Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 514/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa D. S.
przeciwko H. S.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 23 lipca 2014 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 30 stycznia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, którym powódka domagała się
ustalenia istnienia podstawy do wpisania jej oraz pozwanego w dziale II Księgi
wieczystej Kw […] jako współwłaścicieli w ½ części zabudowanej nieruchomości
podnosząc, że doszło do przerobienia dokumentów w postaci aktów własności
ziemi, które stały się podstawą dokonania kwestionowanego w tym procesie wpisu,
przez wykreślenie z nich zwrotu „wraz z zabudowaniami w ½ części”.
Apelację powódki oddalił Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 30 stycznia 2013 r.,
nie podzielając zarzutów apelującej, która kwestionowała stanowisko Sądu I
instancji, że oceny zasadności powództwa można dokonywać wyłącznie w oparciu
o treść aktów własności ziemi mających charakter wiążących decyzji
administracyjnych.
Sąd odwoławczy, pomimo, że dał wiarę zeznaniom świadków i wyjaśnieniom
powódki oraz uznał za prawdziwe zapisy kwestionariuszy wypełnionych
w postępowaniu uwłaszczeniowym co do udziału w ½ części każdej ze stron sporu
we współwłasności zabudowanej nieruchomości, to jednak uznał, że podstawą
oceny wpisu może być tylko dokument z mocy art. 31 u.k.w.h. W konsekwencji Sąd
drugiej instancji stwierdził, że ponieważ zeznania świadków i powódki oraz nie
będące dokumentami urzędowymi kwestionariusze w postępowaniu
uwłaszczeniowym nie mogą być podstawą dokonania wpisu, to tym samym nie
stanowią one podstawy do uwzględnienia niniejszego powództwa o uzgodnienie.
Sąd Okręgowy stwierdził, że jest uprawniony do badania jedynie tzw. bezwzględnej
nieważności decyzji, a w konsekwencji, że niezgodności wpisu prawa własności
z rzeczywistym stanem prawnym nie można ustalić jedynie na podstawie
wiarygodnych zeznań świadków i powódki oraz oryginałów kwestionariuszy
w postępowaniu uwłaszczeniowym.
Powódka zaskarżyła w całości wyrok Sądu Okręgowego, domagając się jego
uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
3
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej skarżąca zarzuciła niewłaściwą
wykładnię art. 10 ust. 1 u.k.w.h. w zw. z art. 63 ustawy z dnia 19 października
1991 r. o gospodarce nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz. U. 1991 r., Nr 107, poz. 464) przez przyjęcie,
że w postępowaniu o uzgodnienie Sąd jest związany decyzją administracyjną
nawet wówczas, gdy ma ona charakter deklaratoryjny i że nie może badać jej
prawdziwości oraz ważności.
Zarzut niewłaściwego zastosowania art. 31 ust. 2 u.k.w.h. w niniejszym
postępowaniu uzasadniła skarżąca tym, że przewidzianą powołanym przepisem
zasadę legalizmu materialnego stosuje się wyłącznie w postępowaniu
wieczystoksięgowym, a nie w postępowaniu opartym na art. 10 ust. 1 u.k.w.h.
Ponadto powódka zarzuciła niezastosowanie wobec niej art. 102 k.p.c.
i obciążenie jej kosztami postępowania apelacyjnego pomimo istnienia podstaw do
jego zastosowania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej powódka akcentuje swoje stanowisko, że
ograniczenia wynikające z art. 31 ust. 2 u.k.w.h. odnoszą się wyłącznie do
postępowania wieczystoksięgowego, a w postępowaniu procesowym wszczętym na
podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. można dowodzić zasadności tego powództwa
o uzgodnienie na podstawie wszelkich środków dowodowych, bo postępowanie
dowodowe nie podlega w zasadzie żadnym ograniczeniom. Wyrok uwzględniający
je stanowi dopiero podstawę dokonania prawidłowego wpisu, ponieważ rzeczywisty
stan prawny nie wynika z decyzji administracyjnych, ale z nieformalnej umowy
darowizny, twierdzi skarżąca.
