Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 96/14
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 26 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Anna Kozłowska
SSN Henryk Pietrzkowski
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
SSN Mirosława Wysocka
SSN Dariusz Zawistowski
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 lutego 2015 r.
po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Prokuratora Generalnego
we wniosku z dnia 30 września 2014 r.,
"Czy prokurator zlecając komornikowi wykonanie postanowienia
o zabezpieczeniu majątkowym jest zgodnie z art. 771 k.p.c. zwolniony
od ponoszenia kosztów postępowania zabezpieczającego, czy też
zgodnie z art. 39 ust. 2 oraz art. 40 ust. 1 w zw. z art. 39 ust. 2 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji
(t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1376 ze zm.) zobowiązany jest do ich
poniesienia?"
podjął uchwałę:
W postępowaniu o wykonanie postanowienia
o zabezpieczeniu majątkowym, wydanego na podstawie art. 291
k.p.k., prokurator nie ponosi kosztów postępowania
zabezpieczającego.
2
UZASADNIENIE
Prokurator Generalny, działając na podstawie art. 60 § 1 i 2 ustawy z dnia
23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 499),
zwrócił się do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni prawa,
dokonywanej w sądach powszechnych na tle problemu sformułowanego
w przedstawionym zagadnieniu prawnym.
Wskazał, że przewidziane w art. 96 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 28 lipca
2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r.,
poz. 1025, dalej - „u.k.s.c.”) zwolnienie prokuratora od obowiązku uiszczenia
kosztów sądowych rozciąga się na postępowanie zabezpieczające, na podstawie
art. 771 w związku z art. 743 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. Przepis ten stosuje się
zatem i do wykonania postanowienia prokuratora o zabezpieczeniu majątkowym,
wydanego w toku postępowania przygotowawczego, zgodnie z art. 291 w związku
z art. 293 § 1 k.p.c. Jednak sądy powszechne przy rozpoznawaniu skarg
prokuratora na wezwanie komornika do uiszczenia zaliczek na wydatki i opłat
egzekucyjnych, wydawały rozbieżne postanowienia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pomimo niespójności wniosku polegającej na tym, że w przytoczonym
pytaniu wskazano tylko przepisy dotyczące obowiązku wnoszenia zaliczki na
wydatki, a z jego uzasadnienia wynika, iż rozbieżność w orzecznictwie dotyczy
także pobierania opłaty egzekucyjnej, rozstrzygnięciem należało objąć oba rodzaje
kosztów postępowania zabezpieczającego.
Do postępowania mającego na celu wykonanie postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia stosuje się, zgodnie z art. 743 § 1 k.p.c., odpowiednio przepisy
o postępowaniu egzekucyjnym, jeżeli podlega ono wykonaniu w drodze egzekucji.
Postanowienie prokuratora wydane w postępowaniu przygotowawczym
o zabezpieczeniu na mieniu oskarżonego wykonania orzeczenia grzywny,
świadczenia pieniężnego, należności sądowych oraz zwrotu korzyści (art. 291
k.p.k.), podlega wykonaniu w sposób przewidziany w Kodeksie postępowania
cywilnego, stosownie do art. 292 § 1 k.p.k. Odesłanie to odnosi się zatem do
3
sposobów zabezpieczenia przewidzianych w art. 747 k.p.c. oraz całości
uregulowań postępowania zabezpieczającego.
Odpowiednie zastosowanie w tym postępowaniu ma art. 771 k.p.c.,
przewidujący, że zwolnienie od kosztów sądowych przyznane z mocy ustawy lub na
podstawie orzeczenia sądu w postępowaniu rozpoznawczym, rozciąga się także na
postępowanie egzekucyjne. Problematyka związana ze stosowaniem art. 771 k.p.c.
podejmowana była w orzecznictwie Sądu Najwyższego zarówno w okresie
obowiązywania rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 czerwca 1991 r.
w sprawie taksy za czynności komorników (Dz.U. Nr 62, poz.264), jak i po wejściu
w życie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji. Sąd
Najwyższy przyjmował, że zwolnienie od kosztów sądowych, z którego strona
korzysta z mocy ustawy, odnosi się do opłat w postępowaniu egzekucyjnym
(por. uchwałę z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 153/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 51)
oraz obejmuje zwolnienie od wydatków (por. uchwałę z dnia 26 września 2000 r.,
III CZP 25/00, OSNC 2001, nr 3, poz. 35), na co wskazywało postanowienie § 3 ust.
