Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 572/13
POSTANOWIENIE
Dnia 9 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z wniosku A. P.
przy uczestnictwie M. P.
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 25 kwietnia 2013 r.
uchyla zaskarżone postanowienie i postanowienie Sądu
Rejonowego w W.
z dnia 4 czerwca 2012 r. w odniesieniu do orzeczeń objętych
punktami 1 i 3, znosi postępowanie przed Sądami obu
instancji w zaskarżonym zakresie i przekazuje sprawę Sądowi
Rejonowemu w W. do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w W. oddalił apelację
wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Rejonowego w W. z dnia 4 czerwca
2012 r., którym stwierdzone zostało, że spadek po W. Ś. nabył na podstawie
testamentu holograficznego z dnia 30 listopada 1990 r. wnuk M. K. P.
Podstawą tego orzeczenia były następujące ustalenia Sąd Rejonowego,
przyjęte za własne przez Sąd Okręgowy:
W. Ś. zmarł w dniu 26 marca 2008 r., w tym czasie był żonaty z A. Ś., miał
jedno dziecko A. P. W dniu 30 listopada 1990 r. sporządził testament własnoręczny,
w którym powołał do spadku swojego wnuka, syna wnioskodawczyni. W skład
spadku wchodził udział w prawie własnościowym do lokalu mieszkalnego, objęty
wspólnością majątkową małżeńską z J. Ś. Od 2000 r. spadkodawca poważnie
chorował, a od 2004 r. miał już trudności z poruszaniem się, nawet w obrębie
mieszkania, był całkowicie niezdolny do pracy i do samodzielnej egzystencji. W
2004 r. zachorowała również jego żona i jej stan zdrowia również się pogarszał.
W marcu 2005 r. wnioskodawczyni, w następstwie konfliktów z mężem
wyprowadziła się wraz z córką A. z domu wspólnie z mężem zajmowanego
i zamieszkała w mieszkaniu rodziców. Niepełnosprawny i całkowicie
ubezwłasnowolniony syn M. pozostał z mężem, który został ustanowiony jego
opiekunem. Pomiędzy małżonkami toczy się sprawa o rozwód. Wnioskodawczyni
została uniewinniona od zarzutu znęcania się nad rodziną.
W dniu 19 stycznia 2005 r. sporządzony został wspólny testament
holograficzny przez W. Ś. i J. Ś. W dokumencie zatytułowanym „testament”,
rozpoczynającym się od słów „My niżej podpisani”. Małżonkowie Ś. zapisali
wnioskodawczyni przysługujące im prawo własnościowe do lokalu mieszkalnego i
równocześnie wyrazili wolę unieważnienia wcześniej sporządzonego testamentu, z
dnia 30 listopada 1990 r., złożyli swoje podpisy. Na tym dokumencie podpisy złożyli
także trzej świadkowie. J. Ś. zmarła w dniu 14 kwietnia 2008 r., była wdową
posiadała tylko jedno dziecko – wnioskodawczynię.
3
Sąd Rejonowy uznał, że testament sporządzony przez W. Ś., własnoręcznie
spisany, opatrzony datą i podpisany, w dniu 30 listopada 1990 r., był ważny. W
odniesieniu do tego spisanego w dniu 19 stycznia 2005 r., wnioskodawczyni
utrzymywała, że jest to testament ustny, powołując się na obawę rychłej śmierci
spadkodawców poważnie chorujących, ich sytuację rodzinną, jak też przyjmowaną
w doktrynie i orzecznictwie konwersję testamentu alograficznego i uznania go za
ważny testament ustny, spisany przez W. Ś. W dniu spisywania testamentu nie
zaszła żadna szczególna okoliczność, która mogłaby uzasadniać obawę rychłej
śmierci. Nie mogło również odnieść skutku powoływanie się na konwersję
testamentu. Nie było podstaw do przyjęcia, że miał on cechy testamentu ustnego
obojga rodziców, skoro spisał go własnoręcznie spadkodawca. Nie zostały
spełnione przesłanki przewidziane w art. 952 § 3 k.c. dla ważności testamentu
ustnego, także wspólnego testamentu ustnego spadkodawców. Analiza językowa
tego pisma, w którym użyto liczby mnogiej, wskazuje na to, że jest to wspólny
testament spadkodawców, a nie testament jedynie W. Ś. Nie było podstaw do
uznania tego testamentu za ważny, a zatem nie doszło do odwołania testamentu z
dnia 30 listopada 1990 r., jak też nie istnieje testament J. Ś.
