Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 246/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
w sprawie z powództwa Z. C.
przeciwko K. B.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 5 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 października 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 7 marca 2013 r., Sąd Okręgowy w G. uznał za
bezskuteczną w stosunku do powódki Z. C. umowę darowizny udziału
wynoszącego ½ części we własności nieruchomości stanowiącej zabudowaną
działkę gruntu numer 254/49, o powierzchni 292 m2
, położonej w miejscowości G.
przy ulicy P. numer 8, gmina K., objętej księgą wieczystą […] prowadzoną przez
Sąd Rejonowy w K., zawartą przed notariuszem T. B. w dniu 4 października 2010 r.
pomiędzy S. B. a K. B. (Rep. A Nr […]), w celu ochrony przysługujących powódce
wobec dłużników J. K. i H. K. wierzytelności w wysokości 88.344,85 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 6 marca 2000 r. i 6.765 zł wynikających z wyroku
Sądu Okręgowego w K. z dnia 6 października 2006 r. w sprawie o sygn. akt …
189/06, zaopatrzonego w klauzulę wykonalności przeciwko dłużnikowi J. K. oraz
przeciwko małżonce dłużnika H. K. w punkcie 1 i 2, na mocy postanowienia Sądu
Apelacyjnego z dnia 11 kwietnia 2007 r., sygn. akt … 4/07 (pkt 1) oraz uznał
za bezskuteczną w stosunku do powódki umowę darowizny udziału wynoszącego
½ części we własności nieruchomości stanowiącej zabudowaną działkę gruntu
numer 254/49, o powierzchni 292 m2
, położonej w miejscowości G. przy ulicy P.
numer 8, gmina K., objętej księgą wieczystą […] prowadzoną przez Sąd Rejonowy
w K., zawartą przed notariuszem T. B. w dniu 12 stycznia 2011 r. pomiędzy S. B. a
K. B., w celu ochrony przysługujących powódce wobec dłużników J. K. i H. K.
wierzytelności w wysokości 88.344,85 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 6 marca
2000 r., 6.765 zł oraz w kwocie 3.039 zł wynikających z wyroku Sądu Okręgowego
w K. z dnia 6 października 2006 r. w sprawie o sygn. akt … 189/06, zaopatrzonego
w klauzulę wykonalności przeciwko dłużnikowi J. K. oraz przeciwko małżonce
dłużnika H. K. w punkcie 1 i 2, na mocy postanowienia Sądu Apelacyjnego z dnia
11 kwietnia 2007 r., sygn. akt … 4/07 (pkt 2).
Sąd pierwszej instancji ustalił, że Sąd Okręgowy w K., wyrokiem z dnia 6
października 2006 r. (sygn. akt … 189/06), zasądził od J. K. na rzecz powódki
kwotę 88.344,85 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 6 marca 2000 r. do dnia
zapłaty, kwotę 6.765 zł oraz kwotę 3.039 zł tytułem kosztów zastępstwa
procesowego. Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 16 marca 2007 r., sygn. (akt …
3
4/07), oddalił apelację powódki od wskazanego wyżej wyroku. Postanowieniem z
dnia 11 kwietnia 2007 r. Sąd Apelacyjny nadał klauzulę wykonalności wyrokowi
Sądu Okręgowego w K. z dnia 6 października 2006 r. wydanemu w sprawie …
189/06 w zakresie punktu 1 i 2 także przeciwko małżonce dłużnika H. K. z
ograniczeniem jej odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową
małżeńską.
Na skutek wniosku powódki z dnia 9 lutego 2007 r. komornik sądowy przy
Sądzie Rejonowym w K. wszczął postępowanie egzekucyjne (sygn. akt …192/07)
m.in. z nieruchomości położonej w G. przy ulicy P. numer 8, dla której Sąd
Rejonowy w K. prowadzi księgą wieczystą numer […]. Komornik zawiadomił
dłużnika powódki J. K. o wszczęciu egzekucji z nieruchomości i wezwał go do
zapłaty należności pod rygorem przystąpienia do opisu i oszacowania
nieruchomości. Postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2007 r. komornik sądowy, na
wniosek powódki, zawiesił toczące się postępowanie egzekucyjne. Dnia 18 maja
2007 r. powódka wniosła o wszczęcie egzekucji z nieruchomości przeciwko
małżonce dłużnika. W dniu 21 maja 2007 r. komornik sądowy postanowił podjąć
zawieszone postępowanie egzekucyjne. W dniu 17 listopada 2007 r. wierzyciel Z. C.