1 rozporządzenia. Według § 3 ust. 2 rozporządzenia Skarb Państwa, gminy,
związki gmin oraz instytucje państwowe i organizacje społeczne, zwolnione od
obowiązku uiszczania opłat sądowych zobowiązane były do uiszczania części opłat,
odpowiadających wynagrodzeniu prowizyjnemu komornika.
Po wejściu w życie, z dniem 30 listopada 1997 r., ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (jedn. tekst Dz.U. z 2011 r., Nr 231,
poz. 1376 ze zm., dalej – „u.k.s.e.”) oraz kolejnych jej zmian dokonanych ustawami:
z dnia 18 września 2001 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji
oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 130, poz. 1452) i z dnia
24 września 2004 r., o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz
o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 236, poz. 2356),
w orzecznictwie wyrażane było zapatrywanie, że Skarb Państwa i prokurator,
wnosząc o wykonanie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia, mają obowiązek
wnoszenia zaliczki na wydatki oraz opłaty egzekucyjnej (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 4 czerwca 2001 r., III CZP 23/01, OSNC 2002, nr 1 poz. 2).
Obowiązek ten istniał również w odniesieniu do polecenia przeprowadzenia
egzekucji (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2001 r., III CZP
4
50/01, OSNC 2002, nr 5, poz. 59; z dnia 25 lipca 2002 r., III CZP 45/02, OSNC
2003, nr 4, poz. 47). W tych orzeczeniach Sąd Najwyższy przyjął, że pomimo
zwolnienia Skarbu Państwa od opłat sądowych (art. 8 u.k.s.c. z 1967 r.),
a prokuratora od kosztów sądowych (art. 111§ 1 pkt 4 k.p.c., obowiązujący do dnia
1 marca 2006 r.), obowiązek ponoszenia kosztów egzekucyjnych wynika ze
szczególnych uregulowań ustawy o komornikach sądowych i egzekucji. Z kolei
w uchwale z dnia 28 kwietnia 2005 r., III CZP 22/05 (OSNC 2006, nr 3, poz. 47)
Sąd Najwyższy stwierdził, że zwolnienie od kosztów sądowych, przysługujące
stronie w postępowaniu rozpoznawczym, rozciąga się na postępowanie
egzekucyjne, bez względu na to, czy prowadzone jest ono przez sąd, czy przez
komornika, z zastrzeżeniem jedynie szczególnych uregulowań ustawy
o komornikach sądowych i egzekucji, modyfikujących reguły funkcjonowania
instytucji zwolnienia od kosztów sądowych w ramach egzekucji komorniczej.
Zwolnienie od kosztów sądowych przyznane stronie, zgodnie z art. 96, art.
100 lub art.101 u.k.s.c. lub od opłat sądowych, stosownie do art. 94 u.k.s.c.,
rozciąga się na postępowanie o wykonanie postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia i na postępowanie egzekucyjne, na podstawie art. 771 k.p.c.
Stanowi ono gwarancję, że strona nie będzie uiszczała zaliczek na wydatki i opłat,
również w postępowaniu egzekucyjnym (art. 100 k.p.c.). Uprawnienie to może być
ograniczone jedynie w drodze przepisu ustawy z usprawiedliwionych przyczyn
i tylko w koniecznym rozmiarze. Nałożenie na stronę obowiązku, także
dotyczącego uiszczenia kosztów sądowych, musi być ustawowo przewidziane
i jednoznacznie określone. Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji nie
zawiera regulacji dotyczących zwolnienia od kosztów sądowych, a ewentualne
modyfikacje, w odniesieniu do uprawnienia przyznanego stronie w postępowaniu
rozpoznawczym, należy traktować jako uregulowania szczególne, wyłączające
działanie ogólnej zasady.
Uczestnictwo prokuratora w postępowaniu cywilnym ma na celu ochronę
praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego (art. 7, art. 55 i nast.
k.p.c.). Do tej kategorii należy inicjowanie przez prokuratora postępowania
o wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym, które związane jest
z dążeniem do zapewnienia realnego poniesienia przez sprawcę majątkowych
5
konsekwencji popełnienia przestępstwa. W odniesieniu do wszystkich form udziału
prokuratora w postępowaniu cywilnym ma zastosowanie ustawowe zwolnienie
go od kosztów sądowych, przewidziane w art. 96 pkt 6 u.k.s.c.