Sąd Okręgowy podzielił również wnioski wywiedzione przez Sąd pierwszej
instancji z dokonanych ustaleń oraz ocenę zgromadzonych dowodów. Sąd ten
przyjął, że dokument z dnia 19 stycznia 2005 r. sporządzili obydwoje małżonkowie.
Jego treść jest jednoznaczna poprzez użycie liczby mnogiej i podpisanie go przez
każdego z nich. Nieskuteczne jest zawarte w tym dokumencie oświadczenie woli,
ponieważ nieważny jest testament sporządzony wspólnie przez dwie osoby. W. Ś.
nie odwołał testamentu sporządzonego w dniu 30 listopada 1990 r.
Uczestnik postępowania jest synem wnioskodawczyni i jej męża będącego
jego opiekunem. Nie ma podstaw do uznania, że te okoliczności mogłyby stanowić
przeszkodę do reprezentowania M. P. przez jego ojca w niniejszej sprawie.
Działanie opiekuna dokonywane było w interesie podopiecznego, skoro miało na
celu powiększenie nieodpłatnie jego majątku. W tej sytuacji nie było przesłanek do
ustanowienia dla uczestnika kuratora, nie było przeszkody w reprezentowaniu
uczestnika przez ojca w świetle art. 157 w związku z art. 159 pkt 2 i § 2 k.r.o.
4
Uczestnik był prawidłowo reprezentowany w toku postępowania przez opiekuna i
ustanowionego przez niego pełnomocnika procesowego.
Wnioskodawczyni powołała w skardze kasacyjnej obie podstawy
przewidziane w art. 398§
§ 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Naruszenie prawa
materialnego połączyła z zarzutem błędnej wykładni art. 942 k.p.c., polegającej na
przyjęciu, że pismo z dnia 19 stycznia 2005 r., sporządzone własnoręcznie przez
spadkodawcę W. Ś., stanowi testament wspólny, co doprowadziło do uznania
nieważności jego oświadczenia woli i stwierdzenia spadkobrania na podstawie
testamentu sporządzonego w dniu 30 listopada 1990 r. Niezastosowanie art. 948 §
1 w związku z art. 21 i art. 64 Konstytucji RP było przyczyną niezrealizowania
ostatniej woli W. Ś., a art. 949 § 1 k.c. doprowadziło do przyjęcia,
że spadkodawczyni J. Ś. sporządziła własnoręczny testament, chociaż go nie
spisała i nie opatrzyła datą. Naruszenie przepisów postępowania dotyczyło art. 65
w związku z art. 66, art. 70 i art. 159 § 2 k.p.c. i polegało na przyjęciu, że całkowicie
ubezwłasnowolniony uczestnik był należycie reprezentowany przez opiekuna
prawnego będącego mężem wnioskodawczyni, chociaż skutkowało to
nieważnością postępowania, stosownie do art. 379 pkt 2 k.p.c. W tej sytuacji doszło
do obrazy art. 386 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymagał, podniesiony przez skarżącą,
zarzut nieważności postępowania, ponieważ uwzględnienie go powoduje najdalej
idące skutki procesowe, przewidziane w art. 386 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.
Zgodnie z art. 13 § 2 k.c. dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się
opiekuna, jeżeli nie pozostaje on już pod władzą rodzicielską. Celem ustanowienia
opieki jest umożliwienie ubezwłasnowolnionemu całkowicie i zarazem
pozbawionemu zdolności do czynności prawnych (art. 12 k.c.) oraz zdolności
procesowej (art. 65 § 1 k.p.c.), uczestniczenia w obrocie prawnym, a także ochrona
jego interesów majątkowych i niemajątkowych. Przepisy kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego regulują w sposób wyczerpujący problematykę opieki nad
małoletnim (rozdział I – IV działu I tytułu III). W odniesieniu do opieki nad
ubezwłasnowolnionym całkowicie (dział II tytułu III) w art. 175 k.r.o. zawarte zostało
5
odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów o opiece nad małoletnim.