Pozwany w piśmie procesowym z dnia 31 marca 2014 r., błędnie nazwanym
„Odpowiedź pozwanego na skargę kasacyjną”…, wniósł o oddalenie skargi
kasacyjnej powódki. Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 14 kwietnia 2014 r.
oddalił wniosek pozwanego o przywrócenie terminu do złożenia odpowiedzi na
skargę kasacyjną (k. 37 akt SN). Zdaniem pozwanego strona powodowa
w procesie wytoczonym na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. nie może
kwestionować prawidłowości wpisu dokonanego m.in. na podstawie decyzji
administracyjnej.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie wobec trafności
podniesionych w niej obu zarzutów naruszenia wskazanych przepisów prawa
materialnego.
Nie można zaaprobować stanowiska Sądu drugiej instancji, że ograniczenia
dowodowe istniejące w postępowaniu wieczystoksięgowym o dokonanie wpisu,
w postaci wyłączenia możliwości korzystania przez sąd wieczystoksięgowy
z dowodów nie stanowiących dokumentu urzędowego, obowiązują tym samym
w postępowaniu procesowym o usunięcie niezgodności, wszczętym na podstawie
art. 10 u.k.w.h. Nie zasługuje na aprobatę pogląd Sądu odwoławczego, że sąd
w postępowaniu procesowym o usunięcie niezgodności między stanem
ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym jest uprawniony
jedynie do wąskiego badania tzw. bezwzględnej nieważności decyzji i to
z wyłączeniem prowadzenia dowodów z zeznań świadków, z przesłuchania
powódki oraz z oryginałów kwestionariuszy sporządzonych w postępowaniu
uwłaszczeniowym.
W uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 9 października
2007 r. (III CZP 46/07, OSNC 2008/3/30) wyrażono jednoznaczny pogląd,
że okoliczności, które nie mogły być skutecznie podnoszone w postępowaniu
wieczystoksięgowym ze względu na treść art. 6268
k.p.c., podlegają rozważeniu
w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 10 u.k.w.h., pod warunkiem,
że kognicja sądu procesowego nie jest ograniczona.
Wynikające z tej uchwały związanie sądu w postępowaniu o uzgodnienie
ostateczną decyzją administracyjną oznacza więc zakaz badania przez Sąd
ważności tej decyzji, ale nie samego dokumentu będącego podstawą dokonanego
uprzednio wpisu. Kontrola „incydentalna” sądu powszechnego nie zmierza więc do
wzruszenia samej decyzji, lecz do stwierdzenia, czy przedłożony Sądowi
wieczystoksięgowemu dokument, który stał się podstawą kwestionowanego
obecnie wpisu, mógł rzeczywiście wywrzeć skutki cywilnoprawne, wynikające
z jego gramatycznego brzmienia. Decyzje administracyjne w postaci aktów
własności ziemi mają więc postać dokumentów urzędowych, podlegających
5
swobodnej ocenie sądu, który w postępowaniu o usunięcie niezgodności władny
jest prowadzić dalsze dowody, by ustalić rzeczywisty stan faktyczny i na jego
podstawie rozstrzygnąć o własności (postanowienie SN z dnia 12 stycznia 2006 r.,
II CK 335/05, niepubl.; wyroki SN z dnia: 12 maja 2005 r., III CK 565/04, niepubl.;
i 23 października 2001 r., I CKN 468/00, niepubl.).
Stanowisko takie nie oznacza naruszenia zakazu skutecznego
zakwestionowania prawidłowości decyzji administracyjnej na podstawie której wpis
został dokonany (wyrok SN z dnia 29 czerwca 2012 r., I CSK 541/11, niepubl.),
ponieważ czym innym jest związanie Sądu powszechnego prawomocną decyzją
administracyjną, a czym innym rozstrzyganie przez Sąd powszechny o znaczeniu
dokumentu urzędowego dla wyniku postępowania procesowego o usunięcie
niezgodności (wyrok SN z dnia 15 lipca 2010 r., IV CSK 90/10, OSP 2011/3/28).
