Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 628/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogumiła Ustjanicz (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. K.
przeciwko D. C., G. C. i Miastu W.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 13 grudnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powódki
na rzecz pozwanego G. C. kwotę 3.600 (trzy
tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w W. wyrokiem z dnia 9 listopada 2011 r., uwzględniając
powództwo K. K. przeciwko D. C., G. C. i Miastu W., uzgodnił treść księgi
wieczystej nr […], prowadzonej przez Sąd Rejonowy w W., z rzeczywistym stanem
prawnym w ten sposób, że w dziale II wpisał, jako właściciela działki nr 65/2
powódkę w miejsce Gminy Dzielnicy P. oraz wykreślił D. C. i G. C. wpisanych jako
użytkowników wieczystych. Podstawę tego rozstrzygnięcia stanowiły następujące
ustalenia i wnioski.
Działka nr 65/2 została wydzielona z działki nr 351, objętej dawną księgą
wieczystą „[…] ", stanowiącej własność J. S. od 1935 r. Powódka uzyskała
własność tej nieruchomości w wyniku spadkobrania po swojej matce W. W. - córce
J. S., na podstawie testamentu z dnia 16 sierpnia 1976 r. Sąd Rejonowy w W.
postanowieniem z dnia 12 września 1979 r., sygn. akt … /79, stwierdził, że
wnioskodawca - Skarb Państwa nabył przedmiotową nieruchomości przez
zasiedzenie na podstawie art. 34 dekretu o majątkach opuszczonych i
poniemieckich. Decyzją z dnia 16 grudnia 1983 r., Naczelnik Dzielnicy P. oddał
działkę nr 65/2, powstałą po dokonaniu podziału działki nr 351, w użytkowanie
wieczyste R. i D. małżonkom C. W dniu 12 kwietnia 1984 r. Skarb Państwa zawarł z
małżonkami R. i D. C. umowę - w formie aktu notarialnego - o oddanie w
użytkowanie wieczyste działki nr 65/2, mającej urządzoną księgę wieczystą objętą
żądaniem pozwu.
Sąd Rejonowy w W. wznowił postępowanie w sprawie … /79 i
postanowieniem z dnia 19 grudnia 1987 r., sygn. akt … /86, oddalił wniosek Skarbu
Państwa o nabycie własności działki nr 351 przez zasiedzenie, zaś wyrokiem z
dnia 1 października 1991 r., sygn. akt … /90, ustalił, że umowa z dnia 12 kwietnia
1984 r. o oddanie działki nr 65/2 w użytkowanie wieczyste jest nieważna; oba te
orzeczenia uprawomocniły się. Decyzją z dnia 4 października 1991 r., nr […]
Wojewoda […] stwierdził nabycie przez Gminę Dzielnicę P. z dniem 27 maja 1990 r.
nieodpłatnie własności nieruchomości składającej się z działki nr 65/2.
3
Minister Sprawa Wewnętrznych i Administracji decyzją z dnia 10 marca 2005 r.
stwierdził nieważność powyższej decyzji uwłaszczeniowej.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny, Sąd Rejonowy uznał, że Skarb
Państwa nigdy nie uzyskał własności nieruchomości o dawnym numerze
ewidencyjnym 351, choć przez pewien czas funkcjonowało w obrocie prawnym
prawomocne orzeczenie sądowe stwierdzające, iż nabył on własność tej
nieruchomości na podstawie art. 34 dekretu o majątkach opuszczonych
i poniemieckich. Wskazał, że wpis Skarbu Państwa jako właściciela
w księdze wieczystej KW nr […], założonej dla działki nr 65/2, powinien zostać
wykreślony z urzędu z chwilą uprawomocnienia się postanowienia w sprawie …
698/86. Przyjął, że następstwem uznania w sprawie … /90 umowy o oddanie gruntu
w użytkowanie wieczyste za nieważną, winno być również wykreślenie z tej księgi
użytkowników wieczystych. W konsekwencji stanął na stanowisku, że skoro
wykreśleń tych nie dokonano, to powództwo zasługiwało na uwzględnienie.
Sąd Okręgowy w W., na skutek apelacji pozwanego G. C., wyrokiem
zaskarżonym skargą kasacyjną zmienił wyrok Sądu Rejonowego w ten sposób, że
oddalił powództwo. Uznał - odwołując się do stanowiska Sądu Najwyższego,
wyrażonego w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 15 lutego 2011 r., III CZP
90/10 (OSNC 2011, nr 7-8, poz. 760) oraz w wyrokach z dnia 8 września 2011 r., III
CSK 158/09 i III CSK 159/09 (nie publ.) - że prawomocny wyrok ustalający
nieważność umowy z dnia 12 kwietnia 1984 r. o oddanie gruntu w użytkowanie
wieczyste nie wyłącza działania rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 5
u.k.w.h.). Pozwani zawarli tę umowę w zaufaniu do treści księgi wieczystej KW nr
[…], w której Skarb Państwa był wpisany jako właściciel działki nr 65/2; w rezultacie
nabyli prawo użytkowania wieczystego od nieuprawnionego, ten zaś uzyskał
własność nieruchomości.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art. 398
§ 1 k.p.c., powódka zarzuciła naruszenie art. 365 k.p.c. przez zignorowanie
prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego z dnia 1 października 1991 r., sygn.