została powiadomiona o terminie opisu i oszacowania nieruchomości. W toku
postępowania egzekucyjnego w dniu 7 stycznia 2008 r. został wyznaczony termin
pierwszej licytacji nieruchomości. Postanowieniem z dnia 16 stycznia 2008 r.,
zawieszono postępowanie na wniosek wierzyciela, a na 8 lutego 2008 r. został
ponownie wyznaczony termin pierwszej licytacji nieruchomości. Postanowieniem z
dnia 28 sierpnia 2009 r., postępowanie egzekucyjne zostało umorzone.
Dnia 3 grudnia 2009 r. w Kancelarii Notarialnej w S. stawili się małżonkowie
H. K. i J. K., będący współwłaścicielami w ½ części nieruchomości położonej w
miejscowości G. przy ulicy P. numer 8, objętej księgą wieczystą numer […]
prowadzoną przez Sąd Rejonowy w K. Oświadczyli, że w dziale III wpisana jest
wzmianka o toczącej się egzekucji z nieruchomości prowadzonej z wniosku
wierzyciela Z. C. w sprawie o sygn. … 192/07. Małżonkowie oświadczyli, że ich
zadłużenie w stosunku do Z. C. zostało w całości spłacone, a postępowanie
egzekucyjne z nieruchomości prowadzone z jej wniosku zostało umorzone. Na
mocy tej umowy H. K. sprzedała S. B. cały przysługujący jej udział wynoszący ½
4
część za cenę 400.000 zł, a J. K. sprzedał E. B. cały przysługujący mu udział
wynoszący ½ część za cenę 400.000 zł, a kupujący zobowiązali się zapłacić cenę
do dnia 28 lutego 2010 r.
S. B. od dnia 10 grudnia 2008 r. jest wspólnikiem dłużnika J. K. oraz
pełnomocnika powódki E. G. w spółce D. H. sp. z o.o., a E. B. jest szwagrem S. B.
Rozliczenie z E. B. nastąpiło w formie bezgotówkowej celem rozliczenia innych
wierzytelności, natomiast wierzytelność H. K. do tej pory nie została zaspokojona.
Dnia 8 lutego 2010 r. przez powódkę został złożony ponownie wniosek
o wszczęcie egzekucji w tym egzekucji z nieruchomości, a dnia 25 lutego 2010 r.
wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego z pozostałego majątku dłużnika.
Komornik sądowy w postępowaniu toczącym się pod sygn. akt … 243/10
zawiadomił o wszczęciu egzekucji z nieruchomości, z udziałów, które dłużnik J. K.
posiada w spółce D. H. sp. z o.o. z siedzibą w B., z zysków w tej spółce, z
wierzytelności przysługujących dłużnikowi w stosunku do E. B. i S. B., oraz z
emerytury lub z renty. Dnia 15 lutego 2010 r. dłużnik J. K. pokwitował odbiór
gotówki w wysokości 400.000 zł jako kwoty wynikającej z transakcji zakupu
nieruchomości od E. B. Dnia 20 sierpnia 2010 r. S. B. złożyła oświadczenie, że
uregulowała należność z tytułu zakupu ½ części nieruchomości w całości. J. K. i H.
K. złożyli oświadczenie, które wpłynęło do komornika sądowego dnia 26 sierpnia
2010 r., że nie posiadają żadnych środków pieniężnych pochodzących ze
sprzedaży nieruchomości. Zaległość dłużnika wynosiła łącznie kwotę 248.337,57 zł
wg wyliczenia na dzień 31 maja 2011 r.
W toku prowadzonego postępowania komornik sądowy przy Sądzie
Rejonowym w Z. dokonał zajęcia świadczeń emerytalno-rentowych i wierzytelności.
