrolę kasacyjną tego orzeczenia. Tylko bowiem
w takim wypadku uchybienie art. 328 § 2 k.p.c. może być uznane za mogące mieć
w rozumieniu art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. wpływ na wynik sprawy (por. orzeczenia
Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1997 r., II CKN 112/97, nie publ., z dnia
20 lutego 2003 r., I CSN 65/01, nie publ., z dnia 18 marca 2003 r., IV CKN 1862/00,
nie publ., z dnia13 listopada 2008 r., I CK 183/02, nie publ., z dnia 20 kwietnia
2004 r., V CK 92/04, nie publ., z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK 364/01, nie publ.,
z dnia 24 stycznia 2008 r., II CSK 347/07, nie publ., z dnia 21 lutego 2008 r.,
II CSK 264/07, nie publ. i z dnia 23 lutego 2011 r., V CSK 250/10, nie publ.).
W judykaturze wyjaśniono także, że art. 328 § 2 k.p.c. określa jedynie wymagania
konstrukcyjne uzasadnienia orzeczenia. Nie stanowi on więc właściwej płaszczyzny
do krytyki trafności przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku ustaleń
faktycznych, ani ich oceny prawnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego
2008 r., II CSK 449/07, nie publ.). Tymczasem przytoczony w uzasadnieniu
omawianego zarzutu sposób naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., polegający na
zakwestionowaniu prawidłowości oceny wartości udziału współwłaścicieli
zamieszkujących w stanowiącej przedmiot zniesienia współwłasności
nieruchomości, nie daje – w konfrontacji z motywami zaskarżonego postanowienia
– podstaw do przyjęcia, że z tego powodu orzeczenie nie poddaje się kontroli
kasacyjnej. Ponadto omawiany zarzut nie może być – ze względu na treść art. 328
§ 2 k.p.c. – wykorzystany do skutecznego zakwestionowania zaskarżonego
9
postanowienia w sposób wskazany w uzasadnieniu podstawy kasacyjnej, ponieważ
nie dotyczy wymagań konstrukcyjnych uzasadnienia orzeczenia.
Nie można także podzielić zarzutu naruszenia art. 318 k.p.c., którego skarżący
dopatrzył się w wydaniu zaskarżonego postanowienia „bez koniecznego wniosku
o ustanowienie odrębnej własności lokalu i sformułowaniu tegoż postanowienie
w sposób uniemożliwiający zniesienie współwłasności”. W sprawie jest oczywiste,
że wszyscy współwłaściciele domagali się zniesienia współwłasności, jednakże nie
złożyli zgodnego wniosku co do sposobu zniesienia współwłasności. W tej sytuacji
– jak wynika z wyżej przedstawionego wywodu – o sposobie zniesienia
współwłasności rozstrzyga sąd, korzystając z jednego z trzech ustawowo
określonych sposobów zniesienia współwłasności, stosowanych w kolejności
wskazanej przez ustawodawcę. Nie ma zatem podstaw do zarzutu, że zaskarżone
postanowienie z naruszeniem art. 318 k.p.c. zostało wydane „bez koniecznego
wniosku o ustanowienie odrębnej własności lokalu”. Nie jest ono także dotknięte
wskazaną przez skarżącego wadą w jego przekonaniu uniemożliwiającą zniesienie
współwłasności. Z odpowiadającej treści art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca
1994 r. o własności lokali (tekst jedn.: Dz. U z 2000 r., Nr 80, poz. 903 ze zm.)
sentencji zaskarżonego postanowienia wynika bowiem obowiązek uczestników
postępowania wykonania określonych w niej prac adaptacyjnych w wyraźnie
określonym przez Sąd – wbrew odmiennym twierdzeniom skarżącego – terminie
trzech miesięcy, liczonym od uprawomocnienia się postanowienia. Niewykonanie
przez uczestników postępowania nałożonego na nich obowiązku pozwoli – wobec
zastępowalnego charakter czynności – żądać przeprowadzenia egzekucji na
podstawie art. 1049 k.p.c.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku.
(art. 39814
k.p.c.).
10