Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 131/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Dawid Miąsik (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania J. P.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 16 kwietnia 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych (organ rentowy) odmówił decyzją z 27
maja 2013 r. prawa do emerytury J. P. (wnioskodawca), ponieważ wnioskodawca
nie udowodnił 15 lat pracy w szczególnych warunkach.
2
Wnioskodawca zaskarżył decyzję organu rentowego odwołaniem i wniósł o
jej zmianę argumentując, że pracując w ZPL K. pracował w warunkach uciążliwych i
szczególnych.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z 26 września 2013 r., IV U 855/13 oddalił
odwołanie wnioskodawcy. Sąd pierwszej instancji ustalił, że wnioskodawca
przedłożył świadectwo pracy, z którego wynikało, że w okresach od 19 lutego
1974 r. do 30 marca 1974 r. oraz od 2 maja 1977 r. do 31 sierpnia 1993 r. pracował
w ZPL K. w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowiskach: stażysty, starszego
referenta ds. technicznych, mistrza, mistrza oddziału przygotowawczego, mistrza
mieszalni, przewodniczącego NSZZ Solidarność. Oceniając przebieg pracy
zawodowej wnioskodawcy w K. Sąd pierwszej instancji uznał, że zajmując
stanowisko mistrza na Wydziale Przędzalni, tj. w okresach od 1 stycznia 1978 r. do
28 września 1989 r. oraz od 26 lutego 1993 r. do 31 sierpnia 1993 r. wnioskodawca
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy pracował w warunkach szczególnych,
pełniąc bezpośredni dozór inżynieryjno-techniczny na oddziałach i wydziałach, w
których wykonywane są jako podstawowe prace wymienione w Wykazie A Dz. XIV
poz. 24, tj. prace związane z obróbką surowców włókienniczych i ich przędzenie,
wymienione w Wykazie A Dz. VII poz. 1. Okres tej pracy wynosi 12 lat i 3 miesiące.
Do pracy w szczególnych warunkach Sąd pierwszej instancji nie zaliczył jednak
okresu od 29 września 1989 r. do 26 lutego 1993 r., kiedy to wnioskodawca został
zwolniony od pracy na oddziale mieszalni, zachowując jedynie prawo do
wynagrodzenia, z uwagi na pełnienie funkcji Przewodniczącego NSZZ Solidarność.
W okresie tym wnioskodawca był zatrudniony w K., jednakże nie świadczył pracy w
szczególnych warunkach.
Wnioskodawca zaskarżył wyrok Sądu pierwszej instancji apelacją i wniósł o
jego zmianę i przyznanie mu prawa do emerytury oraz zasądzenie kosztów
zastępstwa procesowego. Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie art. 3 zd. 1
ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (t.j. Dz.U. z 2014 r., poz. 167,
dalej jako ustawa o związkach zawodowych) oraz § 8 rozporządzenia Rady
Ministrów z 11 czerwca 1996 r. w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłatnego i
zwolnień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w związkach
zawodowych oraz zakresu uprawnień przysługujących pracownikowi w czasie
3
urlopu bezpłatnego i zwolnienia od pracy (Dz.U. Nr 71, poz. 336, dalej jako
rozporządzenie Rady Ministrów z 1996 r.), polegające na obciążeniu ujemnymi
następstwami wykonywania funkcji związkowej. Zdaniem wnioskodawcy, z tytułu
pełnienia funkcji związkowej pracownik zachowuje prawo do wszystkich świadczeń
wynikających z zatrudnienia, w tym również uprawnienia do nabycia świadczeń
emerytalnych.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 16 kwietnia 2014 r., oddalił apelację
wnioskodawcy. Odwołując się do definicji pracy w szczególnych warunkach z art.
