Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 164/13
POSTANOWIENIE
Dnia 28 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Anna Owczarek
w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W.
II Oddział w P.
przy uczestnictwie R. S. i J. S.
o wpis w księdze wieczystej […] hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 28 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania R. S.
oraz skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania J. S.
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 14 września 2012 r.,
1. uchyla zaskarżone postanowienie i zmienia postanowienie
Sądu Rejonowego w P. z dnia 9 maja 2012 r. w ten sposób, że
uchyla wpis hipoteki przymusowej i oddala wniosek o jej wpis;
2. kosztami postępowania obciąża wnioskodawcę
pozostawiając ich szczegółowe wyliczenie referendarzowi
sądowemu.
UZASADNIENIE
2
Wnioskodawca - Zakład Ubezpieczeń Społecznych w W., II Oddział w P.
(ZUS) w dniu 23 lutego 2012 r. złożył wniosek o wpisanie do księgi wieczystej [...]
hipoteki przymusowej do kwoty 250 673,74 zł na prawie użytkowania wieczystego
gruntu i własności budynku wchodzących w skład majątku wspólnego uczestników -
małżonków R. i J. S. Hipoteka stanowić miała zabezpieczenie należności z tytułu
obciążających R. S. składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne oraz na
Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od
grudnia 2005 r. do marca 2011 r. wraz z odsetkami, kosztów upomnienia oraz
kosztów egzekucyjnych, określonych w dołączonej do wniosku decyzji ZUS z dnia
25 stycznia 2012 r., doręczonej uczestnikowi R. S. w dniu 10 lutego 2012 r.
Referendarz dokonał wpisu zgodnie z wnioskiem w dniu 24 lutego 2012 r.
Wpis ten utrzymał w mocy Sąd Rejonowy w P. postanowieniem z dnia 9 maja 2012
r., powołując jako jego podstawę prawną art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz. U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej „u.s.u.s."), zgodnie z którym dla
zabezpieczenia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych przysługuje hipoteka przymusowa na wszystkich
nieruchomościach dłużnika, a podstawą jej ustanowienia jest doręczona decyzja o
określeniu wysokości należności z tytułu składek, o odpowiedzialności osoby
trzeciej lub o odpowiedzialności następcy prawnego. Sąd wskazał, że art. 26 ust.
3a pkt 2 i 3b u.s.u.s. umożliwia ustanowienie tej hipoteki na nieruchomości
stanowiącej majątek wspólny dłużnika i jego małżonka, a także na prawie
użytkowania wieczystego, przy czym również w tym wypadku wystarczającą
podstawę wpisu stanowi decyzja wydana przeciwko dłużnikowi. Sąd Rejonowy
uznał, że wysokość sumy hipoteki mieści się w granicach określonych przez art.
1101
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.
U. z 2013 r., poz. 707 ze zm., powoływanej dalej jako „u.k.w.h.").
Oddalając apelację uczestników postanowieniem z dnia 14 września 2012 r.,
Sąd Okręgowy w P. za nadal aktualny uznał pogląd prawny wyrażony w uchwale
Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2004 r. (III CZP 33/04, OSNC
2005/3/43), przyjmujący art. 26 ust. 3, ust. 3a pkt 2 i ust. 4 u.s.u.s. za podstawę
wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład majątku
3
wspólnego dłużnika i jego małżonka na rzecz ZUS w oparciu o decyzję określającą
zaległość z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne wydaną w stosunku
do małżonka - dłużnika i tylko jemu doręczoną. Zwrócił uwagę, że wprawdzie
w wyniku nowelizacji ustawy o księgach wieczystych i hipotece z dniem 20 lutego
2011 r. uchylono przepisy o hipotece kaucyjnej i zmodyfikowano przepisy
dotyczące hipoteki przymusowej, jednak hipoteka w nowym kształcie przyjęła
konstrukcję dawnej hipoteki kaucyjnej. Przepis art. 26 ust. 3, 3a i 4 u.s.u.s. pozostał
niezmieniony, a art. 110 u.k.w.h. nadal dopuszcza możliwość uzyskania hipoteki
przymusowej na podstawie nieostatecznej decyzji, jeżeli przewiduje to przepis
szczególny.
