IV KK 121/14
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:07-10-2014
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt IV KK 121/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tomasz Grzegorczyk (przewodniczący)
SSN Kazimierz Klugiewicz
SSN Zbigniew Puszkarski (sprawozdawca)
Protokolant Jolanta Grabowska
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Krzysztofa Parchimowicza
w sprawie K. M.
skazanej z art. 286 § 1 kk i in.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 10 lipca 2014 r.,
kasacji, wniesionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 czerwca 2012 r.,
zmieniającego wyrok Sądu Okręgowego w T.
z dnia 16 lutego 2012 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok
Sądu pierwszej instancji w zakresie nałożenia na K. M. obowiązku
naprawienia szkód wyrządzonych: A. P.; Zakładowi Usług
Budowlanych i Instalacyjnych "A." A. O., A. O. spółka jawna; M.
G.; S. E. W.;
2
2. wydatkami związanymi z rozpoznaniem kasacji obciąża
Skarb Państwa.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 16 lutego 2012 r., sygn. akt … 65/11, K.
M. uznał za winną tego, że:
1. w okresie od dnia 1 listopada 2008 r. do dnia 15 grudnia 2009 r. w M. w
krótkich odstępach czasu, w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, mając
na celu osiągnięcie korzyści majątkowej, doprowadziła A. P. do
niekorzystnego rozporządzenia mieniem w postaci pieniędzy w łącznej
kwocie 34.800 zł w ten sposób, że wprowadziła go w błąd co do faktycznego
przeznaczenia pobranych pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z
zawieranych z nim umów dotyczących sprzedaży traktora marki New
Holland, quada marki Yamaha Grizzly oraz samochodu osobowego marki
Audi A4, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. i za to
wymierzył jej karę 6 miesięcy pozbawienia wolności;
2. w bliżej nieokreślonym dniu i miesiącu 2009 r. w K., mając na celu
osiągnięcie korzyści majątkowej, doprowadziła S. S. do niekorzystnego
rozporządzenia mieniem w postaci pieniędzy w kwocie 47.000 zł w ten
sposób, że wprowadziła go w błąd co do faktycznego przeznaczenia
pobranych pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z zawieranej z nim
umowy pożyczki, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. i za to wymierzył jej karę
6 miesięcy pozbawienia wolności;
3. w okresie od bliżej nieokreślonego dnia miesiąca lipca 2008 r. do bliżej
nieokreślonego dnia miesiąca maja 2009 r. w K., w krótkich odstępach
czasu, w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, mając na celu osiągnięcie
korzyści majątkowej, doprowadziła M. K. do niekorzystnego rozporządzenia
mieniem w postaci pieniędzy w łącznej kwocie 150.653,20 zł w ten sposób,
że wprowadziła go w błąd co do faktycznego przeznaczenia pobranych
pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z zawieranych z nim umów
dotyczących sprzedaży samochodu marki Toyota RAV 4, Honda CRV,
dwóch samochodów marki Honda Accord, dziewięciu quadów, motocykla
3
marki Honda Goldwing, a także co do zamiaru zwrotu zaciągniętych
pożyczek oraz zapłaty pieniędzy za podjęcie się pośrednictwa w sprzedaży
samochodów Toyota RAV 4 i Honda CRV, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k.
w zw. z art. 12 k.k. i za to wymierzył jej karę 6 miesięcy pozbawienia
wolności;
4. w okresie od dnia 13 maja 2009 r. do dnia 5 czerwca 2009 r. w K., w krótkich
odstępach czasu w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, mając na celu
osiągnięcie korzyści majątkowej, doprowadziła Zakład Usług Budowlanych i
Instalacyjnych „A.” A. O., A. O. s.j. do niekorzystnego rozporządzenia
mieniem w postaci pieniędzy w łącznej kwocie 231.000 zł w ten sposób, że
wprowadziła przedstawicieli spółki w błąd co do faktycznego przeznaczenia
pobranych pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z zawieranych z nią
umów dotyczących sprowadzenia sprzętu budowlanego, w tym: wiertnicy
horyzontalnej typu Mach 1, koparki gąsienicowej Caterpillar 240C, koparki
gąsienicowej JCB Mini, koparki kołowej Caterpillar 312, spycharki
gąsienicowej Caterpillar D5 MLPG, koparko-ładowarki JCB Max i koparko -
ładowarki JCB Mini, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1
k.k. w zw. z art. 12 k.k. i za to na podstawie art. 294 § 1 k.k. w zw. z art. 11 §
3 k.k. wymierzył jej karę 6 miesięcy pozbawienia wolności;
5. w bliżej nieokreślonym dniu i miesiącu 2009 r. w Z., w krótkich odstępach
czasu, w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, mając na celu osiągnięcie
korzyści majątkowej, doprowadziła M. G. do niekorzystnego rozporządzenia
mieniem w postaci pieniędzy w łącznej kwocie 120.000 zł w ten sposób, że
wprowadziła go w błąd co do faktycznego przeznaczenia pobranych
pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z zawieranych z nią umów
dotyczących sprowadzenia maszyn budowlanych - koparki kołowej
Caterpillar wraz z wiertnicą horyzontalną i spycharki gąsienicowej CAT D5,
tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. i za to wymierzył jej
karę 6 miesięcy pozbawienia wolności;
6. w dniu 8 maja 2009 r. w G., mając na celu osiągnięcie korzyści majątkowej,
doprowadziła firmę S. E. W. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w
postaci pieniędzy w kwocie 50.000 zł w ten sposób, że wprowadziła
4
przedstawiciela tej firmy w błąd co do faktycznego przeznaczenia pobranych
pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z zawieranej z nią umowy sprzedaży
wiertnicy 40-10 Mach 1, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. i za to wymierzył
jej karę 6 miesięcy pozbawienia wolności;
7. w okresie od bliżej nieokreślonego dnia i miesiąca 2008 r. do dnia 11 marca
2009 r. w krótkich odstępach czasu, w wykonaniu z góry powziętego
zamiaru, mając na celu osiągnięcie korzyści majątkowej, doprowadziła J. S.-
B. i M. B. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w postaci pieniędzy w
łącznej kwocie 85.440 zł w ten sposób, że wprowadziła ich w błąd co do
faktycznego przeznaczenia pobranych pieniędzy oraz zamiaru wywiązania
się z zawieranych z nią umów sprzedaży przyczepy campingowej,
samochodu marki Toyota Camry oraz dwóch samochodów marki Audi, tj.
przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. i za to wymierzył jej karę 6 miesięcy
pozbawienia wolności (miejsce popełnienia przestępstwa nie zostało
określone, a w podstawie prawnej skazania nie został powołany art. 12 k.k. –
uw. SN);
na podstawie art. 86 § 1 k.k. (art. 85 k.k. nie został powołany – uw. SN) Sąd
połączył wymierzone kary jednostkowe i orzekł wobec K. M. karę łączną 2 lata
pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawiesił na pięcioletni okres
próby i oddał oskarżoną pod dozór kuratora sądowego;
na podstawie art. 72 § 2 k.k. zobowiązał K. M. do naprawienia w całości szkód
przez uiszczenie na rzecz pokrzywdzonych:
- A. P. kwoty 34.800 zł;
- S. S. kwoty 47.000 zł;
- M. K. kwoty 150.653,20 zł;
- Zakładu Usług Budowlanych i Instalacyjnych „A.” A. O., A. O. sp. j. kwoty
231.000 zł;
- M. G. kwoty 120.000 zł;
- S. E. W. kwoty 50.000 zł;
- J. S. – B. i M. B. kwoty 85.440 zł, przy czym określił, że obowiązek ten
powinien zostać wykonany w terminie 2 lat od uprawomocnienia się wyroku oraz
zastrzegł, że część z tych należności w wysokości po 15.000 zł powinna być
5
uiszczona na rzecz każdego z pokrzywdzonych w terminie 2 miesięcy od
uprawomocnienia się wyroku (pkt IV. 1 - 7 wyroku);
zwolnił K. M. od ponoszenia opłat i kosztów procesu, a wydatkami obciążył
Skarb Państwa.
Apelację od tego wyroku wniósł prokurator, zaskarżając go w całości na
niekorzyść oskarżonej. Zarzucił obrazę prawa materialnego, tj. przepisu art. 294 § 1
k.k., poprzez orzeczenie na jego podstawie za czyn ujęty w pkt 4 aktu oskarżenia
kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, w sytuacji niepowołania
jakiejkolwiek podstawy do nadzwyczajnego złagodzenia kary.
Wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 czerwca 2012 r., sygn. akt … 67/12,
zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że w miejsce wymierzonej oskarżonej za
przestępstwo z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. kary 6
miesięcy pozbawienia wolności, na podstawie art. 294 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 3
k.k. wymierzył jej karę roku pozbawienia wolności, a w pozostałej części wyrok
utrzymał w mocy; zwolnił oskarżoną od uiszczenia kosztów sądowych związanych z
postępowaniem odwoławczym, a wydatkami tego postępowania obciążył Skarb
Państwa. Nadto na podstawie art. 105 § 1 i 2 k.p.k. sprostował zaistniałą w
zaskarżonym wyroku oczywistą omyłkę pisarską. Treść tego wyroku wskazuje, że
Sąd II instancji nie rozważył zasadności powołania w podstawie prawnej wymiaru
kary przepisu art. 11 § 3 k.k., w sytuacji, gdy w podstawie prawnej skazania Sąd
meriti nie powołał art. 11 § 2 k.k., jak też, czy można mówić o zbiegu art. 286 § 1
k.k. i art. 294 § 1 k.k. (zob. negatywne w tym względzie wypowiedzi Sądów
Apelacyjnych: w Katowicach - wyrok z 3.03.2011 r., II AKa 42/11, LEX nr 846484;
we Wrocławiu – wyrok z 27.03.2013 r., II AKa 72/13, LEX nr 1313479).
