Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 390/14
POSTANOWIENIE
Dnia 5 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Anna Kozłowska
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa-Naczelnika Urzędu Skarbowego w C.
przeciwko J. D.
o zapłatę i uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 5 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od postanowienia
Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 lutego 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 22 lipca 2013 r. Sąd Okręgowy w C. odrzucił pozew
wniesiony przez Skarb Państwa – Naczelnika Urzędu Skarbowego w C. przeciwko
pozwanej J. D. w części obejmującej żądanie zapłaty kwoty 1.002.684,69 zł z
odsetkami, a także oddalił zarzut pozwanej dotyczący niedopuszczalności drogi
sądowej co do zawartego w pozwie żądania uznania za bezskuteczną w stosunku
do powoda czynności prawnej w postaci umowy podziału majątku wspólnego
pozwanej i jej męża zawartej 21 kwietnia 2008 r., ze względu na przysługującą
powodowi wobec męża, pozwanej wierzytelność z tytułu zaległości w podatku
dochodowym za rok podatkowy 2003, określoną Decyzją Urzędu Kontroli
Skarbowej w K. nr .../071209 z dnia 3 marca 2008 r. i stwierdzoną tytułem
wykonawczym nr …/08 z dnia 31 marca 2008 r. na kwotę 566.960 zł 90 gr.
Uzasadniając postanowienie o odrzuceniu pozwu w zakresie powództwa o zapłatę
Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z art. 26 oraz art. 29 § 1 i § 2 pkt 1 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (jedn. tekst: Dz.U. z 2012 r., poz.
749 ze zm.) podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za podatki wynikające
ze zobowiązań podatkowych. W przypadku osób pozostających w związku
małżeńskim odpowiedzialność ta obejmuje cały majątek odrębny podatnika oraz
majątek wspólny podatnika i jego małżonka, przy czym skutki prawne ograniczenia,
zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności nie odnoszą się do zobowiązań
podatkowych powstałych przed dniem zawarcia umowy o ograniczeniu lub
wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej. Zaspokojenia zobowiązań
podatkowych organ podatkowy może więc dochodzić także z rzeczy, które od dnia
zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej są już składnikami majątku osobistego
małżonka podatnika. Przymusowa realizacja zobowiązań podatkowych następuje
w drodze przewidzianej w ustawie z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 1619 ze zm. – dalej
„u.p.e.a.”). Jeżeli ma być prowadzona z majątku wspólnego zobowiązanego i jego
małżonka i ich majątków osobistych, tytuł wykonawczy wystawia się na oboje
małżonków. W wyniku nowelizacji tej ustawy dokonanej ustawą z dnia 6 września
2001 r. o zmianie ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz.U.
Nr 125, poz. 1368) możliwe stało się także prowadzenie egzekucji administracyjnej
3
należności pieniężnych z nieruchomości. Sąd Okręgowy uznał, że obecnie istnieje
szczególny tryb postępowania służący ustaleniu i przymusowej realizacji
zobowiązań podatkowych ciążących na osobie pozostającej w związku małżeńskim.
Przepisy te Sąd Okręgowy uznał za mające pierwszeństwo także przy realizacji
uprawnienia wynikającego z ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości
podatnika, wchodzącej do majątku wspólnego, ponieważ pozycja podatnika i jego
małżonka jest szczególna i odmienna od odpowiedzialności dłużników rzeczowych,
nie będących dłużnikami osobistymi, a wierzyciel ma zapewnioną ochronę swoich
interesów w postępowaniu administracyjnym.
Na postanowienie o odrzuceniu pozwu zażalenie złożył powód. Zażalenie to
Sąd Apelacyjny oddalił postanowieniem z dnia 12 lutego 2014 r., podzielając
stanowisko Sądu Okręgowego, że odpowiedzialność pozwanej małżonki dłużnika
została w sposób wyczerpujący uregulowana w przepisach ordynacji podatkowej,
a sposób przymusowej realizacji tych obowiązków wynika z przepisów
o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Sąd drugiej instancji wskazał, że
małżonka dłużnika nie można wprawdzie uznać za osobę trzecią w rozumieniu art.