Stan zadłużenia dłużnika J. K. wobec Z. C. wynosił na dzień 24 maja 2011 r.
333.688,91 zł.
W dniu 4 października 2010 r. S. B. na podstawie umowy darowizny
darowała swojej babci K. B. cały przysługujący jej udział wynoszący ½ części we
własności nieruchomości, dla której Sąd Rejonowy w K. prowadzi księgę wieczystą
nr […], a pozwana darowiznę tę przyjęła.
W dniu 7 stycznia 2011 r. S. B. zawarła z E. B. umowę sprzedaży udziału
wynoszącego ½ części we własności nieruchomości, dla której Sąd Rejonowy w K.
5
prowadzi księgę wieczystą nr […]. Nabyty od E. B. udział S. B., umową darowizny z
dnia 12 stycznia 2011 r., przekazała swojej babce K. B.
Sąd pierwszej instancji uznał powództwo za uzasadnione. W chwili
zawierania w dniu 3 grudnia 2009 r. umowy sprzedaży udziałów we współwłasności
nieruchomości istniała wierzytelność pieniężna powódki względem dłużnika J. K.,
która to wierzytelność pomimo toczącego się postępowania egzekucyjnego nie
została do dnia wydania wyroku zaspokojona. Dokonana przez dłużnika czynność
nastąpiła z pokrzywdzeniem wierzycieli, gdyż dłużnik wyzbył się jedynego składnika
majątku, a w chwili obecnej poza zajętymi przez powódkę udziałami w spółce K. nie
posiada innego majątku. S. B. i E. B. mieli świadomość działania przez dłużnika z
pokrzywdzeniem wierzyciela, albowiem pozostawali z dłużnikiem w bliskich
stosunkach zarówno prywatnych, jak i gospodarczych. Dłużnik przyznał także, iż w
czasie, gdy sprzedawał nieruchomość nie miał żadnego innego majątku oraz że z
tytułu umowy zawartej z E. B. nie otrzymał żadnych środków pieniężnych.
Spełniona została również przesłanka działania przez dłużnika ze świadomością
pokrzywdzenia wierzycieli albowiem na skutek dokonanej czynności doszło do
pogłębienia się stanu niewypłacalności dłużnika, a prowadzona egzekucja nie
wskazuje na możliwość zaspokojenia się wierzyciela w rozsądnym terminie.
Obecnie jest ona bowiem prowadzona tylko z majątku dłużnika w postaci
otrzymywanej przez niego renty poprzez potrącanie miesięcznie kwot 80 zł.
Aktualnie dłużnik posiada udziały w zawiązanej w dniu 1 sierpnia 1990 r. spółce K.
o wartości 66.500 zł i nie posiada innego majątku, a majątek tej spółki jest
obciążony. Pomimo, że pełni on - według wpisu w KRS - funkcję prezesa zarządu
w spółce W.- l. Sp. z o.o., to nie otrzymuje z tego tytułu żadnego wynagrodzenia.
Oznacza to, że poza zajętymi udziałami w spółce i otrzymywanymi świadczeniami
emerytalnymi dłużnik nie posiada żadnego majątku, co do którego można przyjąć,
że pozwoli on na zaspokojenie dłużnika.
Spełnione zostały przesłanki uznania, że w chwili zawarcia umowy
sprzedaży udziału ½ części nieruchomości pomiędzy S. B. a E. B. S. B. wiedziała o
okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną.
Zgodnie z art. 531 § 2 k.c., jeśli osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią,
wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciw osobie, na której rzecz nastąpiło
6
rozporządzenie, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających
uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było
nieodpłatne. Nie brała ona bezpośredniego udziału w czynnościach z dłużnikiem
powódki J. K., jednakże uzyskała od swojej wnuczki S. B. udziały w nieruchomości
nieodpłatnie.