Koszty postępowania w sprawie o wykonanie przez komornika
postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia roszczeń pieniężnych niepieniężnych
obejmują zaliczkę na pokrycie wydatków (art. 40 ust. 1 u.k.s.e.) oraz opłaty
egzekucyjne (art. 45 ust. 1 i art. 49a ust. 1u.k.s.e.). Obecnie obowiązujące przepisy
ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, dotyczące kosztów postępowania
w sprawie o wykonanie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia zostały
ukształtowane po utracie mocy przepisów art. 40 ust. 2, art. 45 ust. 2 i art. 49a ust.
3, wprowadzonych ustawą z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie ustawy o komornikach
sądowych i egzekucji oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 112, poz.769)
z powodu stwierdzenia ich niezgodności z art. 64 ust. 2 Konstytucji wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 maja 2009 r., K 21/08 (OTK-A 2009, nr 5, poz.
67), ustawą z dnia 22 lipca 2010 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych
i egzekucji oraz niektórych innych ustaw (D.z.U. Nr 155, poz. 1038, dalej: „ustawa
z dnia 22 lipca 2010 r.”).
Niezgodność z Konstytucją wyżej wymienionych przepisów dotyczyła
regulacji, które stanowiły, że w sprawach o egzekucję i zabezpieczenie,
niezwiązanych z prowadzeniem działalności gospodarczej Skarb Państwa,
prokurator i wierzyciele nie byli zobowiązani do wnoszenia zaliczek na wydatki
(art. 40 ust. 2 u.k.s.e.). Zwolnienie dotyczyło także opłat egzekucyjnych, których
wierzyciele nie mieli obowiązku uiszczenia w sprawach o zabezpieczenie roszczeń
pieniężnych niezwiązanych z prowadzeniem działalności gospodarczej wszczętych
na wniosek Skarbu Państwa, w tym na polecenie sądu lub prokuratora (art. 45 ust.
2 u.k.s.e.) oraz w sprawach o egzekucję świadczeń niepieniężnych i o dokonanie
zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych, niezwiązanych z prowadzeniem
działalności gospodarczej, wszczętych na wniosek Skarbu Państwa, w tym na
polecenie sądu lub prokuratora (art. 49a ust. 3 u.k.s.e.). Trybunał Konstytucyjny
przyjął, że takie regulacje zakładają, iż ryzyko finansowe związane z dokonaniem
zabezpieczenia, czy prowadzeniem egzekucji należności Skarbu Państwa,
spoczywać będzie na komorniku, co ogranicza ochronę praw majątkowych
6
komorników, przez zachwianie równowagi pomiędzy interesem prywatnym
i publicznym i jest to ograniczenie nadmierne. Za wątpliwy uznał pogląd, że
w odniesieniu do Skarbu Państwa ma zastosowanie rozciągnięcie na
postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne zwolnienia od opłat, wskazane w art.
771 k.p.c. Stwierdził, że nie jest to uzasadnione, z uwagi na przyczyny tego
zwolnienia, które leżą poza względami związanymi z możliwością obrony swoich
praw.
Sąd Najwyższy uznał, że argumenty te, choć mogły być brane pod uwagę
w procesie legislacyjnym, nie powinny być uwzględnione w ramach wykładni
obowiązujących przepisów, które nie przewidują obciążenia prokuratora tymi
kosztami. Stosowanie w postępowaniu o wykonanie postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia art. 771 k.p.c. nie może być uzależnione od wartościowania
przyczyn przyznania tego zwolnienia, ponieważ nie obejmuje ich również
stosowany odpowiedniego art.100 u.k.s.c. Przepisy ustawy o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych nie zawierają różnic w traktowaniu podmiotów, zależnie od
przyczyn, które legły u podstaw przyznania zwolnienia od kosztów sądowych.