107 i n. o.p., jednak wykładni art. 29 o.p. w powiązaniu z pozostałymi przepisami tej
ustawy należy dokonywać przy uwzględnieniu ich funkcji, którą jest zapewnienie
możliwości dochodzenia należności publicznoprawnych nie tylko wobec
bezpośrednio odpowiedzialnego, lecz również małżonka pozostającego
współwłaścicielem, a nawet już wyłącznym właścicielem przedmiotów majątkowych
wchodzących poprzednio w skład majątku wspólnego. Sąd odwoławczy
opowiedział się za wykładnią art. 29 § 1 i 2 o.p., zgodnie z którą organ podatkowy
uprawniony jest do wystawienia administracyjnego tytułu wykonawczego
obejmującego małżonka dłużnika w zakresie dotyczącym przedmiotów, które na
skutek umowy wyłączającej ustrój wspólności majątkowej zmieniły swój charakter
prawny. Z art. 110 o.p. interpretowanego a contrario wynika, że ustawodawca nie
traktuje małżonka jako osoby trzeciej i nie reguluje odrębnie jego odpowiedzialności,
jednak powstałą lukę prawną można uzupełnić w drodze wykładni, przyjmując, że
w przypadku zawarcia umowy o podział składników majątku, który formalnie
zmienił swój charakter prawny, art. 29 § 2 o.p. umożliwia skierowanie do tych
składników egzekucji administracyjnej na takich samych zasadach, jak miało
4
to miejsce przed podziałem. Sąd Apelacyjny stwierdził, iż określone w tym
przepisie skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności
majątkowej rozciągać można również na czynności powodujące włączenie
przedmiotów majątkowych do majątku odrębnego małżonka. Zaznaczył, że intencją
ustawodawcy z pewnością nie było umożliwienie obejścia przepisów
zapewniających zaspokojenie należności publiczno-prawnych w drodze przesunięć
majątkowych stanowiących typową i bezpośrednią konsekwencję ustania między
małżonkami ustroju wspólności majątkowej. Zdaniem Sądu Apelacyjnego można
więc przyjąć, że małżonek dłużnika również po dokonaniu podziału majątku
wspólnego, odpowiada za zobowiązania podatkowe składnikami, które wchodziły
w skład majątku wspólnego. Dopiero po prawomocnym orzeczeniu rozwodu
możliwe będzie uznanie byłego małżonka za osobę trzecią w rozumieniu art. 107
i n. o.p., odpowiadającą solidarnie z dłużnikiem z całego majątku, z wyłączeniami
przewidzianymi w art. 110 § 2 o.p. Proceduralną podstawą dochodzenia w trakcie
trwania małżeństwa należności podatkowej na drodze postępowania
administracyjnego jest art. 27c u.p.e.a., pozwalający organowi podatkowemu
wystawić tytuł egzekucyjny bezpośrednio przeciwko małżonkowi dłużnika.
Stosownie do art. 75 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r. poz. 707 ze zm. – dalej „u.k.w.h.”)
zaspokojenie wierzyciela hipotecznego z nieruchomości następuje według
przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, chyba że z nieruchomości
dłużnika jest prowadzona egzekucja przez administracyjny organ egzekucyjny.
W skardze kasacyjnej powód zaskarżył postanowienie Sądu Apelacyjnego
w części, w której Sąd drugiej instancji oddalił jego zażalenie i zarzucił naruszenie
przepisów postępowania – art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 2 § 1 i 3 k.p.c. przez
uznanie, że możliwe jest odrzucenie pozwu w sprawie, która jest sprawą cywilną
i nie została przekazana do właściwości innych organów. Zarzucił także naruszenie
prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 29 § 1 ust. 1 o.p. polegającą na
przyjęciu, że przepis ten uchyla nie tylko skutki prawne wyłączenia wspólności
majątkowej małżeńskiej, ale także skutki prawne zniesienia współwłasności przez
podział majątku wspólnego podatnika i jego małżonka.