akt …/90, stwierdzającego nieważność umowy o oddanie działki nr 65/2 w
użytkowanie wieczyste na rzecz małżonków C. oraz art. 5 u.k.w.h. przez jego
4
niewłaściwe zastosowanie polegające na udzieleniu pozwanym ochrony
przewidzianej w tym przepisie mimo związania powołanym wyrokiem. Powołując
się na tak ujęte podstawy kasacyjne, powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Pozwany G. C. w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej oddalenie i
zasądzenie na jego rzecz od skarżącej kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługiwała na uwzględnienie. Podniesione w niej –
w ramach obu podstaw kasacyjnych - zarzuty zmierzały w istocie do podważenia
oceny, że rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych może chronić nabywcę
prawa użytkowania wieczystego ujawnionego w księdze wieczystej w sytuacji,
w której w rzeczywistości prawo to nie powstało, gdyż jego przedmiot nie był
własnością Skarbu Państwa ani jednostki samorządu terytorialnego. W judykaturze
zagadnienie to było rozstrzygane niejednolicie i na jego tle zarysowały się dwa
przeciwstawne stanowiska.
Zaprezentowano pogląd, że w przedstawionej sytuacji nabycie prawa
użytkowania wieczystego nie może nastąpić. W jego uzasadnieniu położono akcent
na prymat zasady określonej w art. 232 k.c. Wskazano, iż na podstawie rękojmi nie
można nabyć prawa, które w ogóle nie mogło powstać oraz że rękojmia chroni
jedynie ważne nabycie prawa od nieuprawnionego (zob. m.in. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 21 czerwca 1968 r., III CRN 139/68, OSNCP 1969, nr 5,
poz. 93; z dnia 18 lipca 2000 r., IV CKN 67/00, nie publ., z dnia 29 listopada 2005 r.,
III CK 366/05, nie publ. oraz z dnia 8 listopada 2007 r., III CSK 183/07, nie publ.).
Według zapatrywania przeciwnego, zasadę wiarygodności ksiąg wieczystych
należy stosować konsekwentnie również do prawa użytkowania wieczystego;
nie powinna ona ustępować regule wyrażonej w art. 232 k.c. Nieruchomość może
zmienić swój status prawny a wadliwe działanie Skarbu Państwa, prowadzące
do takiej zmiany, nie powinno pozbawiać użytkownika wieczystego ochrony nawet
wobec rzeczywistego właściciela gruntu (zob. m.in. wyroki Sądu Najwyższego:
z dnia 9 października 1989 r., III CRN 298/89, nie publ. oraz z dnia 31 stycznia
1997 r., II CKU'64/96, nie publ.).
5
Kres tym rozbieżnościom w orzecznictwie położyła uchwała Sądu
Najwyższego w składzie siedmiu sędziów z dnia 16 lutego 2011 r., III CZP 90/11
(OSNC 2011, nr 7-8, poz. 76), w której przyjęto, że rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych chroni nabywcę użytkowania wieczystego także w razie wadliwego
wpisu w księdze wieczystej Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego
jako właściciela nieruchomości. Dokonując wykładni art. 5 u.k.w.h., Sąd Najwyższy
wskazał, iż w analizowanym przypadku następują dwa skutki prawne działania
rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych - nabycie prawa użytkowania
wieczystego od nieuprawnionego (skutek podstawowy) oraz nabycie prawa
własności nieruchomości przez Skarb Państwa lub jednostkę samorządu
terytorialnego (skutek wtórny i pochodny). Stanowisko to zostało podtrzymane
w późniejszych orzeczeniach Sądu Najwyższego (zob. - poza powołanymi przez
Sąd Okręgowy orzeczeniami w sprawach III CSK 158/09 i III CSK 159/09 - wyroki:
z dnia 10 maja 2013 r., I CSK 74/13, nie publ. oraz z dnia 25 lipca 2013 r., II CSK
451/12, OSNC 2014, nr 4, poz. 46) i można uznać je za utrwalony; przychyla się do
niego również skład orzekający.
Pogląd ten zachowuje aktualność również wtedy, gdy - jak miało to miejsce
w konkretnym stanie faktycznym - wadliwość umowy o oddanie gruntu
w użytkowanie wieczyste została stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
Orzeczenie to - mające charakter deklaratoryjny - potwierdziło warunki do
udzielenia nabywcom prawa użytkowania wieczystego ochrony na podstawie art. 5
u.k.w.h.; u jego podstaw legło wszakże ustalenie, że właścicielem nieruchomości
obejmującej działkę nr 6/2 w chwili zawierania umowy o oddanie jej w użytkowanie
wieczyste małżonkom C. był nie Skarb Państwa, lecz powódka. Źródłem wadliwości
tej umowy była zatem niezgodność stanu prawnego ujawnionego w księdze
wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, objęta wskazanym wyżej działaniem
rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych.
Wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącej, Sąd Okręgowy nie wyraził
poglądu, iż nie pozostaje związany wyrokiem Sądu Rejonowego w W. z dnia 1
października 1991 r., ustalającym nieważność umowy o oddanie gruntu w
użytkowanie wieczyste; przeciwnie, wskazał, iż nawet gdyby orzeczenie to nie
zapadło, musiałby samodzielnie stwierdzić, że wzmiankowana umowa nie wywołała
6
żadnych skutków prawno - rzeczowych. Uznał przy tym, odwołując się do
ugruntowanego stanowiska judykatury, że okoliczność ta nie wyłącza udzielenia
nabywcom ochrony przewidzianej art. 5 u.k.w.h.
Skarżąca nie przeciwstawiła tej ocenie przekonywających argumentów, lecz
jedynie własne polemiczne stanowisko, co nie pozwoliło uznać zarzutów
naruszenia art. 365 k.p.c. i art. 5 u.k.w.h. za usprawiedliwione.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.