32 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS oraz
treści § 8 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm., dalej jako rozporządzenie
Rady Ministrów z 1983 r.). Sąd drugiej instancji wskazał, że aby nabyć prawo do
emerytury w wieku obniżonym, pracownik musi wykonywać pracę w szczególnych
warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Zdaniem Sądu drugiej instancji
okres zwolnienia z obowiązków pracowniczych z uwagi na pełnienie funkcji
Przewodniczącego NSZZ Solidarność, do czego wnioskodawca był uprawniony na
podstawie § 8 rozporządzenia Rady Ministrów z 1996 r. oraz art. 3 ustawy o
związkach zawodowych, nie stanowi okresu pracy w warunkach szczególnych.
Emerytura w wieku obniżonym jest odstępstwem od ogólnych zasad przyznawania
emerytur, wymagającym ścisłego spełnienia warunków określonych w przepisach,
które nakładają obowiązek wykazania 15 lat pracy w warunkach szczególnych.
Oznacza to rzeczywiste wykonywanie czynności pracowniczych, zgodnie z
zajmowanym stanowiskiem pracy w warunkach szczególnych. Tymczasem
wnioskodawca pozostawał zatrudniony na stanowisku pracy w warunkach
szczególnych, jednakże był zwolniony z faktycznego wykonywania tej pracy,
zachowując jedynie prawo do wynagrodzenia.
Wnioskodawca zaskarżył wyrok Sądu drugiej instancji skargą kasacyjną w
całości. Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie art. 3 ustawy o związkach
zawodowych i § 8 rozporządzenia Rady Ministrów z 1996 r. w związku z art. 32 i
art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz § 4 rozporządzenia Rady
Ministrów z 1983 r. przez obciążenie wnioskodawcy ujemnymi następstwami
4
wykonywania przez niego funkcji związkowej przez niezaliczenie do okresu pracy w
szczególnych warunkach okresu zwolnienia od pracy na czas wykonywania funkcji
związkowej.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna wnioskodawcy nie ma uzasadnionej podstawy.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntowany jest pogląd, zgodnie z
którym dokonywane na użytek przepisów dotyczących emerytury w wieku
obniżonym rozróżnienie między okresem zatrudnienia a okresem wykonywania
pracy ma głęboki sens normatywny i społeczny i dlatego nie powinno być znoszone
w drodze wykładni (wyrok Sądu Najwyższego z 6 czerwca 2006 r., I UK 338/05).
Zgodnie z tym orzecznictwem, przez pracę w szczególnych warunkach rozumie się
faktyczne wykonywanie pracy w szczególnych warunkach, a nie samo
pozostawanie w stosunku pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 12 sierpnia 2009 r.,
II UK 391/08). Nie chodzi przy tym o stałe i nieprzerwane wykonywanie określonych
w umowie o pracę czynności, lecz o powierzenie pracownikowi w umowie o pracę
obowiązków wykonywania stałej pracy uznawanej za pracę w szczególnym
charakterze i wykonywanie tej pracy przez pracownika (wyrok Sądu Najwyższego z
5 maja 2005 r., II UK 219/04).
Dlatego wykonywaniem pracy w szczególnym charakterze są również
niektóre przerwy w pracy spowodowane różnymi przyczynami, czy to leżącymi po
stronie pracodawcy, czy wynikającymi z przepisów (urlop wypoczynkowy, urlop
macierzyński, okres niezdolności do pracy z powodu choroby), ponieważ w treści
pojęcia „wykonywanie pracy” mieszczą się także usprawiedliwione nieobecności w
pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 5 maja 2005 r., II UK 219/04). Do okresu pracy
w szczególnych warunkach zalicza się czas krótkotrwałych, koniecznych szkoleń
pracownika, okres urlopu wypoczynkowego i urlopu macierzyńskiego.