Uczestnicy wnieśli jednobrzmiące skargi kasacyjne od postanowienia Sądu
Okręgowego, kwestionując wykładnię, a w konsekwencji także zastosowanie art. 26
ust. 2 w zw. z ust. 3 a pkt. 2 u.s.u.s. w zw. z art. 26 ust. 4 u.s.u.s. w zw. z art. 91,
art. 29 § 1 w zw. z art. 26, art. 92 § 1 i 3, art. 21 § 1 pkt 2 oraz art. 133 § 1 i 2
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz. U.
z 2013 r., poz. 749 ze zm.) w zw. z art. 7 k.p.a. przez przyjęcie możliwości
ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot
współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonki na podstawie nieostatecznej
decyzji doręczonej wyłącznie dłużnikowi, prowadzące do naruszenia art. 21 ust. 1
w zw. z art. 63 ust. 1- 3 oraz art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji RP przez niedopuszczalne
i bezpodstawne ograniczenie prawa własności małżonka oraz dyskryminowanie go
i pozbawianie prawa do obrony. Zarzucili też błędną interpretację, prowadzącą do
nieprawidłowego zastosowanie art. 110 i art. 1101
u.k.w.h. w wyniku przyjęcia,
że skutkiem nowelizacji było wprowadzenie hipoteki przymusowej opartej
na konstrukcji hipoteki kaucyjnej. Skarżący podnieśli również, że doszło do
naruszenia przepisów postępowania - art. 6268
§ 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 6262
k.p.c.
w zw. z art. 31 u.k.w.h. poprzez ustanowienie hipoteki przymusowej pomimo
nieprzedłożenia przez wnioskodawcę dokumentów umożliwiających jej wpisanie.
W odpowiedzi wnioskodawca domagał się oddalenia obu skarg
i kwestionował prawidłowość argumentacji opartej na założeniu, że zmiany
wprowadzone do przepisów normujących hipotekę spowodowały tego rodzaju
zmianę konstrukcji hipoteki przymusowej, która dezaktualizuje pogląd wyrażony
4
w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 października
2004 r. (III CZP 33/04).
Rozpatrując skargę kasacyjną w bliźniaczej sprawie dotyczącej tych samych
uczestników (II CSK 163/13) Sąd Najwyższy powziął wątpliwość co do tego, czy po
zmianie przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece, dokonanej ustawą
nowelizującą z dnia 26 czerwca 2009 r. (Dz. U. Nr 131, poz. 1075) doręczona
zobowiązanemu decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość
należności z tytułu składek może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego zobowiązanego i jego
małżonka i przedstawił to zagadnienie do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu
Sądu Najwyższego.
W dniu 10 października 2014 r. skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
podjął uchwałę wyjaśniając w niej, że decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
ustalająca wysokość należności z tytułu składek może być podstawą wpisu hipoteki
przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego dłużnika
i jego małżonka tylko wtedy, gdy została doręczona obojgu małżonkom (III CZP
28/14, Biul. SN 2014/10/6). Uchwała ta nie jest w niniejszej sprawie wiążąca,
jednak Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela
w całości wyrażony w niej pogląd prawny, którego istotne elementy należy
przytoczyć. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały wskazał, że reforma przepisów
o hipotece wprowadzona przez ustawę nowelizującą z dnia 26 czerwca 2009 r.
zniosła podział na hipotekę zwykłą i kaucyjną i wprowadziła jedną hipotekę, opartą
na konstrukcji dotychczasowej hipoteki kaucyjnej. Obecnie wierzytelności
stwierdzone tytułem wykonawczym i wierzytelności określone nieostateczną
decyzją administracyjną - inaczej niż w okresie przed wejściem w życie ustawy
nowelizującej - podlegają zabezpieczeniu jednolitą konstrukcyjnie hipoteką
przymusową.