Na skutek apelacji pozwanej wniesionej od wyroku Sądu pierwszej instancji
Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 9 października 2013 r., zmienił zaskarżony wyrok
w ten sposób, że powództwo oddalił. Mimo dokonania prawidłowych ustaleń
faktycznych, Sąd pierwszej instancji dokonał niewłaściwej subsumpcji prawa
materialnego, tj. art. 527 k.c. oraz art. 531 § 2 k.c. Ze względu na szczególny
charakter uregulowania art. 527 k.c. i nast. ochrona wierzyciela nie może być
rozszerzana poza ramy nadane jej przez ustawodawcę. Unormowanie art. 527 k.c.
odnieść zatem należy tylko do dłużnika w rozumieniu materialnoprawnym, a więc
takiej osoby, która zaciągnęła zobowiązanie, za które jest odpowiedzialna osobiście
wobec wierzyciela całym swoim majątkiem. Nie można odnieść instytucji skargi
pauliańskiej do tego podmiotu, który nie wykazuje się tymi cechami, w tym do
dłużnika egzekwowalnego, jakim jest także małżonka dłużnika. W takim bowiem
przypadku dłużnik egzekwowalny nie odpowiada osobiście wobec wierzyciela za
spełnienie zobowiązania całym swoim majątkiem, lecz zobowiązany jest tylko do
znoszenia egzekucji ze składników swego majątku. Stąd też powództwo
skierowane przeciwko czynnościom dokonanym przez dłużnika egzekwowalnego -
małżonka dłużnika powódki J. K. - tj. umowie sprzedaży udziału wynoszącego ½
części we własności nieruchomości na rzecz S. B., a następnie umowy darowizny
tego udziału z dnia 4 października 2010 r. na rzecz pozwanej nie jest uzasadnione.
Co do zasady skarga pauliańska przysługiwała powódce w odniesieniu do
czynności zdziałanych przez dłużnika powódki J. K., tj. umowy z dnia 3 grudnia
2009 r. sprzedaży udziału w wysokości ½ części we własności nieruchomości na
rzecz E. B., który, jako osoba trzecia, wyzbył się korzyści uzyskanej z majątku
dłużnika powódki, sprzedając udział we współwłasności nieruchomości S. B.
umową z dnia 7 stycznia 2011 r., zaś dopiero ta podarowała udział we
współwłasności nieruchomości nabytej wcześniej od E. B. stronie pozwanej
(umowa z dnia 7 stycznia 2011 r.). Osoba trzecia, tj. E. B. nie jest już w posiadaniu
7
korzyści będącej przedmiotem czynności spełniającej przesłanki z art. 527 k.c.
Według art. 531 § 2 k.c., akcja pauliańska może być skierowana przeciwko tej
osobie, na rzecz której osoba trzecia rozporządziła korzyścią uzyskaną od dłużnika.
Przepis ten nie dotyczy sytuacji, w której podmiot, który uzyskał korzyść od osoby
trzeciej, wyzbył się uzyskanej korzyści na rzecz kolejnej osoby. Tym samym
powództwo skierowane przeciwko umowie darowizny z 12 stycznia 2011 r. nie było
także zasadne. Z tych przyczyn Sąd drugiej instancji na podstawie art. 386 § 1 k.p.c.
zmienił zaskarżony wyrok, oddalając wniesione powództwo.
Wyrok Sądu drugiej instancji został zaskarżony w całości przez powódkę,
która w ramach obu podstaw kasacyjnych zarzuciła naruszenie przepisów
postępowania w postaci art. 133 § 3 k.p.c., co spowodowało nieważność
postępowania apelacyjnego na skutek pozbawienia powódki możności obrony jej
praw, nadto podniosła naruszenie przepisów prawa materialnego: art. 527 i art. 531
§ 2 k.c. Powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie
apelacji, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Postępowanie apelacyjne nie jest dotknięte nieważnością, gdyż wbrew
zarzutowi zawartemu w skardze kasacyjnej, Sąd drugiej instancji nie naruszył art.
