Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 67/14
UCHWAŁA
Dnia 16 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Iwona Koper
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa M. K. i R. K.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej w P.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 16 października 2014 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 3 kwietnia 2014 r.,
"Czy w razie określenia przez Trybunał Konstytucyjny terminu
utraty mocy obowiązującej przepisu uznanego za niezgodny
z Konstytucją (art. 190 § 3 Konstytucji RP), sąd stosuje ten przepis do
oceny zdarzeń, które nastąpiły przed tym terminem również wówczas,
gdy orzeka po utracie mocy obowiązującej przepisu, jeżeli powództwo
oparte na przepisie uznanym za niezgodny z Konstytucją zostało
wytoczone przed utratą mocy obowiązującej tego przepisu?"
podjął uchwałę:
Przepis uznany za niezgodny z Konstytucją, który traci moc
obowiązującą w terminie określonym przez Trybunał
Konstytucyjny (art. 190 § 3 Konstytucji), stosuje się do roszczeń,
mających podstawę w tym przepisie, w sprawach wytoczonych
przed tym terminem.
2
UZASADNIENIE
Powodowie domagali się zobowiązania Spółdzielni Mieszkaniowej do
ustanowienia na rzecz każdego z nich odrębnej własności lokali i przeniesienia na
nich własności tych lokali. Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 13 listopada 2013 r.
oddalił powództwa. Według Sądu Okręgowego, budzi wątpliwości podstawa do
stosowania w sprawie art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o
spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1222; dalej:
"u.s.m.") wobec utraty mocy obowiązującej tego przepisu w zakresie wskazanym
przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 14 lutego 2012 r., P 17/10 (OTK-A
2012, nr 2, poz. 14). Zgodnie z tym wyrokiem, art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w
jakim przyznaje najemcy roszczenie o przeniesienie własności spółdzielczego
lokalu mieszkalnego, który przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię
mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby
prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, powiązane wyłącznie z
obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu
lokalu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji RP. Artykuł 48 ust. 1 u.s.m. we
wskazanym zakresie utracił moc obowiązującą z upływem dwunastu miesięcy od
ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Sąd Okręgowy powołał się na wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 20 kwietnia 2006 r., IV CSK 28/06 (OSNC 2007, nr 2, poz. 31)
oraz na orzeczenia sądów apelacyjnych w Warszawie i Katowicach.
Sąd Apelacyjny przy rozpoznawaniu apelacji powodów powziął wątpliwość
wyrażoną w zagadnieniu prawnym przedstawionym do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota zagadnienia prawnego w niniejszej sprawie dotyczy skutku ex tunc
albo ex nunc stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny sprzeczności badanego
przepisu z Konstytucją, jeżeli jednocześnie Trybunał skorzysta z kompetencji
przysługującej mu na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji RP. Zgodnie z tym
przepisem, orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego wchodzą w życie z chwilą ich
ogłoszenia, jednak Trybunał może określić inny termin, nie dłuższy niż 18 miesięcy,
utraty mocy obowiązującej przepisu niezgodnego z Konstytucją. Poza tym
3
stwierdzeniem Konstytucja milczy co do skutków skorzystania przez Trybunał
Konstytucyjny z tej kompetencji. Nie budzi wątpliwości, że przepis traci moc
z nadejściem wspomnianego terminu i nie może być stosowany do oceny nowych
zdarzeń prawnych. Powstaje natomiast pytanie, czy po nadejściu terminu
określonego w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego i utracie mocy obowiązującej
przepisu uznanego za niezgodny z Konstytucją może on być stosowany do oceny
zdarzeń prawnych mających miejsce wtedy, gdy przepis ten jeszcze obowiązywał.
Nieliczne orzeczenia dotyczą konsekwencji utraty mocy obowiązującej art.