Celem powództwa przewidzianego w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. jest wzruszenie
domniemania wynikającego z art. 3 u.k.w.h., co może nastąpić w oparciu
o wszelkie dowody dopuszczone w tym procesie o usunięcie niezgodności,
zważywszy, że rozpoznawane w nim żądanie zmierza do ustalenia wprost przez
sąd istnienia prawa powoda lub nieistnienie tego prawa po stronie pozwanego
(wyrok SN z dnia 10 września 2009 r., V CSK 69/09, niepubl.). Dokonanie wpisu
w księdze wieczystej na podstawie decyzji administracyjnej nie jest więc
przeszkodą w dochodzeniu roszczenia o usunięcie niezgodności wskazywanej
przez powoda, a wręcz przeciwnie, dopiero istnienie uprzednio dokonanego wpisu
przesądza o możliwości jego kwestionowania na podstawie art. 10 u.k.w.h. (wyrok
SN z dnia 16 czerwca 2009 r., V CSK 458/08, niepubl.).
W judykaturze przyjęto, że generalny zakaz badania ważności decyzji
administracyjnej przez Sąd powszechny nie zwalnia tego sądu w procesie
o usunięcie niezgodności od obowiązku badania rzeczywistego stanu prawnego
nieruchomości, a więc od dokonania oceny, czy decyzja administracyjna, będąca
zdarzeniem z którego wywodzi się wpisane do księgi wieczystej prawo, skutkowała
zmianą prawa własności konkretnej nieruchomości i jaka była istota tej zmiany
(wyrok SN z dnia 15 października 2010 r., V CSK 3/10, niepubl.).
6
Zasadnie więc zarzuciła skarżąca niewłaściwe zastosowanie art. 31 ust. 2
u.k.w.h. w postępowaniu o usunięcie niezgodności, ponieważ funkcje przepisów art.
31 ust. 2 i art. 10 u.k.w.h. są odmienne i służą różnym celom. Ostatnio wymieniany
przepis służy usunięciu wpisu materialnie wadliwego, sprzecznego ze stanem
rzeczywistym, bez względu na przyczyny które stan ten spowodowały. Wobec
powyższego proces wytoczony na podstawie art. 10 u.k.w.h. zmierza pośrednio do
dokonania w przyszłości wpisu materialnie poprawnego, w którym to postępowaniu
nie występują ograniczenia dowodowe związane z ograniczonym zakresem
kognicji Sądu wieczystoksięgowego w postępowaniu nieprocesowym
(postanowienie SN z dnia 6 listopada 2008 r., III CSK 153/08, niepubl.) Innymi
słowy, w procesie o usunięcie niezgodności sąd ustala stan rzeczywisty korzystając
w pełni ze środków dowodowych przewidzianych w k.p.c., z wyłączeniem jedynie
rozstrzygania w kwestiach wyłączonych spod kognicji sądów powszechnych (wyrok
SN z dni 4 października 2001 r., II CKN 609/00, niepubl.).
Ograniczenia kognicji Sądu wieczystoksięgowego w postępowaniu
nieprocesowym o wpis i związanych z nią ustawowych ograniczeń w odniesieniu do
podstawy dokonania wpisu (art. 31 u.k.w.h.) nie pozbawiają sądu w procesie
o usunięcie niezgodności (art. 10 u.k.w.h.) badania i oceny innych prawnie
doniosłych okoliczności, wykraczających poza te, które były przedmiotem oceny
w postępowaniu wieczystoksięgowym o wpis. Proces o usunięcie niezgodności
zmierza bowiem do uzyskania przez stronę powodową wyroku wykazującego
wadliwość kwestionowanego przez nią wpisu i następnie dopiero użycia tego
wyroku jako właściwego dokumentu stanowiącego podstawę do żądania zmiany
istniejącego wpisu (postanowienie z dnia 21 czerwca 2012 r., II CSK 552/11,
niepubl.). Celem postępowania o usunięcie niezgodności jest bowiem
rozstrzygnięcie przez sąd wyrokiem, kto jest właścicielem nieruchomości, albo
czyim jest ona przedmiotem współwłasności i w jakich częściach (wyrok SN z dnia
25 stycznia 2012 r., V CSK 51/11, OSNC 2012/6/78).