Nie jest natomiast dopuszczalne uwzględnianie do okresów pracy w
szczególnych warunkach innych równocześnie wykonywanych prac w ramach
dobowej miary czasu pracy, które nie oddziaływały szkodliwie na organizm
pracownika (wyroki Sądu Najwyższego z 4 czerwca 2008 r., II UK 306/07; z 8
5
października 2013 r., III UK 130/12). Nie podlegają wliczeniu do okresu pracy w
szczególnym charakterze nauczyciela urlop bezpłatny udzielony nauczycielowi
przez szkołę na pełnienie z wyboru funkcji burmistrza lub jego zastępcy oraz okres
odbywania wojskowego przeszkolenia studentów (wyrok Sądu Najwyższego z 13
stycznia 2001 r., II UK 122/04). Analogicznie jest w przypadku okresu przeniesienia
do wykonywania innej pracy z powodu ciąży, ponieważ wówczas wykonywana jest
inna praca, która z założenia nie może być szkodliwa dla zdrowia (wyrok Sądu
Najwyższego z 5 listopada 2012 r., II UK 82/12).
U podstaw powyższego rozróżnienia leży założenie, zgodnie z którym
pracownik wykonujący rzeczywiście i stale pracę w warunkach szczególnych jest -
w zakresie wieku emerytalnego - uprzywilejowany w stosunku do pracownika
niewykonującego pracy w taki warunkach dlatego, że wykonując taką pracę
narażony jest na działanie na jego organizm czynników szkodliwych dla zdrowia.
Natomiast pracownik, który jest zatrudniony na stanowisku, na którym wykonywana
jest praca w warunkach szczególnych, który takiej pracy faktycznie nie wykonuje,
nie jest narażony na działanie tych szkodliwych czynników. Odpada wówczas
funkcjonalna przesłanka między czynnikiem ryzyka w postaci wykonywania pracy w
warunkach szkodliwych dla zdrowia a wspomnianym uprzywilejowaniem w postaci
prawa do uzyskania emerytury w wieku obniżonym.
W ocenie Sądu Najwyższego uznanie, że okres pełnienia funkcji związkowej,
w którym to okresie pracownik zwolniony był z obowiązku świadczenia pracy w
warunkach szczególnych, powinien być wliczony do okresu pracy w warunkach
szczególnych, jest nie do pogodzenia z funkcjami emerytury w wieku obniżonym,
ponieważ abstrahowałoby od powodów i celów uprzywilejowania niektórych
kategorii pracowników.
Nieuprawnione jest odwołanie się od uchwały Sądu Najwyższego z 13
października 2013 r., II UZP 6/13. Podjęte w niej rozstrzygnięcie opierało się na
treści przepisów obowiązujących w czasie, w którym przypadła poborowa i
przymusowa służba wojskowa wnioskodawcy (zob. także wyrok Sądu Najwyższego
z 4 lutego 2014 r., II UK 349/12). Dlatego okres służby wojskowej odbytej pod
rządami takiej regulacji normatywnej miał status okresu pracy w szczególnych
warunkach w rozumieniu § 3 i 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
6
1983 r. Dodatkowo Sąd Najwyższy uwzględnił przymusowy charakter służby
wojskowej oraz konstytucyjny obowiązek obywatela obrony ojczyzny. W ślad za
wyrokiem z 6 kwietnia 2006 r., III UK 5/06 Sąd Najwyższy przyjął, że z Konstytucji
RP wynika zakaz ustanawiania takich regulacji ustawowych lub dokonywania takiej
wykładni przepisów prawa powszechnie obowiązującego, które dopuszczałyby
jakiekolwiek pokrzywdzenie obywatela z powodu wykonywania publicznego
obowiązku obrony ojczyzny. Działalności w strukturach związku zawodowego, choć
jest ona niewątpliwie społecznie użyteczna, nie można zrównać z odbywaniem
służby wojskowej z poboru już choćby z tego powodu, że służba ta była
przymusowa, podczas gdy aktywność związkowa jest dobrowolna.