48 ust. 1 u.s.m. w zakresie wynikającym z wyroku Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 14 lutego 2012 r., P 17/10. Sąd Najwyższy w praktyce stosował ten przepis,
mimo zarzutu co do jego niekonstytucyjności podnoszonego w niektórych skargach
kasacyjnych w okresie poprzedzającym wydanie przez Trybunał Konstytucyjny
wspomnianego wyroku (np. wyrok z dnia 16 listopada 2011 r., V CSK 524/10,
OSNC-ZD 2012, nr C, poz. 58). Jedynie w wyroku z dnia 23 czerwca 2010 r.,
II CSK 51/10 (nie publ.) Sąd Najwyższy, ze względu na wątpliwości dotyczące
zgodności art. 48 ust. 1 u.s.m. z Konstytucją, przyjął wąską interpretację tego
przepisu. Po wydaniu przez Trybunał Konstytucyjny omawianego wyroku, Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 21 czerwca 2012 r., II CSK 578/10 (nie publ.) stwierdził,
że art. 48 ust. 1 u.s.m. ma zastosowanie w okresie odroczenia, a więc przed
terminem utraty mocy obowiązującej tego przepisu. W orzecznictwie sądów
powszechnych istnieje natomiast rozbieżność w zakresie konsekwencji wyroku
Trybunału Konstytucyjnego po nadejściu rozważanego terminu. Sąd Apelacyjny
w Katowicach w kilkunastu wyrokach uznał, że art. 48 ust. 1 u.s.m. nie może już
być stosowany. Odmienne stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku
z dnia 25 marca 2013 r., VI ACa 1277/12 (nie publ.).
Rozważane zagadnienie prawne było też rozważane na tle innych orzeczeń
Trybunału Konstytucyjnego oraz innych przepisów. Stanowisko Trybunału
Konstytucyjnego w tym zakresie zostało najpełniej wyrażone w wyroku z dnia
17 grudnia 2008 r., P 16/08 (OTK-A 2008, nr 10, poz. 181), według którego
odroczenie terminu utraty mocy obowiązującej przepisów uznanych za
niekonstytucyjne oznacza, że do dnia wskazanego w sentencji wyroku Trybunału
Konstytucyjnego przepisy te obowiązują, o ile wcześniej nie zostaną uchylone
4
przez ustawodawcę. Ich obowiązywanie jest równoznaczne z koniecznością ich
przestrzegania i stosowania przez wszystkich adresatów. Zgodnie bowiem z art.
190 ust. 1 Konstytucji, także to rozstrzygnięcie zamieszczone w tekście orzeczenia
Trybunału jest nie tylko ostateczne, ale ma moc powszechnie obowiązującą.
Odroczenie terminu utraty mocy obowiązującej wadliwego aktu normatywnego
oznacza, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego określa w odniesieniu do badanego
stanu normatywnego skutki na przyszłość. W konsekwencji, po pierwsze, czynności
dokonane na mocy zakwestionowanych przepisów nie mogą być z tej przyczyny
skutecznie wzruszone. Po drugie, dokonanie czynności prawnych na podstawie
przepisów uznanych za niekonstytucyjne powoduje konieczność ochrony zaufania
tych, którzy tych czynności dokonali. Stanowisko to zostało potwierdzone
w późniejszym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 3 lipca 2003 r., III CZP 45/03 (OSNC 2004,
nr 9, poz. 136) uznał, że określenie późniejszej daty utraty mocy obowiązującej
aktu normatywnego oznacza jego pozostawienie w porządku prawnym. Wyłączone
jest wobec tego przyjęcie, że utrata mocy obowiązującej przepisu z upływem
określonego terminu mogłaby działać wstecz. Jest to wyjątek od reguły retroakcji
przyjętej w orzecznictwie Sądu Najwyższego, bowiem przesłanki, które
przemawiają za przyjęciem skutku wstecznego orzeczenia w razie zastosowania
reguły ustawowej (art. 190 ust. 3 zdanie pierwsze in principio Konstytucji RP), tracą
doniosłość, gdy Trybunał, ważąc konkurujące wartości podlegające konstytucyjnej
ochronie, decyduje się na utrzymanie w mocy wadliwego przepisu. Przyjęcie
odmiennego rozwiązania wywołuje sprzeczność logiczną, polegającą na uznaniu,
że przepis obowiązywał, mimo ogłoszenia wyroku Trybunału, a jednocześnie nie
obowiązywał.
Sąd Najwyższy wyraził analogiczny pogląd w uchwale z dnia 23 stycznia
2004 r., III CZP 112/03 (OSNC 2005, nr 4, poz. 61). Podkreślił, że jeżeli Trybunał
Konstytucyjny odracza utratę mocy obowiązującej wadliwego przepisu, zachowuje
on moc przez okres wskazany w orzeczeniu. Pominięcie w tym okresie wadliwej
normy oznaczałoby przekreślenie sensu odroczenia, a więc i sensu art. 190 ust. 3
Konstytucji RP, który, choć kontrowersyjny, jest jednak obowiązującym prawem.
5
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 kwietnia 2006 r., IV CSK 28/06 (OSNC
2007, nr 2, poz. 31) potwierdził stanowisko zajęte w powołanych uchwałach.