5
We wnioskach domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia w części,
w której Sąd oddalił jego zażalenie i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zawarta w art. 1 k.p.c. definicja spraw cywilnych, których rozpoznawanie
należy do sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, a przebiega w oparciu
o przepisy kodeksu postępowania cywilnego, obejmuje sprawy z zakresu prawa
cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy, ubezpieczeń społecznych oraz
inne sprawy, do których przepisy tego kodeksu stosuje się na mocy ustaw
szczególnych, chyba że określony przepis ustawy przekazuje je do rozpoznania
sądów szczególnych lub innych organów (art. 2 § 1 i 3 k.p.c.). Na podstawie tego
przepisu dopuszczalność drogi sądowej podlega więc ocenie w dwóch etapach –
najpierw konieczne jest zbadanie, czy sprawa poddana pod osąd należy do
kategorii spraw wskazanych w art. 1 k.p.c., przy czym kontrola ma charakter
formalny - odnosi się do sformułowanego przez powoda roszczenia i jego podstaw
faktycznych (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 lipca 2000 r.,
Sk 12/99, OTK 2000/5/143, uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 12 marca 2003 r., III CZP 85/02, OSNC 2003/10/129). W razie odpowiedzi
pozytywnej zbadać należy, czy sprawy tego rodzaju nie zostały przekazane do
rozpoznania na innej drodze. Powód sformułował swoje żądanie jako powództwo
o zasądzenie od pozwanej wierzytelności podatkowej, stanowiącej dług jej męża,
zabezpieczonej na jego rzecz hipoteką kaucyjną na nieruchomości, którą pozwana
uzyskała w wyniku umownego wprowadzenia rozdzielności majątkowej i podziału
majątku wspólnego jej i dłużnika. W piśmiennictwie i orzecznictwie wyjaśniono już,
że wierzyciel, który chce zaspokoić wierzytelność zabezpieczoną hipoteką
z obciążonej hipotecznie nieruchomości stanowiącej własność osoby niebędącej
jego dłużnikiem osobistym, musi przedstawić tytuł wykonawczy przeciwko tej
osobie. Nie jest przy tym kwestionowana dopuszczalność uzyskania takiego tytułu
w drodze postępowania sądowego, ani cywilnoprawny charakter żądania
zasądzenia na rzecz wierzyciela hipotecznego od dłużnika hipotecznego
zabezpieczonej rzeczowo wierzytelności, niezależnie od jej cywilno-prawnego czy
6
publiczno-prawnego charakteru (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia
2013 r., V CSK 51/13, nie publ. poza bazą Lex nr 1425058 i powołane w nim
orzecznictwo), co powód wskazuje jako przesłankę dopuszczalności drogi sądowej
w niniejszej sprawie. Konieczne jest jednak rozważenie, czy w rozpatrywanym
wypadku dopuszczalność drogi sądowej nie została wyłączona przepisem
szczególnym, a więc czy nie zachodzi przesłanka przewidziana w art. 2 § 3 k.p.c.
Wprawdzie charakter zabezpieczonej wierzytelności nie ma znaczenia dla oceny
hipoteki jako cywilnoprawnego sposobu zabezpieczenia wierzytelności niezależnie
od jej charakteru, jednak nie oznacza to, że jest w równym stopniu obojętny przy
ocenie drogi dojścia wierzyciela hipotecznego do uzyskania tytułu wykonawczego
pozwalającego zrealizować w przewidziany w art. 75 u.k.w.h. sposób uprawnienie
wynikające z ustanowionego na jego rzecz prawa rzeczowego.
Powód domaga się zasądzenia od pozwanej kwoty odpowiadającej
wysokości hipotek kaucyjnych figurujących w księgach wieczystych, traktując
żądanie kierowane do pozwanej jako powództwo o zapłatę kwoty ujętej w hipotece,
o innym charakterze niż sama wierzytelność zabezpieczona. Tymczasem nie budzi
wątpliwości, że w świetle art. 65 u.k.w.h. hipoteka służy zabezpieczeniu określonej
wierzytelności, lecz wierzytelności takiej nie tworzy. W okresie przed nowelizacją
ustawy, kiedy nastąpił wpis zabezpieczającej hipoteki kaucyjnej na rzecz powoda,
hipoteka tego rodzaju nie powodowała nawet powstania domniemania istnienia
zabezpieczonej wierzytelności (art. 105 u.k.w.h.), takie domniemanie łączono
dopiero z wpisem hipoteki zwykłej. Dlatego też hipoteka kaucyjna wykorzystywana
była jako sposób zabezpieczenia wierzytelności o niepewnej wysokości, a nawet
o nieustalonym jeszcze w sposób stanowczy bycie, czego dowodem było
dopuszczenie jej jako formy zabezpieczenia m.in. zobowiązań podatkowych
ustalonych w nieostatecznej decyzji (art. 35 § 2 o.p. w zw. z art. 110 u.k.w.h.).
Postanowienia dotyczące hipoteki przymusowej ustanawianej na nieruchomościach
wchodzących w skład majątku wspólnego na podstawie nieostatecznej decyzji
określającej wysokość należności podatkowych są konsekwencją wynikającej z art.
29 § 1 o.p. zasady odpowiedzialności dłużnika za zobowiązania podatkowe nie
tylko majątkiem osobistym, lecz także majątkiem wspólnym dłużnika i jego
małżonka, mimo że małżonek nie jest dłużnikiem. Egzekucja z obciążonej
7
nieruchomości wymaga jednak tytułu wykonawczego (art. 26 u.p.e.a.),
a w wypadku nieruchomości stanowiącej majątek wspólny dłużnika i jego
małżonka - tytułu wystawionego na oboje małżonków (art. 27c u.p.e.a.) – por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1971 r. (III CRN 553/70, OSNC
1971/10/185). Zasada ta nie uległa zmianie na skutek nowelizacji ustawy
o księgach wieczystych i hipotece dokonanej ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r.