Przepis art. 26 ust. 3 u.s.u.s. dotyczy jedynie wpisania hipoteki przymusowej na
nieruchomościach dłużnika i przewiduje, że podstawą jej wpisu jest doręczona
decyzja. Ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości należącej do
majątku wspólnego małżonków przewiduje natomiast art. 26 ust. 3a pkt 2 u.s.u.s.,
5
który nie wskazuje - w przeciwieństwie do art. 26 ust. 3 u.s.u.s. - podstawy wpisu tej
hipoteki. Niemniej zawarte w końcowej części zdania pierwszego art. 26 ust. 3
u.s.u.s. odesłanie włączające ustępy ust. 3a i 3b do treści ustępu 3 tego artykułu
pozwala przyjąć, że hipotekę przymusową na wymienionych w art. 26 ust. 3a i 3b
nieruchomościach i prawach majątkowych również można ustanowić jedynie na
podstawie doręczonej decyzji.
Przepis art. 26 ust. 3 u.s.u.s. nie określa podmiotu, któremu decyzję należy
doręczyć. W postępowaniu przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych w zakresie
doręczeń mają zastosowanie - na podstawie odesłania przewidzianego w art. 123
u.s.u.s. - przepisy art. 28 i 40 k.p.a., ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych
bowiem nie zawiera własnej regulacji i nie odsyła - co wynika z art. 31 u.s.u.s. - do
stosowania art. 133 i 145 ordynacji podatkowej. Zgodnie z art. 40 § 1 k.p.a., pisma
doręcza się stronie, a według art. 28 k.p.a. stroną jest każdy, czyjego interesu
prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności organu
ze względu na swój interes prawny lub obowiązek. Małżonek dłużnika mieści się
w pojęciu strony w rozumieniu tego przepisu, bowiem już samo ustanowienie
hipoteki przymusowej na objętej wspólnością ustawową nieruchomości jest
ingerencją w jego sferę praw. Interes prawny małżonka dłużnika w kwestionowaniu
doręczonej dłużnikowi decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, stanowiącej
podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości objętej wspólnością
ustawową w celu zabezpieczenia ustalonej nią wysokości należności z tytułu
składek, wynika nie tylko z ustanowienia hipoteki, będącego istotną ingerencją
w sferę prawną małżonka dłużnika, ale przede wszystkim z odpowiedzialności za
zobowiązanie dłużnika majątkiem wspólnym (art. 29 § 1 ord. pod. w związku z art.
31 u.s.u.s.). Przewidziane w art. 23 ust. 3 u.s.u.s. wymaganie, aby stanowiąca
podstawę wpisu hipoteki przymusowej decyzja była doręczona, obejmuje zatem
doręczenie jej także małżonkowi dłużnika, który powinien znać jej treść i mieć
możliwość obrony swych praw. W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy wskazał
też, że przyjętą wykładnię wspiera art. 4771
§ 1 k.p.c. Za inną osobę, której praw
i obowiązków dotyczy decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, uznawana jest
na jego podstawie np. żona wspólnika spółki cywilnej zobowiązana do uiszczenia
z majątku małżonków zaległych świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz
6
zwrotu nienależnie wypłaconych świadczeń (por. uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 5 kwietnia 1995 r., II UZP 9/95, OSNAPiUS 1995, nr 18, poz. 231).
Odnosząc się do argumentów przytaczanych przez Sąd Okręgowy,
wywodzonych z uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
28 października 2004 r. (III CZP 33/04, OSNC 2005/3/43) w uzasadnieniu uchwały
III CZP 28/14 wyjaśniono, że na skutek zniesienia podziału hipoteki przymusowej
na kaucyjną i zwykłą zdezaktualizowały się zasadnicze argumenty uzasadniające
rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego w uchwale III CZP 33/04, które odwoływały
się do różnicy między hipoteka przymusową kaucyjną a hipoteką przymusową
zwykłą.
Konsekwencje zniesienia podziału hipoteki przymusowej na kaucyjną
i zwykłą nie uzasadniają jednak również poglądu, że po zmianie stanu
prawnego podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości objętej
wspólnością ustawową, ustanawianej w celu zabezpieczenia wierzytelności
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu składek, może być jedynie
administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi i jego
małżonkowi. Zmiana konstrukcji hipoteki nie oznacza uchylenia możliwości
ustanowienia hipoteki przymusowej na podstawie art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2
u.s.u.s., ponieważ dopuszczalność jej ustanowienia nie zależała przed wejściem
w życie ustawy nowelizującej i nie zależy obecnie od charakteru hipoteki. Uchylony
art. 111 u.k.w.h. określał jedynie charakter hipoteki ustanowionej na wskazanych
w nim podstawach (w tym na podstawie nieostatecznej decyzji) jako hipotekę
kaucyjną. Również obecnie, w myśl art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2 u.s.u.s.,
doręczona decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość
należności z tytułu składek, stanowi podstawę ustanowienia hipoteki przymusowej.