Wskazał ponadto, że w wypadku odroczenia utraty mocy obowiązującej przepisu
niezgodnego z Konstytucją nie ma również możliwości późniejszego wznowienia
postępowania. Odroczenie utraty mocy obowiązującej przepisu w orzeczeniu
Trybunału Konstytucyjnego oznacza prospektywne działanie takiego orzeczenia.
Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy również w innych orzeczeniach,
m.in. w uchwale z dnia 23 czerwca 2005 r., III CZP 35/05 (OSNC 2006, nr 5,
poz. 81) i wcześniej w wyroku z dnia 29 marca 2000 r., III RN 96/98 (OSNAPUS
2000, nr 13, poz. 500).
Za stanowiskiem, że w wypadku odroczenia przez Trybunał Konstytucyjny
utraty mocy obowiązującej przepisu sprzecznego z Konstytucją sądy powinny
stosować taki przepis także wtedy, gdy orzekają już po utracie przez niego mocy
obowiązującej, przemawiają zatem następujące argumenty.
Po pierwsze, orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego stwierdzające
niezgodność aktu normatywnego z Konstytucją są w zasadzie skuteczne ex tunc.
Jednakże orzeczenia odraczające termin utraty mocy obowiązującej przepisu
niezgodnego z Konstytucją są wyjątkowo skuteczne ex nunc. Ochrona bowiem tych
wartości, które skłoniły Trybunał Konstytucyjny do odroczenia terminu utraty mocy
obowiązującej niekonstytucyjnego przepisu, przemawia za uznaniem takiego
orzeczenia Trybunału za skuteczne ex nunc. Tylko taka interpretacja nie pozbawia
praktycznego znaczenia kompetencji Trybunału Konstytucyjnego do odroczenia
terminu utraty mocy obowiązującej przepisu niezgodnego z Konstytucją. Zapobiega
ona tzw. wtórnej niekonstytucyjności, a więc sytuacji, gdy natychmiastowe
usunięcie z systemu prawa przepisu sprzecznego z Konstytucją grozi
poważniejszym naruszeniem wartości konstytucyjnych niż dalsze utrzymywanie
tego przepisu w systemie.
Po drugie, kompetencja Trybunału Konstytucyjnego określona w art. 190
ust. 3 Konstytucji RP ma szczególny charakter. Trybunał Konstytucyjny może
dokonać przewidzianego tam odroczenia terminu utraty mocy obowiązującej
badanego przepisu wyłącznie wtedy, gdy za odroczeniem przemawia potrzeba
ochrony innych istotnych wartości konstytucyjnych. Natychmiastowa utrata mocy
6
przepisu niezgodnego z Konstytucją doprowadziłaby do jeszcze poważniejszych
naruszeń Konstytucji niż dalsze obowiązywanie tego przepisu.
Po trzecie, w rozważanym zakresie nie ma rozbieżności w orzecznictwie
Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego. O ile rozbieżność taka występuje
co do oceny skuteczności ex tunc albo ex nunc „zwykłych” orzeczeń Trybunału,
to w odniesieniu do orzeczeń odraczających termin utraty mocy obowiązującej
przez normę prawną zgodnie przyjmuje się skuteczność orzeczenia Trybunału
ex nunc.
Po czwarte, posługując się argumentum ad absurdum, należy podkreślić,
że odmienna interpretacja prowadzi do trudnych do zaakceptowania konsekwencji.
Umożliwia bowiem wznawianie postępowań, w których orzeczenia zapadły
w okresie odroczenia utraty mocy obowiązującej przepisu niezgodnego
z Konstytucją. Już w chwili wydania wyroku byłoby zatem oczywiste, że wkrótce
postępowanie zostanie wznowione. Takiej sytuacji nie da się pogodzić z powagą
orzekania.
Po piąte, uznanie orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego odraczających termin
utraty mocy obowiązującej niezgodnego z Konstytucją przepisu za skuteczne
ex tunc może prowadzić do niesprawiedliwych rezultatów. Stosowanie albo
niestosowanie niekonstytucyjnego przepisu byłoby paradoksalnie uzależnione
od wyznaczenia terminu rozprawy. Taka interpretacja powodowałaby różne
traktowanie podmiotów prawa będących w takiej samej sytuacji, co jest nie do
przyjęcia ze względu na wartości i zasady konstytucyjne. Natomiast uznanie,
zgodnie z regułami intertemporalnymi, że prawem właściwym jest prawo
obowiązujące w chwili zdarzenia (zasada tempus regit actum), sprawia, iż sytuacja
wszystkich stron jest identyczna w tego samego rodzaju postępowaniach.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie
prawne, jak w uchwale.