Kasację od prawomocnego wyroku Sądu odwoławczego wniósł Rzecznik
Praw Obywatelskich. Na podstawie art. 521 § 1 k.p.k. zaskarżył wyrok na korzyść
K. M., w zakresie, w jakim utrzymał w mocy orzeczenie Sądu Okręgowego w T.,
zobowiązujące ją do naprawienia szkód wyrządzonych przypisanymi
przestępstwami w sposób wskazany w punkcie IV ppkt 1, 4, 5, 6 wyroku Sądu
pierwszej instancji. Skarżący zarzucił wyrokowi rażące i mogące mieć istotny wpływ
6
na jego treść naruszenie prawa karnego procesowego, to jest art. 433 § 1 k.p.k. w
zw. z art. 440 k.p.k., polegające na tym, że Sąd II instancji rozpoznając apelację
prokuratora, niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz jej
kierunku, utrzymał w mocy rażąco niesprawiedliwe rozstrzygnięcie Sądu I instancji,
które zapadło z obrazą art. 415 § 5 k.p.k., polegającą na zobowiązaniu oskarżonej
do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwami, poprzez zapłatę na rzecz:
- A. P. kwoty 34.800 zł., podczas gdy o roszczeniu tym rozstrzygnięto
prawomocnie w postępowaniu Sądu Rejonowego w K., sygn. akt … 11/10;
- Zakładu Usług Budowlanych i Instalacyjnych „A." A. O., A. O. spółka jawna kwoty
231.000 zł., podczas gdy o roszczeniu tym rozstrzygnięto prawomocnie w
postępowaniu Sądu Okręgowego w R. o sygn. akt … 120/10;
- M. G. kwoty 120.000 zł., podczas gdy o roszczeniu tym rozstrzygnięto
prawomocnie w postępowaniu Sądu Okręgowego w K. o sygn. akt … 55/10;
- S. E. W. kwoty 50.000 zł., podczas gdy o roszczeniu tym rozstrzygnięto
prawomocnie w postępowaniu Sądu Rejonowego w R. o sygn. akt … 3251/09
i wniósł o:
1. dopuszczenie dowodu z kart 3-4, 5, 6, 7, 8, 10, 11 i 12 akt sprawy Sądu
Rejonowego w R. o sygn. … 3251/09; z kart 1-3, 6, 10, 12, 14 akt sprawy
Sądu Rejonowego w K. o sygn. … 11/10; z kart 2, 3-4, 5, 6, 7, 8 akt sprawy
Sądu Okręgowego w R. o sygn. … 120/10 oraz z kart 1-3, 7- 8, 9, 10, 11, 12,
22, 24 akt sprawy Sądu Okręgowego w K. o sygn. … 55/10 w celu
wykazania zasadności zarzutu kasacyjnego;
2. uchylenie w zaskarżonym zakresie wyroku Sądu Apelacyjnego oraz
utrzymanego nim w mocy orzeczenia zawartego w punkcie IV ppkt 1, 4, 5, 6
wyroku Sądu pierwszej instancji.
W odpowiedzi na kasację A. O., reprezentujący pokrzywdzony podmiot „A.”
A. O., A. O. sp. j., wniósł o oddalenie kasacji jako oczywiście bezzasadnej.
Podniósł, że skazana uchyla się od wykonania nałożonego przez Sąd obowiązku,
bowiem w wyznaczonym terminie nie zapłaciła pokrzywdzonemu kwoty 15.000 zł.
W razie uwzględnienia kasacji skazana, uwolniona od obawy zarządzenia
wykonania zawieszonej kary pozbawienia wolności z powodu uchylania się od
wykonania nałożonego obowiązku, pozostanie bezkarna, a szkoda wyrządzona
7
pokrzywdzonym nigdy nie zostanie naprawiona. Autor pisma zwrócił też uwagę, że
w okresie pomiędzy zobowiązaniem sprawcy przestępstwa do naprawienia szkody
w trybie art. 72 § 2 k.k., a nastaniem oznaczonego przez sąd karny terminu jej
naprawienia, orzeczenie to, jako nienadające się do egzekucji cywilnej, nie stanowi
orzeczenia o roszczeniach majątkowych pokrzywdzonego w rozumieniu art. 107 §
2 k.p.k. Tym samym brak jest przeszkód, by sąd karny mógł nałożyć w ramach
probacji na sprawcę przestępstwa obowiązek naprawienia szkody, mimo że
postępowanie w przedmiocie roszczenia wynikającego z popełnienia przestępstwa
toczy się albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono.
Na rozprawie kasacyjnej prokurator Prokuratury Generalnej postulował
uwzględnienie kasacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasację należało uwzględnić, bowiem skarżący zasadnie podniósł, iż Sąd
odwoławczy z naruszeniem art. 433 § 1 oraz art. 440 k.p.k. utrzymał w mocy m.in.
tę część wyroku Sądu I instancji, która wobec obrazy art. 415 § 5 k.p.k. była rażąco
niesprawiedliwa. Dokumenty zawarte w dołączonych do kasacji aktach spraw
cywilnych, w szczególności prawomocne nakazy zapłaty, które zostały ujawnione
na rozprawie kasacyjnej, świadczyły, że niektórzy z pokrzywdzonych
przestępstwami, za które została skazana K. M., wcześniej wystąpili przeciwko niej
na drodze cywilnej z roszczeniami wynikającymi z popełnienia przestępstwa i
uzyskali orzeczenia nakazujące oskarżonej zapłacenie im pieniędzy w kwotach
odpowiadających kwotom wymienionym w opisach czynów przypisanych wyrokiem
sądu karnego. I tak:
- Sąd Rejonowy w K. nakazem zapłaty z dnia 30 marca 2010 r., sygn. akt … 11/10,
nakazał K. M. zapłacenie A. P. kwoty 69.600 zł, z odsetkami (na zasadzie art. 394 §
1 k.c. żądał on od pozwanej sumy dwukrotnie wyższej od wpłaconych zaliczek);
- Sąd Okręgowy w R. nakazem zapłaty z dnia 18 maja 2010 r., sygn. akt … 120/10,
nakazał K. M. zapłacenie Zakładowi Usług Budowlanych i Instalacyjnych „A.” A. O.,
A. O. sp.j. kwoty 231.000 zł, z odsetkami;
- Sąd Okręgowy w K. nakazem zapłaty z dnia 21 kwietnia 2010 r., sygn. akt …
55/10, nakazał K. M. zapłacenie M. G. kwoty 120.000 zł, z odsetkami;
8
- Sąd Rejonowy w R. nakazem zapłaty z dnia 1 października 2009 r., sygn. akt …
3251/09, nakazał K. M. zapłacenie E. W., prowadzącej działalność gospodarczą
pod firmą S. kwoty 50.000 zł, z odsetkami.