Wykładnia wyłączająca możliwość ustanowienia na tej podstawie prawnej hipoteki
przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej
dłużnika i jego małżonka prowadziłaby do pozbawienia znaczenia prawnego art. 26
ust. 3 i ust. 3a pkt 2 u.s.u.s.
Hipoteka przymusowa nie zmierza do zaspokojenia wierzyciela i nie
warunkuje wszczęcia egzekucji z nieruchomości, a sąd wieczystoksięgowy nie
7
działa jako organ egzekucyjny. Hipoteka przymusowa występuje jako środek
zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności (art. 65 ust. 1 u.k.w.h., art. 747 pkt 2
k.p.c. oraz art. 33 i nast. ordynacji podatkowej) i ma na celu ułatwienie przyszłego
postępowania egzekucyjnego, a postępowanie o wpis hipoteki przymusowej
odbywa się na podstawie przepisów regulujących nieprocesowe postępowanie
wieczystoksięgowe (art. 6261
-62613
).
Zaspokojenie wierzyciela z nieruchomości, na której ustanowiona została
hipoteka przymusowa następuje w postępowaniu egzekucyjnym, inicjowanym przez
złożenie wniosku o wszczęcie egzekucji albo z urzędu, bądź na żądanie
uprawnionego organu.
Sąd Najwyższy zaznaczył, że ustanowienie hipoteki przymusowej na
nieruchomości objętej wspólnością ustawową jest jej obciążeniem ograniczonym
prawem rzeczowym i stanowi istotną ingerencję w sferę interesów majątkowych
małżonka dłużnika. Ponadto możliwość ustanowienia hipoteki przymusowej bez
doręczenia decyzji stanowiącej podstawę jej wpisu małżonkowi dłużnika
oznaczałaby, że mimo wymagania przewidzianego w art. 26 ust. 3 u.s.u.s. -
ustanowienie hipoteki w stosunku do jednego ze współwłaścicieli nieruchomości
następowałoby na podstawie niedoręczonej decyzji.
Odwołał się także do postanowień art. 7431
i art. 9231
k.p.c., które
przewidują środki obrony małżonka w określonych w ustawie wypadkach
dopuszczających podjęcie czynności związanych z wykonaniem zabezpieczenia,
a także z egzekucją z mienia wchodzącego w skład majątku wspólnego na
podstawie postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia wydanego przeciwko osobie
pozostającej w związku małżeńskim albo na podstawie tytułu wykonawczego
wystawionego przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim.
Skoro więc nie budzi wątpliwości, że do wniosku o dokonanie wpisu hipoteki
przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego
małżonków S. wnioskodawca przedłożył decyzję doręczoną tylko uczestnikowi R. S.
i niedoręczonej jego żonie - brak było podstaw do wpisania żądanej przez niego
hipoteki przymusowej. Z tych przyczyn Sąd Najwyższy, uznając podniesione przez
skarżących zarzuty materialnoprawne za w przeważającej części uzasadnione
8
(niesłuszne były jedynie zarzuty wiązane przez uczestników z naruszeniem art. 21
§ 1 pkt 2, art. 92 § 1 i 3, art. 133 § 1 i 2 ordynacji podatkowej, która nie ma
zastosowania w odniesieniu do należności składkowych, co wynika z odesłania
zawartego w art. 31 u.s.u.s. oraz zarzut nieprawidłowego przyjęcia, że obecnie
obowiązująca hipoteka przymusowa oparta jest na konstrukcji hipoteki kaucyjnej),
a zarzut formalnoprawny stanowił jedynie za ich konsekwencję, na podstawie art.
39816
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie i orzekł
merytorycznie o uchyleniu wpisu hipoteki i oddaleniu wniosku o jej wpis.
Orzeczenie o kosztach postępowania wynika z postanowień art. 39821
w zw.
z art. 391 § 1 , art. 108 § 1zd. drugie, art. 13 § 2 i art. 520 § 3 k.p.c.