Decyzja administracyjna w postaci aktu własności ziemi jest dowodem
z dokumentu urzędowego w rozumieniu art. 244 § 1 k.p.c., a stosownie do art. 252
k.p.c. nie jest wyłączona możliwość przeprowadzenia przez sąd, także
7
w postępowaniu sądowym o usunięcie niezgodności, dowodu przeciwko treści
takiego dokumentu (postanowienie SN z dnia 5 września 2001 r., I CKN 399/00,
niepubl.).
W niniejszej sprawie wydaje się to być uzasadnione, zważywszy na ocenę
dokumentów aktów własności ziemi, stanowiących podstawę kwestionowanego
wpisu, a dokonaną w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
14 lipca 2010 r. (V CSK 8/10), wydanego w sprawie o rozgraniczenie między
tożsamymi stronami sporu.
Związanie sądu w postępowaniu cywilnym decyzją administracyjną w postaci
aktu własności ziemi nie obejmuje natomiast stanu faktycznego przyjętego
przez organ za podstawę tej decyzji, ani wnioskowania o innych skutkach
prawnych niż podlegające stwierdzeniu w postępowaniu administracyjnym. Decyzja
administracyjna stwierdzająca nabycie własności nieruchomości (akt własności
ziemi) nie stanowi więc przeszkody do stwierdzenia, że inna osoba nabyła
własność (współwłasność) tej nieruchomości, np. w drodze zasiedzenia
(postanowienie SN z dnia 29 maja 2008 r., II CSK 74/08, niepubl.) albo, że nabyła
w niej udział we współwłasności w określonej części.
Również w piśmiennictwie przyjmuje się, że w postępowaniu o usunięcie
niezgodności, którego celem jest ustalenie, czy istotnie zachodzi niezgodność treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym a jeśli tak, to jej usunięcie przez
dokonanie prawidłowych wpisów, postępowanie dowodowe nie podlega w zasadzie
żadnym ograniczeniom, w przeciwieństwie do postępowania wieczystoksięgowego
o wpis do księgi wieczystej. W procesie wszczętym na podstawie art. 10 u.k.w.h.
sąd ustala samodzielnie przesłanki skutecznego nabycia nieruchomości, np.
w drodze zasiedzenia.
Doktryna potwierdza też stanowisko judykatury, że właśnie powództwo
o usunięcie niezgodności służy do pełnego, nieskrępowanego ustalenia
rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości, zwłaszcza w sytuacji, gdy
potencjalny wnioskodawca nie dysponuje dokumentem wymaganym w art. 31
u.k.w.h., pomimo tego, że jest on materialnoprawnie uprawnionym. W konsekwencji
w piśmiennictwie prezentowane jest trafne stanowisko, że w procesie o usunięcie
8
niezgodności dopuszczalne jest przeprowadzanie także tych dowodów, których
nie można przeprowadzić w postępowaniu wieczystoksięgowym o wpis.
Brak ograniczenia kognicji sądu w procesie o usunięcie niezgodności uzasadnia
wniosek, że w tym procesie sąd nie może być związany ani prawomocnym
orzeczeniem Sądu wieczystoksięgowego, ani ograniczeniami dowodowymi
przewidzianymi wyłącznie w nieprocesowym postępowaniu wieczystoksięgowym.
Odmiennie ukształtowany zakres kognicji sądu w obu tych postępowaniach
usprawiedliwia zatem wniosek, że strony procesu o usunięcie niezgodności,
a zwłaszcza strona powodowa, może zasadnie wnioskować o przeprowadzenie
dowodów nie przeprowadzonych wcześniej w postępowaniu wieczystoksięgowym
wobec ustawowo ograniczonej w nim kognicji sądu.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c.