Ponadto w art. 155 § 2 k.r.o. przewidziane zostało odesłanie do odpowiedniego
stosowania do sprawowania opieki przepisów o władzy rodzicielskiej. Oznacza to,
że w odniesieniu do sprawowania opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ma
miejsce podwójne odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów. W doktrynie
i orzecznictwie przyjęte zostało, że tego rodzaju stosowanie przepisów regulujących
inną problematykę polega na tym, że niektóre z tych przepisów stosowane będą
bez żadnych modyfikacji, inne dostosować należy do istoty regulacji odsyłającej,
a niektóre przepisy w ogóle nie znajdą zastosowania. Wskazaniem dla sądu
stosującego przepisy w ramach odesłania, powinna być istota zarówno instytucji
wymagającej sięgania po inne regulacje, jak i natura tej, kompleksowo
uregulowanej. Przykładem przepisów stosowanych wprost do opieki nad
ubezwłasnowolnionym całkowicie są art. 96 § 4 k.r.o. dotyczący wysłuchania
podopiecznego, czy art. 100 zdanie pierwsze k.r.o., uprawniający do uzyskania
pomocy od sądu opiekuńczego lub innych organów w sprawach związanych
z opieką. Odpowiednie zastosowanie znajdą art. 95 § 1 i art. 98 § 1 k.r.o. będące
materialnoprawną podstawą sprawowania pieczy nad osobą i majątkiem oraz
reprezentowania ubezwłasnowolnionego całkowicie przez ustanowionego opiekuna.
Nie mają zastosowania do tego opiekuna przepisy dotyczące powstania,
wykonywania, ograniczenia, zawieszenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej.
Z uwagi na samodzielną regulację wyłączenia reprezentowania przez
opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, stosownie do art. 159 w związku
z art. 175 k.r.o., nie będzie miał zastosowania do niego art. 98 § 2 i 3 k.r.o.
Założeniem zakazów ustanowionych w art. 159 k.r.o. jest zabezpieczenie osoby
poddanej opiece przed ewentualnym skrzywdzeniem ze strony opiekuna lub osób
mu bliskich. Realizacji tego założenia służy również przepis art. 156 w związku z art.
175 k.r.o., nakładający na opiekuna obowiązek uzyskania zezwolenia sądu
opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub
majątku ubezwłasnowolnionego całkowicie, jak też możliwość oceny podjętej przez
opiekuna czynności prawnej w kontekście sprzeczności z zasadami współżycia
społecznego (art. 58 § 2 k.c.).
6
Zgodnie z art. 159 § 1 k.r.o. opiekun nie może reprezentować osób
pozostających pod jego opieką: przy czynnościach prawnych pomiędzy tymi
osobami (pkt 1 ) oraz przy czynnościach prawnych między jedną z tych osób a
opiekunem albo jego małżonkiem, zstępnymi, wstępnymi lub rodzeństwem, chyba
że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz osoby
pozostającej pod opieką (pkt 2); przepisy powyższe stosuje się odpowiednio
w postępowaniu przed sądem lub innym organem państwowym (§ 2). Istotą tych
zakazów jest bezwzględny charakter, polegający na dostosowaniu się do nich, po
stwierdzeniu, że zachodzi jedna z opisanych sytuacji. Nie ma znaczenia, czy
w konkretnym wypadku, podopieczny już znalazł się w niekorzystnym dla siebie
położeniu, jak też, czy doszło do kolizji interesów; wystarczy hipotetyczna
możliwość wystąpienia takich sytuacji. Pozwala to na niedopuszczenie do
zaistnienia takich wypadków.
W odniesieniu do spraw sądowych, wymienione uregulowanie jest wyrazem
tego, że niezależnie od tego, czy interesy stron lub uczestników postępowania są
sprzeczne, czy nie, opiekun nie może reprezentować ubezwłasnowolnionego
całkowicie, jeżeli drugą stroną lub uczestnikiem postępowania jest on sam albo
jedna z osób wymienionych w art. 159 § 1 pkt 2 k.r.o. Odpowiednie stosowanie
tego zakazu do postępowania przed sądem dotyczy zarówno postępowania
procesowego, jak i nieprocesowego.