133 § 3 k.p.c. Powódka została prawidłowo zawiadomiona o terminie rozprawy
wyznaczonej na dzień 9 października 2013 r. W dniu 16 lipca 2013 r. zostało
wydane przez przewodniczącego Sądu Apelacyjnego zarządzenie (k. 338)
o wyznaczeniu terminu rozprawy oraz o zawiadomieniu o niej m.in. pełnomocnika
powódki. Zawiadomienie o terminie rozprawy wyznaczonej na dzień 9 października
2013 r., wysłane na adres kancelarii pełnomocnika powódki (k. 406), nie zostało
doręczone osobiście pełnomocnikowi powódki, z tej przyczyny, że - jak zaznaczył
w dniu 2 września 2013 r. doręczający - „kancelaria zamknięta z powodu choroby
od 27.08.13 do 21.09.13”. W tej sytuacji pozostawiono na miejscu awizo, które
zostało ponowione w dniu 10 września 2013 r., a po upływie tygodnia, w dniu
18 września 2013 r., korespondencja została zwrócona do Sądu z adnotacją,
że w terminie jej nie podjęto. W dniu 23 września 2013 r. przewodniczący Sądu
drugiej instancji zarządził ponowne zawiadomienie pełnomocnika powódki
8
o terminie rozprawy, które zostało doręczone pełnomocnikowi powódki w dniu
10 października 2013 r. (k. 419v). Wyżej stwierdzone okoliczności uzasadniają
wniosek, że pierwsze doręczenie pełnomocnikowi powódki zawiadomienia
o terminie rozprawy było prawidłowe i skuteczne, gdyż dokonano je według
zasad wynikających z art. 139 § 1 k.p.c., wobec niemożności doręczenia
korespondencji osobiście adresatowi, zgodnie z art. 133 § 1 k.p.c. Skuteczności
tego doręczenia nie podważa adnotacja dokonana przez doręczyciela.
Nawet choroba pełnomocnika zawodowego strony nie zwalniała go od obowiązku
podjęcia odpowiednich czynności organizacyjnych umożliwiających funkcjonowanie
kancelarii w czasie jego choroby, a po jej ustaniu, od obowiązku ustalenia czego
dotyczyła awizowana w tym czasie korespondencja. Z tych względów z faktu
zarządzenia powtórnego doręczenia pełnomocnikowi powódki zawiadomienia
o terminie rozprawy, doręczonego pełnomocnikowi już po terminie rozprawy, nie
można konstruować uzasadnionego zarzutu naruszenia art. 133 § 1 k.p.c., a w
konsekwencji nieważności postępowania spowodowanej pozbawieniem powódki
możności obrony swych praw. Sąd nie dopuścił się bowiem żadnego uchybienia
procesowego co jest warunkiem koniecznym dalszej oceny, czy w jego następstwie
doszło do pozbawienia strony możności obrony swych praw skutkującego
nieważnością postępowania.
Zasadne są natomiast zarzuty naruszenia prawa materialnego. Nie można
podzielić stanowiska Sądu drugiej instancji wyłączającego możliwość zastosowania
art. 527 § 1 k.c. w stosunku do czynności prawnej dokonanej przez małżonka
dłużnika odpowiadającego za długi swojego małżonka jedynie majątkiem wspólnym.
W stanie prawnym obowiązującym do czasu wejścia w życie ustawy z dnia
17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691) dopuszczano możliwość
ubezskutecznienia czynności prawnej, w której status prawny dłużnika miał
tylko jeden z małżonków, a przedmiot czynności prawnej z udziałem drugiego
małżonka wchodził w skład ich majątku wspólnego (por. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03, OSP 2004, nr 9, poz.