W takim razie nakładając na oskarżoną obowiązek naprawienia szkody
przez zapłacenie wymienionym osobom określonych kwot Sąd Rejonowy naruszył
art. 415 § 5 k.p.k., który w zdaniu drugim stanowi, że „nawiązki na rzecz
pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną
krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa
jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie
orzeczono”.
Zapewne, do zaistnienia rzeczonego uchybienia przyczynili się sama
oskarżona i pokrzywdzeni, którzy w postępowaniu przed Sądem I instancji nie
poinformowali, że zapadły wspomniane orzeczenia sądów cywilnych. Co więcej,
zachowali się w sposób sugerujący, że orzeczenia takie nie istnieją, bowiem
pokrzywdzeni na podstawie art. 49a k.p.k. złożyli wnioski o orzeczenie środka
karnego, o którym mowa w art. 46 § 1 k.k., natomiast oskarżona na rozprawie, w
obecności obrońcy, podtrzymała złożony na podstawie art. 387 § 1 k.p.k. wniosek o
wydanie wyroku skazującego bez przeprowadzania postępowania dowodowego,
zawierający postulat orzeczenia na podstawie art. 72 § 2 k.k. obowiązku
naprawienia szkody w całości (zdaje się to wskazywać na niedostatki świadczonej
oskarżonej pomocy prawnej). Nie zmienia to jednak faktu, że Sąd I instancji obraził
przepis art. 415 § 5 k.p.k. (także, o czym niżej, art. 366 § 1 k.p.k.), natomiast Sąd
Apelacyjny art. 433 § 1 oraz art. 440 k.p.k.
Trzeba przyjąć, że fakt wprowadzenia do ustawy karnoprocesowej klauzuli
antykumulacyjnej nakłada na sąd obowiązek takiego procedowania, by wydane
orzeczenie klauzuli tej nie naruszało. Nie chodzi przy tym o przeprowadzanie z
urzędu pracochłonnych kwerend zmierzających do ustalenia, czy roszczenie
wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo
o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono, ale o wezwanie przynajmniej
oskarżonego, w miarę możliwości też pokrzywdzonego, do udzielenia informacji w
tym względzie, gdy realnie rysuje się możliwość orzeczenia nawiązki na rzecz
pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną
9
krzywdę. Wspomniane zachowanie osób występujących w procesie obowiązku
tego, wynikającego w przypadku Sądu I instancji z art. 366 § 1 k.p.k., nie uchylało.
Przeszedł też nad tym do porządku Sąd odwoławczy, co skutkowało utrzymaniem
w mocy częściowo wadliwego wyroku.
W tym miejscu warto wspomnieć, że nawet w razie przyjęcia, iż żadne
zaniedbanie ze strony sądu nie miało miejsca, konieczne byłoby uznanie, że
naruszenie prawa obiektywnie zaistniało. Kwestią kluczową jest bowiem
stwierdzenie, czy doszło do rażącego pogwałcenia praw lub interesów strony (zob.
wyroki SN: z dnia 6.09.1996 r., II KKN 71/96, OSNKW 1997, z. 1-2, poz. 14; z dnia
14.09.2005 r., IV KK 262/05, LEX nr 200295).
W zaistniałej sytuacji dla przywrócenia stanu zgodnego z prawem należało
postąpić zgodnie z wnioskiem kasacji, tj. uchylić zaskarżony wyrok oraz wyrok
Sądu I instancji w zakresie, w jakim dotyczyły obowiązku naprawienia szkody
czterem wymienionym wyżej pokrzywdzonym. W nawiązaniu zaś do odpowiedzi na
kasację sporządzonej przez przedstawiciela jednej z pokrzywdzonych firm trzeba
podkreślić, że uznanie zasadności kasacji wynikało z potwierdzenia, iż przy
orzekaniu w niniejszej sprawie doszło do rażącego naruszenia prawa, które miało
istotny wpływ na treść wydanych wyroków. Należało przy tym mieć na uwadze, że
skoro przepis art. 415 § 5 zd. drugie k.p.k. nie zawiera żadnego wyłączenia, to
odnosi się również do obowiązku naprawienia szkody, o którym mowa w art. 72 § 2
k.k. (w tym względzie zob. też wyroki SN: z dnia 23.11.2006 r., IV KK 328/06,
OSNKW 2007, z. 2, poz. 14 oraz z dnia 18.06.2009 r., IV KK 145/09, OSNKW
2009, z. 9, poz. 77) i nie podważa tego w sposób przekonujący argumentacja, że
przed upływem wyznaczonego przez sąd terminu naprawienia szkody egzekucja
należności nie może być prowadzona. Natomiast wyrazem niezrozumienia przez
pokrzywdzonego istoty i celu kasacji w sprawach karnych jest upatrywanie
niezasadności tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia w tym, że jego
uwzględnienie zdejmie z oskarżonej presję naprawienia szkody, wynikającą z
obawy zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w wyroku, o wydatkach
związanych z rozpoznaniem kasacji rozstrzygając zgodnie z art. 638 k.p.k.