Nie można podzielić argumentacji skargi kasacyjnej, zgodnie z którą zwrot
„ujemne następstwa” z art. 3 ustawy o związkach zawodowych obejmuje wszelkie
niekorzystne dla podmiotu chronionego zdarzenia prawne, w szczególności zaś w
sferze prawa do emerytury w wieku obniżonym. Proponowana przez wnioskodawcę
wykładnia art. 3 ustawy o związkach zawodowych nie znajduje uzasadniania w ratio
legis tego przepisu. Przepis ten służy ochronie indywidualnego pracownika przed
dyskryminacją z tytułu działalności związkowej. Działanie art. 3 ustawy o związkach
zawodowych rozciąga się jedynie na stosunek pracy (istniejący bądź przyszły) oraz
implikacje wynikające z tego stosunku. Jako przykłady dyskryminacji objęte
zakresem normowania tego przepisu w piśmiennictwie wskazuje się odmowę
zatrudnienia, zwolnienie z pracy, pomijanie przy awansach, ukaranie karą
porządkową, szykanowanie, niekierowanie na szkolenia, odmowę partycypacji w
kosztach nauki, dokonywanie negatywnej oceny wykonywanej pracy.
Z powyższego wynika, że negatywne konsekwencje, o których mowa w art. 3
ustawy o związkach zawodowych dotyczą sfery aktywności pracowniczej danej
osoby zaangażowanej w działalność związkową, a nie sfery prawa ubezpieczeń
społecznych. Niespełnienie przez wnioskodawcę warunku odpowiedniego stażu
przy wykonywaniu pracy warunkach szczególnych nie jest ujemnym następstwem
wykonywania funkcji związkowej, lecz konsekwencją dobrowolnej decyzji
wnioskodawcy o podjęciu się obowiązków funkcyjnych w organizacji związkowej i
rezygnacji z wykonywania pracy w warunkach szczególnych. Powoduje to, że
został zerwany funkcjonalny związek między zatrudnieniem na stanowisku, na
7
którym wykonywana jest praca w warunkach szczególnych, a narażeniem się na
oddziaływanie czynników szkodliwych dla zdrowia przy wykonywaniu tej pracy.
Prawo do zaliczenia przez pracownika korzystającego ze zwolnienia od
pracy w okresie pełnienia funkcji związkowej tego okresu do stażu pracy w
warunkach szczególnych nie wynika z przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z
1996 r., w szczególności zaś z powołanego w podstawach skargi § 8 tego
rozporządzenia. Rozporządzenie to pełni funkcje gwarancyjne w stosunku do
pracowników zwolnionych od pracy celem pełnienia funkcji związkowej. Jednakże
funkcja ta ogranicza się do ich statusu jako pracowników i relacji z zatrudniającym
ich pracodawcą (wyrok Sądu Najwyższego z 29 listopada 2012 r., II PK 105/12).
Już z samego tytułu rozporządzenia wynika, że chodzi o uprawnienia przysługujące
pracownikom w czasie urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy. Rozporządzenie
dotyczy zatem uprawnień „pracowników” znajdujących się w określonej sytuacji i
nie rozciąga się na ich uprawnienia emerytalne. Wynika to jednoznacznie z
całościowej analizy przepisów tego rozporządzenia. I tak § 1, 2 4 i 5 stanowią o
zasadach udzielania urlopu oraz zwolnienia od pracy i jego ustania; § 3 stanowi o
prawie do umundurowania i lokalu mieszkalnego; § 6 dotyczy zasad ustalania
wynagrodzenia; § 7 stanowi o „uprawnieniach pracowniczych”, a przepis § 8
rozporządzenia z 1996 r. stanowi o świadczeniach przysługujących pracownikowi.
Zdaniem Sądu Najwyższego przepis § 8 rozporządzenia Rady Ministrów z 1996 r.
nie obejmuje swym zakresem świadczeń przysługujących danej osobie poza
stosunkiem pracy. Ponadto z § 6 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 1996 r.
wynika, że w okresie zwolnienia od pracy pracownikowi przysługuje od pracodawcy
wynagrodzenie ustalane według zasad obowiązujących przy obliczaniu
ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy z wyłączeniem dodatkowego
wynagrodzenia za pracę w warunkach szkodliwych dla zdrowia, jeżeli w czasie
zwolnienia narażenie na takie warunki ustaje.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.