Zakwestionowanie i wyeliminowanie z porządku prawnego dotyczyło uregulowań
prawnych, których skutkiem było, niezgodne z art. 64 ust 2 Konstytucji RP,
zachwianie równości ochrony praw ogółu i prawa majątkowego komornika,
prowadzącego działalność na własny rachunek. Usunięcie takiej dysproporcji nie
wymagało zmiany utrwalonego rozumienia stosowania art. 771 k.p.c. W poprzednio
obowiązujących wersjach ustawy o komornikach sądowych i egzekucji były
przepisy nakładające na Skarb Państwa, w tym na sąd i na prokuratora, obowiązek
ponoszenia kosztów postępowania zabezpieczającego czy egzekucyjnego, które
traktowano jako szczególne, prowadzące do modyfikacji zasad przewidzianych
ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i art. 771 k.p.c. Nie ma
podstaw do przyjęcia, że konsekwencją wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
14 maja 2009 r., K 21/08 jest ograniczenie stosowania art. 771 k.p.c. do innych
podmiotów niż Skarb Państwa. Przepis ten nie utracił mocy obowiązującej,
a posłużenie się argumentem dotyczącym przyczyn zwolnienia Skarbu Państwa od
kosztów sądowych, dla oceny równości ochrony praw majątkowych, nie mogło
doprowadzić do takiego rezultatu. Z tych względów nie miało znaczenia
7
dla określenia obowiązku prokuratora, dotyczącego wnoszenia opłat
egzekucyjnych w postępowaniu zabezpieczającym, uzasadnienie projektu ustawy
z dnia 22 lipca 2010 r., przyjmujące, że zasada rozciągnięcia zwolnienia
od kosztów sądowych, określona w art. 771 k.p.c., nie ma zastosowania (Sejm VI
kadencji, druk nr 3016).
Z art. 40 ust. 3 u.k.s.e., w brzmieniu obowiązującym od dnia 28 października
2010 r., tj. od wejścia w życie ustawy z dnia 22 lipca 2010 r., wynika, że sąd
rejonowy, przy którym działa komornik, przekazuje komornikowi sumy niezbędne
na pokrycie wydatków w sprawach osób zwolnionych w tym zakresie od kosztów
sądowych. Uregulowanie to dotyczy ogółu podmiotów zwolnionych od kosztów
sądowych, a zatem również prokuratora, zaś przepisy art. 41 i art. 42 u.k.s.e.
określają sposób rozliczenia otrzymanych przez komornika zaliczek oraz ich zwrotu
po wyegzekwowaniu.
Przepis art. 45 ust. 1 u.k.s.e., w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 22 lipca
2010 r., stanowi, że za wykonanie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia
roszczenia pieniężnego komornikowi przysługuje opłata w wysokości 2% wartości
roszczenia, które podlega zabezpieczeniu, nie mniej jednak niż 3% przeciętnego
wynagrodzenia miesięcznego i nie wyższa niż pięciokrotność tego wynagrodzenia.
Opłatę tę uiszcza wierzyciel, wnosząc o wykonanie postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia, a jeżeli nie uiści jej wraz z wnioskiem, komornik wzywa wierzyciela
do jej uiszczenia w terminie 7 dni. Do czasu uiszczenia opłaty komornik nie
wykonuje postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia. Zgodnie z art. 49a ust.
1 u.k.s.e., także zmienionym ustawą z dnia 22 lipca 2010 r., wykonanie
postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych uzależnione
jest od uiszczenia przez wierzyciela opłaty stałej.
Analiza tych przepisów nie daje podstaw do uznania, że obowiązek
wniesienia wskazanych w nich opłat dotyczy polecenia prokuratora wykonania
postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym. Prokurator w postępowaniu
dotyczącym zabezpieczenia majątkowego, mającego na celu wykonanie środków
karnych, nie ma statusu wierzyciela. Nie realizuje on w ramach tego postępowania
własnych uprawnień majątkowych do składników mienia objętych zabezpieczeniem.
Działa na mocy ustawowego upoważnienia do zagwarantowania wykonania
8
orzeczenia, które zostanie wydane w postępowaniu karnym. Ustawa o komornikach
sądowych i egzekucji nie daje podstaw do przyjęcia, że pojęciu „wierzyciel” nadano
w niej znaczenie autonomiczne, odmienne od powszechnie przyjmowanego.
W wymienionej ustawie brak natomiast przepisów nakładających na prokuratora
obowiązek wniesienia opłaty od wniosku o wykonanie postanowienia
o zabezpieczeniu majątkowym.
Zasada pobierania opłat sądowych i egzekucyjnych jedynie w przypadku,
gdy obowiązek ich uiszczenia wynika z przepisu ustawy, nie została
zmodyfikowana, ani wyłączona. Art. 45 ust. 1 u.k.s.e. nie stanowi podstawy do
pobierania od prokuratora opłaty od wniosku o wykonanie postanowienia
o udzieleniu zabezpieczenia majątkowego, wydanego na podstawie art. 291 k.p.k.
Także systemowe i celowościowe względy przemawiają za oceną, że prokurator
nie ponosi kosztów postępowania zabezpieczającego, przy uwzględnieniu istoty
jego czynności, podejmowanych w interesie ogólnym, w związku z ochroną
praworządności.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.