10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tomasz Grzegorczyk (przewodniczący)
SSN Kazimierz Klugiewicz
SSN Zbigniew Puszkarski (sprawozdawca)
Protokolant Jolanta Grabowska
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Krzysztofa Parchimowicza
w sprawie K. M.
skazanej z art. 286 § 1 kk i in.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 10 lipca 2014 r.,
kasacji, wniesionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 czerwca 2012 r.,
zmieniającego wyrok Sądu Okręgowego w T.
z dnia 16 lutego 2012 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok
Sądu pierwszej instancji w zakresie nałożenia na K. M. obowiązku
naprawienia szkód wyrządzonych: A. P.; Zakładowi Usług
Budowlanych i Instalacyjnych "A." A. O., A. O. spółka jawna; M.
G.; S. E. W.;
2
2. wydatkami związanymi z rozpoznaniem kasacji obciąża
Skarb Państwa.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 16 lutego 2012 r., sygn. akt … 65/11, K.
M. uznał za winną tego, że:
1. w okresie od dnia 1 listopada 2008 r. do dnia 15 grudnia 2009 r. w M. w
krótkich odstępach czasu, w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, mając
na celu osiągnięcie korzyści majątkowej, doprowadziła A. P. do
niekorzystnego rozporządzenia mieniem w postaci pieniędzy w łącznej
kwocie 34.800 zł w ten sposób, że wprowadziła go w błąd co do faktycznego
przeznaczenia pobranych pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z
zawieranych z nim umów dotyczących sprzedaży traktora marki New
Holland, quada marki Yamaha Grizzly oraz samochodu osobowego marki
Audi A4, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. i za to
wymierzył jej karę 6 miesięcy pozbawienia wolności;
2. w bliżej nieokreślonym dniu i miesiącu 2009 r. w K., mając na celu
osiągnięcie korzyści majątkowej, doprowadziła S. S. do niekorzystnego
rozporządzenia mieniem w postaci pieniędzy w kwocie 47.000 zł w ten
sposób, że wprowadziła go w błąd co do faktycznego przeznaczenia
pobranych pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z zawieranej z nim
umowy pożyczki, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. i za to wymierzył jej karę
6 miesięcy pozbawienia wolności;
3. w okresie od bliżej nieokreślonego dnia miesiąca lipca 2008 r. do bliżej
nieokreślonego dnia miesiąca maja 2009 r. w K., w krótkich odstępach
czasu, w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, mając na celu osiągnięcie
korzyści majątkowej, doprowadziła M. K. do niekorzystnego rozporządzenia
mieniem w postaci pieniędzy w łącznej kwocie 150.653,20 zł w ten sposób,
że wprowadziła go w błąd co do faktycznego przeznaczenia pobranych
pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z zawieranych z nim umów
dotyczących sprzedaży samochodu marki Toyota RAV 4, Honda CRV,
dwóch samochodów marki Honda Accord, dziewięciu quadów, motocykla
3
marki Honda Goldwing, a także co do zamiaru zwrotu zaciągniętych
pożyczek oraz zapłaty pieniędzy za podjęcie się pośrednictwa w sprzedaży
samochodów Toyota RAV 4 i Honda CRV, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k.
w zw. z art. 12 k.k. i za to wymierzył jej karę 6 miesięcy pozbawienia
wolności;
4. w okresie od dnia 13 maja 2009 r. do dnia 5 czerwca 2009 r. w K., w krótkich
odstępach czasu w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, mając na celu
osiągnięcie korzyści majątkowej, doprowadziła Zakład Usług Budowlanych i
Instalacyjnych „A.” A. O., A. O. s.j. do niekorzystnego rozporządzenia
mieniem w postaci pieniędzy w łącznej kwocie 231.000 zł w ten sposób, że
wprowadziła przedstawicieli spółki w błąd co do faktycznego przeznaczenia
pobranych pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z zawieranych z nią
umów dotyczących sprowadzenia sprzętu budowlanego, w tym: wiertnicy
horyzontalnej typu Mach 1, koparki gąsienicowej Caterpillar 240C, koparki
gąsienicowej JCB Mini, koparki kołowej Caterpillar 312, spycharki
gąsienicowej Caterpillar D5 MLPG, koparko-ładowarki JCB Max i koparko -
ładowarki JCB Mini, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1
k.k. w zw. z art. 12 k.k. i za to na podstawie art. 294 § 1 k.k. w zw. z art. 11 §
3 k.k. wymierzył jej karę 6 miesięcy pozbawienia wolności;
5. w bliżej nieokreślonym dniu i miesiącu 2009 r. w Z., w krótkich odstępach
czasu, w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, mając na celu osiągnięcie
korzyści majątkowej, doprowadziła M. G. do niekorzystnego rozporządzenia
mieniem w postaci pieniędzy w łącznej kwocie 120.000 zł w ten sposób, że
wprowadziła go w błąd co do faktycznego przeznaczenia pobranych
pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z zawieranych z nią umów
dotyczących sprowadzenia maszyn budowlanych - koparki kołowej
Caterpillar wraz z wiertnicą horyzontalną i spycharki gąsienicowej CAT D5,
tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. i za to wymierzył jej
karę 6 miesięcy pozbawienia wolności;
6. w dniu 8 maja 2009 r. w G., mając na celu osiągnięcie korzyści majątkowej,
doprowadziła firmę S. E. W. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w
postaci pieniędzy w kwocie 50.000 zł w ten sposób, że wprowadziła
4
przedstawiciela tej firmy w błąd co do faktycznego przeznaczenia pobranych
pieniędzy oraz zamiaru wywiązania się z zawieranej z nią umowy sprzedaży
wiertnicy 40-10 Mach 1, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. i za to wymierzył
jej karę 6 miesięcy pozbawienia wolności;
7. w okresie od bliżej nieokreślonego dnia i miesiąca 2008 r. do dnia 11 marca
2009 r. w krótkich odstępach czasu, w wykonaniu z góry powziętego
zamiaru, mając na celu osiągnięcie korzyści majątkowej, doprowadziła J. S.-
B. i M. B. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w postaci pieniędzy w
łącznej kwocie 85.440 zł w ten sposób, że wprowadziła ich w błąd co do
faktycznego przeznaczenia pobranych pieniędzy oraz zamiaru wywiązania
się z zawieranych z nią umów sprzedaży przyczepy campingowej,
samochodu marki Toyota Camry oraz dwóch samochodów marki Audi, tj.
przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. i za to wymierzył jej karę 6 miesięcy
pozbawienia wolności (miejsce popełnienia przestępstwa nie zostało
określone, a w podstawie prawnej skazania nie został powołany art. 12 k.k. –
uw. SN);
na podstawie art. 86 § 1 k.k. (art. 85 k.k. nie został powołany – uw. SN) Sąd
połączył wymierzone kary jednostkowe i orzekł wobec K. M. karę łączną 2 lata
pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawiesił na pięcioletni okres
próby i oddał oskarżoną pod dozór kuratora sądowego;
na podstawie art. 72 § 2 k.k. zobowiązał K. M. do naprawienia w całości szkód
przez uiszczenie na rzecz pokrzywdzonych:
- A. P. kwoty 34.800 zł;
- S. S. kwoty 47.000 zł;
- M. K. kwoty 150.653,20 zł;
- Zakładu Usług Budowlanych i Instalacyjnych „A.” A. O., A. O. sp. j. kwoty
231.000 zł;
- M. G. kwoty 120.000 zł;
- S. E. W. kwoty 50.000 zł;
- J. S. – B. i M. B. kwoty 85.440 zł, przy czym określił, że obowiązek ten
powinien zostać wykonany w terminie 2 lat od uprawomocnienia się wyroku oraz
zastrzegł, że część z tych należności w wysokości po 15.000 zł powinna być
5
uiszczona na rzecz każdego z pokrzywdzonych w terminie 2 miesięcy od
uprawomocnienia się wyroku (pkt IV. 1 - 7 wyroku);
zwolnił K. M. od ponoszenia opłat i kosztów procesu, a wydatkami obciążył
Skarb Państwa.
Apelację od tego wyroku wniósł prokurator, zaskarżając go w całości na
niekorzyść oskarżonej. Zarzucił obrazę prawa materialnego, tj. przepisu art. 294 § 1
k.k., poprzez orzeczenie na jego podstawie za czyn ujęty w pkt 4 aktu oskarżenia
kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, w sytuacji niepowołania
jakiejkolwiek podstawy do nadzwyczajnego złagodzenia kary.
Wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 czerwca 2012 r., sygn. akt … 67/12,
zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że w miejsce wymierzonej oskarżonej za
przestępstwo z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. kary 6
miesięcy pozbawienia wolności, na podstawie art. 294 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 3
k.k. wymierzył jej karę roku pozbawienia wolności, a w pozostałej części wyrok
utrzymał w mocy; zwolnił oskarżoną od uiszczenia kosztów sądowych związanych z
postępowaniem odwoławczym, a wydatkami tego postępowania obciążył Skarb
Państwa. Nadto na podstawie art. 105 § 1 i 2 k.p.k. sprostował zaistniałą w
zaskarżonym wyroku oczywistą omyłkę pisarską. Treść tego wyroku wskazuje, że
Sąd II instancji nie rozważył zasadności powołania w podstawie prawnej wymiaru
kary przepisu art. 11 § 3 k.k., w sytuacji, gdy w podstawie prawnej skazania Sąd
meriti nie powołał art. 11 § 2 k.k., jak też, czy można mówić o zbiegu art. 286 § 1
k.k. i art. 294 § 1 k.k. (zob. negatywne w tym względzie wypowiedzi Sądów
Apelacyjnych: w Katowicach - wyrok z 3.03.2011 r., II AKa 42/11, LEX nr 846484;
we Wrocławiu – wyrok z 27.03.2013 r., II AKa 72/13, LEX nr 1313479).