(Dz.U. Nr 131, poz. 1075), w wyniku której hipoteka zyskała jednolity kształt,
odpowiadający w zasadzie dotychczasowej hipotece kaucyjnej. Egzekucja
wynikających z niej praw w wypadku kiedy nieruchomość stanowiła wspólność
dłużnika i jego małżonka niebędacego dłużnikiem, lecz pozostającego z dłużnikiem
w ustroju wspólności ustawowej, odbywała się na podstawie tytułu wykonawczego
wystawianego w postępowaniu administracyjnym – na podstawie art. 27c u.p.e.a.,
zgodnie z zasadą, że w egzekucji administracyjnej realizowane są administracyjne
tytuły wykonawcze (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2009 r.,
III CZP 44/09, OSNC 2010/2/27). Zaspokojenie wierzytelności hipotecznej
z nieruchomości w trybie postępowania prowadzonego przez administracyjny organ
egzekucyjny przewiduje art. 75 u.k.w.h., a art. 27 § 1 pkt 4 u.p.e.a. przewiduje
obowiązek umieszczenia w administracyjnym tytule egzekucyjnym m.in. informacji
o zabezpieczeniach wierzytelności, w tym o hipotece. Przepisy ordynacji
podatkowej, ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji oraz ustawy
o księgach wieczystych i hipotece zawierają więc spójną koncepcję ustanowienia
zabezpieczeń i realizacji na drodze egzekucji zobowiązań podatkowych
z nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka,
i to niezależnie od tego, czy na nieruchomości było ustanowione zabezpieczenie
hipoteczne. Aby zapobiec skutkom podjęcia przez dłużnika i jego małżonka
ewentualnych kroków prowadzących do wyłączenia lub ograniczenia wspólności
majątkowej i usunięcia tą droga z zasięgu organu skarbowego części majątku, w art.
29 § 2 o.p. zamieszczono postanowienia ubezskuteczniające tego rodzaju
czynności w stosunku do organu podatkowego w odniesieniu do zobowiązań
powstałych przed ich dokonaniem. Zarzuty skarżącego dotyczą zakresu
oddziaływania tych zastrzeżeń. Jego zdaniem, interpretacja art. 29 § 2 o.p.
przeprowadzona przez Sądy obu instancji naruszyła zasadę ścisłej wykładni
8
przepisów podatkowych, ponieważ postanowienie szczególne zostało rozciągnięte
na inne, niewymienione w przepisie czynności podjęte przez dłużnika i jego
małżonka po zawarciu umowy o ustanowieniu rozdzielności majątkowej, w tym
wypadku na skutki umowy o podziale majątku wspólnego. Zarzut ten nie jest jednak
uzasadniony, ponieważ wniosek wysnuty przez Sądy obu instancji nie jest
wynikiem rozszerzającej wykładni art. 29 § 2 o.p., lecz stanowi konsekwencję
bezskuteczności wobec powoda umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową.
Jeśli umowa nie wywarła skutku w stosunkach z powodem w zakresie
odpowiedzialności majątkiem wspólnym dłużnika i jego małżonki za zobowiązania
podatkowe z 2003 r., to bezskuteczny w tym zakresie był także dokonany przez
małżonków podział majątku. Bezskuteczność umowy powoduje przyjęcie
w zakresie wskazanym w art. 29 § 2 o.p. fikcji dalszego obowiązywania między
małżonkami ustroju wspólności majątkowej, wykluczającego – na podstawie art. 35
k.r.o. - dopuszczalność podziału ich majątku. W konsekwencji umowny podział
majątku nie wpływa na możliwość wykorzystania przez powoda przyznanej mu
w przepisach szczególnych drogi administracyjnej pozwalającej na wystawienie
tytułu wykonawczego przeciwko dłużnikowi i jego małżonce i egzekwowania na
jego podstawie zobowiązania podatkowego z nieruchomości wchodzącej w skład
majątku wspólnego, obciążonej hipoteką kaucyjną na zabezpieczenie tej należności.
Ustanowienie w przepisach ordynacji podatkowej odpowiedzialności majątkiem
wspólnym za zobowiązania podatkowe oznacza wprowadzenie odpowiedzialności
rzeczowej małżonka dłużnika za jego cudzy dług publicznoprawny, ograniczonej
do majątku wspólnego. Przewidziana dla należności publicznoprawnych
administracyjna droga ich egzekucji na podstawie administracyjnego tytułu
wykonawczego, pozwalająca na prowadzenie egzekucji także z majątku wspólnego
– przeciwko małżonkowi dłużnika, gwarantuje również możliwość realizacji
uprawnień wynikających z hipoteki przymusowej, co uzasadnia potraktowanie tej
drogi jako wyłączającej drogę sądową na podstawie art. 2 § 3 k.p.c.
Z przytoczonych względów skarga kasacyjna podlegała oddaleniu
na podstawie art. 39814
k.p.c.
9