W sprawach innych niż wymienione w art. 159 § 1 pkt 2 k.r.o., tak
procesowych, jak i nieprocesowych opiekun nie może reprezentować
ubezwłasnowolnionego całkowicie, gdy występuje jako strona lub uczestnik
postępowania jedna z osób wskazanych w tym przepisie i może dojść do
sprzeczności interesów pomiędzy nimi. Oznacza to, że w każdej sprawie, w której
występują ubezwłasnowolniony całkowicie i jedna z osób lub wszystkie,
wymienione w art. 159 § 1 pkt 2 k.r.o., sąd ma obowiązek badać, czy nie zachodzi
hipotetyczna możliwość kolizji interesów pomiędzy nimi. W wypadku pozytywnego
wyniku badania, zachodzi obowiązek zwrócenia się do sądu opiekuńczego
o ustanowienie kuratora dla ubezwłasnowolnionego całkowicie. Takie stanowisko,
akceptowane w rozpoznawanej sprawie, wyrażone zostało w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 1/08 (OSNC 2009, nr 4, poz. 52)
7
oraz w postanowieniach z dnia 25 czerwca 1996 r., II CRN 214/95, niepubl.; z dnia
19 maja 2005 r., V CSK 669/04, niepubl., w sprawach dotyczących zakazu
reprezentacji małoletniego dziecka przez rodziców, przewidzianej w art. 98 § 2 i 3
k.r.o. Znajduje ono również zastosowanie w sprawie prowadzonej z udziałem
ubezwłasnowolnionego całkowicie, reprezentowanego przez opiekuna, stosownie
do art. 159 § 1 pkt 2 w związku z art. 175 k.r.o. Potrzeba ochrony interesu
ubezwłasnowolnionego całkowicie przemawia za takim samym traktowaniem jego
reprezentacji, jak małoletniego dziecka, czemu wyraz dał ustawodawca, nakazując
odpowiednie stosowanie do sprawowania opieki w odniesieniu do takiej osoby, nie
mogącej samodzielnie podejmować czynności w obrocie prawnym i postępowaniu
sadowym, przepisów normujących opiekę nad małoletnim oraz w swoisty sposób
regulując zakaz reprezentacji go przez ustanowionego opiekuna.
Nabycie określonego prawa majątkowego w drodze spadkobrania ma
charakter bezpłatnego przysporzenia i z reguły nie zachodzi potrzeba
reprezentowania ubezwłasnowolnionego całkowicie przez kuratora. Jeżeli
natomiast w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, prowadzonej z udziałem
ubezwłasnowolnionego całkowicie i co najmniej jednej z osób wymienionych w art.
159 § 1 pkt 2 k.r.o., dochodzi do kwestionowania ważności testamentu
sporządzonego na rzecz ubezwłasnowolnionego całkowicie, zgłoszenia żądania
przyznania prawa do spadku ponad udział albo do uszczuplenia udziału
ubezwłasnowolnionego, to ma miejsce sytuacja sprzeczności interesów, która
teoretycznie może zagrażać dobru ubezwłasnowolnionego całkowicie. Wobec tego
zajdzie, w tego rodzaju sprawie, potrzeba reprezentowania ubezwłasnowolnionego
całkowicie przez kuratora. Nie ma podstaw do oceny tej sprawy jako dotyczącej
bezpłatnego przysporzenia, o jakim mowa w art. 159 § 1 pkt 2 k.r.o. Prowadzi to do
wniosku, że obowiązkiem sądu rozpoznającego taką sprawę jest sprawdzanie, czy
nie zachodzi hipotetyczna możliwość kolizji interesów pomiędzy
ubezwłasnowolnionym całkowicie i osobami wymienionymi w art. 159 § 1 pkt 2
k.r.o., wyłączająca możliwość reprezentowania go przez opiekuna. W takich
kolizyjnych sytuacjach reprezentowanie ubezwłasnowolnionego całkowicie przez
opiekuna, powoduje wadliwość reprezentacji, skutkującą nieważnością
postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Dokonana przez
8
Sąd Okręgowy ocena czynności podejmowanych w imieniu ubezwłasnowolnionego
całkowicie nie ma znaczenia, dla mających gwarancyjny charakter przepisów,
regulujących zasady reprezentacji takiej osoby.
W rozpoznawanej sprawie zachodziła konieczność zwrócenia się przez Sąd
o ustanowienie dla uczestnika postępowania przez sąd opiekuńczy kuratora,
stosownie do art. 70 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., a zaniechanie dokonania
tego było przyczyną nieważności postępowania przed Sądami obu instancji.
Ze względu na konsekwencje stwierdzonej nieważności postępowania
i konieczność zniesienia postępowania dotkniętego nieważnością,
bezprzedmiotowa stała się ocena podstaw skargi kasacyjnej w pozostałym zakresie.
Na podstawie art. 39815
w związku z art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c. Sąd Najwyższy
uchylił zaskarżone postanowienie i postanowienie Sądu pierwszej instancji
i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania. Orzeczenie
o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z zasady przewidzianej w art. 108
§ 2 w związku z art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c.