Kasację od prawomocnego wyroku Sądu odwoławczego wniósł Rzecznik
Praw Obywatelskich. Na podstawie art. 521 § 1 k.p.k. zaskarżył wyrok na korzyść
K. M., w zakresie, w jakim utrzymał w mocy orzeczenie Sądu Okręgowego w T.,
zobowiązujące ją do naprawienia szkód wyrządzonych przypisanymi
przestępstwami w sposób wskazany w punkcie IV ppkt 1, 4, 5, 6 wyroku Sądu
pierwszej instancji. Skarżący zarzucił wyrokowi rażące i mogące mieć istotny wpływ
6
na jego treść naruszenie prawa karnego procesowego, to jest art. 433 § 1 k.p.k. w
zw. z art. 440 k.p.k., polegające na tym, że Sąd II instancji rozpoznając apelację
prokuratora, niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz jej
kierunku, utrzymał w mocy rażąco niesprawiedliwe rozstrzygnięcie Sądu I instancji,
które zapadło z obrazą art. 415 § 5 k.p.k., polegającą na zobowiązaniu oskarżonej
do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwami, poprzez zapłatę na rzecz:
- A. P. kwoty 34.800 zł., podczas gdy o roszczeniu tym rozstrzygnięto
prawomocnie w postępowaniu Sądu Rejonowego w K., sygn. akt … 11/10;
- Zakładu Usług Budowlanych i Instalacyjnych „A." A. O., A. O. spółka jawna kwoty
231.000 zł., podczas gdy o roszczeniu tym rozstrzygnięto prawomocnie w
postępowaniu Sądu Okręgowego w R. o sygn. akt … 120/10;
- M. G. kwoty 120.000 zł., podczas gdy o roszczeniu tym rozstrzygnięto
prawomocnie w postępowaniu Sądu Okręgowego w K. o sygn. akt … 55/10;
- S. E. W. kwoty 50.000 zł., podczas gdy o roszczeniu tym rozstrzygnięto
prawomocnie w postępowaniu Sądu Rejonowego w R. o sygn. akt … 3251/09
i wniósł o:
1. dopuszczenie dowodu z kart 3-4, 5, 6, 7, 8, 10, 11 i 12 akt sprawy Sądu
Rejonowego w R. o sygn. … 3251/09; z kart 1-3, 6, 10, 12, 14 akt sprawy
Sądu Rejonowego w K. o sygn. … 11/10; z kart 2, 3-4, 5, 6, 7, 8 akt sprawy
Sądu Okręgowego w R. o sygn. … 120/10 oraz z kart 1-3, 7- 8, 9, 10, 11, 12,
22, 24 akt sprawy Sądu Okręgowego w K. o sygn. … 55/10 w celu
wykazania zasadności zarzutu kasacyjnego;
2. uchylenie w zaskarżonym zakresie wyroku Sądu Apelacyjnego oraz
utrzymanego nim w mocy orzeczenia zawartego w punkcie IV ppkt 1, 4, 5, 6
wyroku Sądu pierwszej instancji.
W odpowiedzi na kasację A. O., reprezentujący pokrzywdzony podmiot „A.”
A. O., A. O. sp. j., wniósł o oddalenie kasacji jako oczywiście bezzasadnej.
Podniósł, że skazana uchyla się od wykonania nałożonego przez Sąd obowiązku,
bowiem w wyznaczonym terminie nie zapłaciła pokrzywdzonemu kwoty 15.000 zł.
W razie uwzględnienia kasacji skazana, uwolniona od obawy zarządzenia
wykonania zawieszonej kary pozbawienia wolności z powodu uchylania się od
wykonania nałożonego obowiązku, pozostanie bezkarna, a szkoda wyrządzona
7
pokrzywdzonym nigdy nie zostanie naprawiona. Autor pisma zwrócił też uwagę, że
w okresie pomiędzy zobowiązaniem sprawcy przestępstwa do naprawienia szkody
w trybie art. 72 § 2 k.k., a nastaniem oznaczonego przez sąd karny terminu jej
naprawienia, orzeczenie to, jako nienadające się do egzekucji cywilnej, nie stanowi
orzeczenia o roszczeniach majątkowych pokrzywdzonego w rozumieniu art. 107 §
2 k.p.k. Tym samym brak jest przeszkód, by sąd karny mógł nałożyć w ramach
probacji na sprawcę przestępstwa obowiązek naprawienia szkody, mimo że
postępowanie w przedmiocie roszczenia wynikającego z popełnienia przestępstwa
toczy się albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono.
Na rozprawie kasacyjnej prokurator Prokuratury Generalnej postulował
uwzględnienie kasacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasację należało uwzględnić, bowiem skarżący zasadnie podniósł, iż Sąd
odwoławczy z naruszeniem art. 433 § 1 oraz art. 440 k.p.k. utrzymał w mocy m.in.
tę część wyroku Sądu I instancji, która wobec obrazy art. 415 § 5 k.p.k. była rażąco
niesprawiedliwa. Dokumenty zawarte w dołączonych do kasacji aktach spraw
cywilnych, w szczególności prawomocne nakazy zapłaty, które zostały ujawnione
na rozprawie kasacyjnej, świadczyły, że niektórzy z pokrzywdzonych
przestępstwami, za które została skazana K. M., wcześniej wystąpili przeciwko niej
na drodze cywilnej z roszczeniami wynikającymi z popełnienia przestępstwa i
uzyskali orzeczenia nakazujące oskarżonej zapłacenie im pieniędzy w kwotach
odpowiadających kwotom wymienionym w opisach czynów przypisanych wyrokiem
sądu karnego. I tak:
- Sąd Rejonowy w K. nakazem zapłaty z dnia 30 marca 2010 r., sygn. akt … 11/10,
nakazał K. M. zapłacenie A. P. kwoty 69.600 zł, z odsetkami (na zasadzie art. 394 §
1 k.c. żądał on od pozwanej sumy dwukrotnie wyższej od wpłaconych zaliczek);
- Sąd Okręgowy w R. nakazem zapłaty z dnia 18 maja 2010 r., sygn. akt … 120/10,
nakazał K. M. zapłacenie Zakładowi Usług Budowlanych i Instalacyjnych „A.” A. O.,
A. O. sp.j. kwoty 231.000 zł, z odsetkami;
- Sąd Okręgowy w K. nakazem zapłaty z dnia 21 kwietnia 2010 r., sygn. akt …
55/10, nakazał K. M. zapłacenie M. G. kwoty 120.000 zł, z odsetkami;
8
- Sąd Rejonowy w R. nakazem zapłaty z dnia 1 października 2009 r., sygn. akt …
3251/09, nakazał K. M. zapłacenie E. W., prowadzącej działalność gospodarczą
pod firmą S. kwoty 50.000 zł, z odsetkami.