116 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2003 r., IV CKN 204/01,
OSNC 2004, nr 9, poz. 138). W powołanych orzeczeniach argumentowano, że
9
zgodnie z art. 41 § 1 k.r.o., w brzmieniu wówczas obowiązującym, przyjęto zasadę -
z wyjątkami i ograniczeniami określonymi w § 2 i 3 - iż wierzyciel, którego
dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, może żądać zaspokojenia z majątku
wspólnego. Skierowanie egzekucji do majątku wspólnego wymaga przy tym
uprzedniego uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika
(art. 787 § 1 k.p.c.). Odpowiedzialność z majątku wspólnego nie oznacza, że
małżonek dłużnika staje się współdłużnikiem. Mimo, że nie ma on także statusu
dłużnika rzeczowego, to jego sytuacja jest porównywalna z sytuacją tego
ostatniego w tym sensie, że ponosi on bowiem odpowiedzialność ograniczoną do
wyodrębnionej masy majątkowej (przedmiotów należących do majątku wspólnego
małżonków), a nie do wysokości wartości takiej masy. Za przyjęciem, że
powództwo przewidziane w art. 527 k.c. jest dopuszczalne także wtedy, gdy
dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, a przedmiot zaskarżonej czynności
wchodził do majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka przemawia także to, że
zasada odpowiedzialności majątkiem wspólnym za długi jednego z małżonków
(art. 41 § 1 k.r.o.) pozostaje w ścisłym związku z istotą wspólności majątkowej
małżeńskiej oraz charakterem tej wspólności (współwłasność łączna). Poza tym
celem skargi paulińskiej jest ochrona wierzyciela przed działaniami dłużnika
prowadzącymi do jego pokrzywdzenia, wyrażającego się w powstaniu stanu
niewypłacalności dłużnika lub pogłębieniu się takiego stanu. Dokonanie
czynności prawnej, której przedmiot należy do majątku wspólnego dłużnika i
jego małżonka, może stanowić działanie prowadzące do pokrzywdzenia
wierzyciela ze względu na wskazaną wyżej odpowiedzialność z majątku
wspólnego małżonków. Majątek wspólny małżonków jest w znacznej części
realnym zabezpieczeniem wykonania zobowiązania przez dłużników
pozostających w związkach małżeńskich. Rozporządzenie takim przedmiotem
powoduje, że zmniejsza się masa majątkowa, do której wierzyciel może, po
spełnieniu dodatkowych przesłanek (art. 787 k.p.c.), skierować egzekucję
mającą na celu uzyskanie należnego mu świadczenia. Wyłączenie możliwości
żądania uznania za bezskuteczną czynności dokonanej z pokrzywdzeniem
wierzyciela tylko dlatego, że przedmiot tej czynności należy do wspólności
majątkowej małżeńskiej, w wielu sytuacjach praktycznie pozbawiałoby
10
wierzyciela ochrony wynikającej z art. 527 i nast. k.c. Przedstawione w
powołanych orzeczeniach Sądu Najwyższego stanowisko, według którego
małżonka dłużnika, który pozostaje z nim w ustroju ustawowej wspólności
majątkowej, należy traktować jako dłużnika w znaczeniu art. 527 k.c., zostało
także aprobowane w piśmiennictwie prawniczym, w którym podkreślano, że za
taką wykładnią przemawiają przede wszystkim cele skargi pauliańskiej mającej
służyć zabezpieczeniu realnej możliwości wykonania zobowiązań przez
dłużników przez ochronę wierzycieli przed niekorzystnymi rozporządzeniami
przez dłużników składnikami ich mienia. Przeciwna, od przyjętej, wykładnia
pojęcia dłużnika, o którym mowa w art. 527 § 1 k.c., wyłączająca z jego zakresu,
małżonka dłużnika odpowiadającego za jego długi z ograniczeniem
do składników majątku wspólnego, powodowałaby znaczne pogorszenie
sytuacji wierzycieli.
Także po zmianie przepisów dokonanej wymienioną ustawą z dnia
17 czerwca 2004 r. należy przyjąć, że powództwo przewidziane w art. 527 § 1 k.c.