W takim razie nakładając na oskarżoną obowiązek naprawienia szkody
przez zapłacenie wymienionym osobom określonych kwot Sąd Rejonowy naruszył
art. 415 § 5 k.p.k., który w zdaniu drugim stanowi, że „nawiązki na rzecz
pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną
krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa
jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie
orzeczono”.
Zapewne, do zaistnienia rzeczonego uchybienia przyczynili się sama
oskarżona i pokrzywdzeni, którzy w postępowaniu przed Sądem I instancji nie
poinformowali, że zapadły wspomniane orzeczenia sądów cywilnych. Co więcej,
zachowali się w sposób sugerujący, że orzeczenia takie nie istnieją, bowiem
pokrzywdzeni na podstawie art. 49a k.p.k. złożyli wnioski o orzeczenie środka
karnego, o którym mowa w art. 46 § 1 k.k., natomiast oskarżona na rozprawie, w
obecności obrońcy, podtrzymała złożony na podstawie art. 387 § 1 k.p.k. wniosek o
wydanie wyroku skazującego bez przeprowadzania postępowania dowodowego,
zawierający postulat orzeczenia na podstawie art. 72 § 2 k.k. obowiązku
naprawienia szkody w całości (zdaje się to wskazywać na niedostatki świadczonej
oskarżonej pomocy prawnej). Nie zmienia to jednak faktu, że Sąd I instancji obraził
przepis art. 415 § 5 k.p.k. (także, o czym niżej, art. 366 § 1 k.p.k.), natomiast Sąd
Apelacyjny art. 433 § 1 oraz art. 440 k.p.k.
Trzeba przyjąć, że fakt wprowadzenia do ustawy karnoprocesowej klauzuli
antykumulacyjnej nakłada na sąd obowiązek takiego procedowania, by wydane
orzeczenie klauzuli tej nie naruszało. Nie chodzi przy tym o przeprowadzanie z
urzędu pracochłonnych kwerend zmierzających do ustalenia, czy roszczenie
wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo
o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono, ale o wezwanie przynajmniej
oskarżonego, w miarę możliwości też pokrzywdzonego, do udzielenia informacji w
tym względzie, gdy realnie rysuje się możliwość orzeczenia nawiązki na rzecz
pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną
9
krzywdę. Wspomniane zachowanie osób występujących w procesie obowiązku
tego, wynikającego w przypadku Sądu I instancji z art. 366 § 1 k.p.k., nie uchylało.
Przeszedł też nad tym do porządku Sąd odwoławczy, co skutkowało utrzymaniem
w mocy częściowo wadliwego wyroku.
W tym miejscu warto wspomnieć, że nawet w razie przyjęcia, iż żadne
zaniedbanie ze strony sądu nie miało miejsca, konieczne byłoby uznanie, że
naruszenie prawa obiektywnie zaistniało. Kwestią kluczową jest bowiem
stwierdzenie, czy doszło do rażącego pogwałcenia praw lub interesów strony (zob.
wyroki SN: z dnia 6.09.1996 r., II KKN 71/96, OSNKW 1997, z. 1-2, poz. 14; z dnia
14.09.2005 r., IV KK 262/05, LEX nr 200295).
W zaistniałej sytuacji dla przywrócenia stanu zgodnego z prawem należało
postąpić zgodnie z wnioskiem kasacji, tj. uchylić zaskarżony wyrok oraz wyrok
Sądu I instancji w zakresie, w jakim dotyczyły obowiązku naprawienia szkody
czterem wymienionym wyżej pokrzywdzonym. W nawiązaniu zaś do odpowiedzi na
kasację sporządzonej przez przedstawiciela jednej z pokrzywdzonych firm trzeba
podkreślić, że uznanie zasadności kasacji wynikało z potwierdzenia, iż przy
orzekaniu w niniejszej sprawie doszło do rażącego naruszenia prawa, które miało
istotny wpływ na treść wydanych wyroków. Należało przy tym mieć na uwadze, że
skoro przepis art. 415 § 5 zd. drugie k.p.k. nie zawiera żadnego wyłączenia, to
odnosi się również do obowiązku naprawienia szkody, o którym mowa w art. 72 § 2
k.k. (w tym względzie zob. też wyroki SN: z dnia 23.11.2006 r., IV KK 328/06,
OSNKW 2007, z. 2, poz. 14 oraz z dnia 18.06.2009 r., IV KK 145/09, OSNKW
2009, z. 9, poz. 77) i nie podważa tego w sposób przekonujący argumentacja, że
przed upływem wyznaczonego przez sąd terminu naprawienia szkody egzekucja
należności nie może być prowadzona. Natomiast wyrazem niezrozumienia przez
pokrzywdzonego istoty i celu kasacji w sprawach karnych jest upatrywanie
niezasadności tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia w tym, że jego
uwzględnienie zdejmie z oskarżonej presję naprawienia szkody, wynikającą z
obawy zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w wyroku, o wydatkach
związanych z rozpoznaniem kasacji rozstrzygając zgodnie z art. 638 k.p.k.
10