ma zastosowanie do małżonka dłużnika, którego odpowiedzialność za dług
małżonka-dłużnika jest ograniczona na podstawie art. 41 § 1 k.r.o. do majątku
wspólnego, gdy przedmiotem krzywdzącej czynności prawnej jest składnik tego
majątku. W tym wypadku nie zmienił się bowiem jego status prawny wobec
wierzyciela. Małżonek dłużnika niebędący dłużnikiem osobistym z chwilą nadania
przeciwko niemu klauzuli wykonalności na podstawie art. 787 k.p.c. jest nadal
traktowany jaka dłużnik egzekwowany (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
19 listopada 2008 r., III CZP 105/08, OSNC 2009, nr 10, poz. 136, wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 6 grudnia 2012 r., III CSK 43/12, Mon. Pr. Bank. 2013, nr 10,
s. 40). W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2011 r., III CZP 19/11
(OSNC 2011, nr 12, poz. 132) przyjęto, że wierzyciel, którego dłużnikiem jest jeden
z małżonków, może żądać na podstawie art. 527 § 1 k.c. uznania za bezskuteczną
czynności prawnej dokonanej przez obu małżonków i dotyczącej ich majątku
wspólnego, nawet wtedy, gdy małżonek dłużnika nie wyraził zgody na
zaciągnięcie zobowiązania w myśl art. 41 § 1 k.r.o., według jego aktualnego
brzmienia. W uzasadnieniu uchwały podkreślono, że rozwiązania w zakresie
odpowiedzialności małżonka za długi małżonka, nie mogą eliminować ani
11
ograniczać możliwości posługiwania się skargą paulińską wobec rozporządzeń
obejmujących składniki majątku wspólnego i dokonywanych przez małżonków
in fraudem creditoris (art. 527 i nast. k.c.). W przeciwnym razie doszłoby do znacznego
osłabienia zasadniczych funkcji ochronnych tego uniwersalnego środka prawnego
przysługującego wierzycielom i związanych z każdą wierzytelnością. Z tych względów
uzasadniony był zarzut naruszenia art. 527 § 1 k.c. przez przyjęcie, że przepis ten nie
ma zastosowania do czynności prawnej obejmującej składnik majątku wspólnego
dokonanej przez małżonka dłużnika, którego odpowiedzialność wobec wierzyciela
za dług małżonka-dłużnika została ograniczona do majątku wspólnego.
Warunkiem przyznania ochrony wierzycielowi dłużnika
na podstawie art. 527 § 1 k.c. jest to, aby przedmiotem
czynności prawnej był składnik majątku wspólnego. Sąd drugiej instancji
nie odniósł się bliżej do przedmiotu umów sprzedaży
zawartych w dniu 3 grudnia 2009 r. przez dłużnika i jego małżonkę, którymi były
ich udziały w prawie własności nieruchomości. Należy więc zwrócić uwagę na to,
że czynności te były poprzedzone zawarciem w dniu 6 maja 2009 r. przez dłużnika
(J. K.) i jego małżonkę (H. K.) umowy majątkowej małżeńskiej wprowadzającej
między nimi ustrój rozdzielności majątkowej. Skuteczność umowy majątkowej
wprowadzającej rozdzielność majątkową między małżonkami wobec powódki jako
osoby trzeciej wymagała jej oceny przez pryzmat normy wynikającej z art. 471
k.r.o.
Dopiero uznanie, że wobec powódki ma zastosowanie ochrona wynikająca z tego
przepisu pozwala na przyjęcie, że przedmiotem umów sprzedaży z dnia 3 grudnia
2009 r. były składniki majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 kwietnia 2012 r., II CSK 448/11 (OSNC-
ZD 2013, nr 4, poz. 69) przyjął, mimo wyrażanych w piśmiennictwie wątpliwości,
że pod pojęciem osoby, na rzecz której rozporządzenie nastąpiło - o której mowa
w art. 531 § 2 k.c. – rozumieć należy nie tylko podmiot, który bezpośrednio otrzymał
korzyść od osoby trzeciej, ale także następne podmioty, do których korzyść ta
trafiła w drodze kolejnych rozporządzeń, o ile transakcje te dokonane zostały
w okolicznościach wskazanych w tym przepisie. Za taką wykładnią przemawia
bowiem identyczne położenie osoby następnej i jej następców względem dłużnika.
Żadna z nich nie jest stroną dokonywanej przez dłużnika czynności krzywdzącej
12
wierzyciela, każda jednak postępuje w sposób nie zasługujący na aprobatę,
świadomie uczestnicząc w czynnościach pozbawiających wierzyciela możliwości
zaspokojenia się z majątku dłużnika lub też otrzymuje nieodpłatnie korzyść, z której
wierzyciel mógłby uzyskać należne mu świadczenie. Podzielając to stanowisko,
za uzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art. 531 § 2 k.c. przez przyjęcie
przez Sąd Apelacyjny, że może on mieć zastosowanie tylko do czynności
dokonanej przez osobę trzecią, która wcześniej dokonała czynności prawnej
z dłużnikiem.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw.
z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. orzeczono, jak w sentencji.