Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 15 marca 2012 r.

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu Wydział III

Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 15 marca 2012 r. we Wrocławiu

sprawy z wniosku M. K. (1) i Z. M.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w W.

o odpowiedzialność członków zarządu

na skutek apelacji M. K. (1) i Z. M.

od wyroku Sądu Okręgowego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Świdnicy

z dnia 11 marca 2010 r. sygn. akt VII U 671/08

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od każdego z wnioskodawców na rzecz strony pozwanej kwotę po 16.200 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym.

UZASADNIENIE

Decyzjami z 17 grudnia 2007 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w W. stwierdził, że Z. M. oraz M. K. (1), jako członkowie zarządu Przedsiębiorstwa Budownictwa (...) sp. z o.o. w J., odpowiedzialni są za zaległości Spółki z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenia zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od grudnia 2001 r. do kwietnia 2002 r., od czerwca 2002 r. do października 2002 r., od grudnia 2002 r. do marca 2004 r. w łącznej kwocie 506.142,74 zł.

Z. M. i M. K. (1) odwołali się od powyższych decyzji.

Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Świdnicy wyrokiem z dnia 11 marca 2010 r. oddalił odwołania oraz zasądził od odwołujących się na rzecz organu rentowego zwrot kosztów postępowania.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że Przedsiębiorstwo Budownictwa (...) spółka z o.o. w J. (poprzednia nazwa Przedsiębiorstwo (...) sp. z o.o. w J.) powstało w 1998 r. Jego głównym udziałowcem był PIP (...) sp. z o.o. w P. (70%), której prezes L. G. był jednocześnie przewodniczącym rady nadzorczej. Pozostali udziałowcy to: Z. M., M. K. (1) oraz M. K. (2). Przedmiotem działalności spółki było: wznoszenie kompletnych obiektów budowlanych lub ich części, inżynieria lądowa i wodna, wykonywanie specjalistycznych robót budowlanych i innych robót budowlanych. Od początku powstania spółki jej zarząd był dwuosobowy: prezes Z. M., wiceprezes - M. K. (1). Lata od 1998 do 2000 spółka zakończyła dodatnim wynikiem finansowym. Zasadniczy wpływ na pogorszenie się jej sytuacji ekonomiczno-finansowej w 2001 r. miała realizacja przez spółkę, jako podwykonawcę PIP (...) sp. z o.o. w P., budowy obwodnicy W.. Roboty zostały wykonane i zafakturowane na początku 2001 roku. Wartość faktury końcowej wyniosła 780.000 złotych i nie została ona zapłacona na rzecz (...) przez PIP (...) w P. do końca istnienia firmy. Pod fakturę zarząd spółki zaciągnął kredyt w wysokości 3.000.000 złotych, który został zabezpieczony cesją wierzytelności w kwocie 780.000 złotych na rzecz Banku (...) w W. i w całości przeznaczony na zobowiązania wobec kontrahentów. Strata netto wyniosła w 2001 roku 1.621.200 złotych. Kapitały własne spółki na dzień 31 grudnia 2001 r. wykazano ujemnie w kwocie 638.600 złotych, lecz faktycznie, po korektach biegłego, odpowiadają one wartości ujemnej w kwocie 1.509.200 złotych. W dniu 22 sierpnia 2001 r. główny dłużnik spółki - PIP (...) w P. złożył w Sądzie Rejonowym w Katowicach wniosek o otwarcie postępowania układowego z wierzycielami. W dniu 18 lutego 2002 r. Sąd otworzył postępowanie układowe PIP (...) sp. z o.o. w P.. (...) sp. z o.o. w J. zgłosiła w dniu 11 kwietnia 2002 r. wierzytelność od PIP (...) w kwocie 969.700 złotych (termin płatności faktury upłynął 3 marca 2001 r.). Postanowieniem z 21 listopada 2003 r. Sąd Rejonowy w Katowicach umorzył postępowanie układowe (...) sp. z o.o. w P. wobec działania dłużnika na szkodę wierzycieli.

Zarząd Spółki PSI (...) w J. złożył 19 lutego 2002 r. w Sądzie Rejonowym w Wałbrzychu wniosek o otwarcie postępowania układowego. Według załącznika do wniosku o otwarcie postępowania układowego, zaległości spółki wobec ZUS-u oddziału w W. wynosiły na 15 lutego 2002 r. 128.518,02 złotych, a odsetki - 11.408,35 złotych. Sąd Rejonowy w Wałbrzychu, Wydział VI Gospodarczy postanowieniem z 14 października 2002 r. otworzył postępowanie układowe z wierzycielami. W dniu 21 marca 2003 r. został zawarty układ (...) sp. z o.o. w J. z wierzycielami. Czas trwania układu przewidziano na 4 lata; spłata należnych kwot powinna była nastąpić w czterech ratach: pierwsza płatna do 31 marca 2004 r., ostatnia do 31 grudnia 2006 r.; długi o wartości powyżej 5.000 złotych miały być umorzone w 30%; umorzenie odsetek nastąpić miało w 78%. Na dzień złożenia wniosku o zawarcie układu spółka posiadała zaległości z tytułu:

-

składek na ubezpieczenie społeczne za okresy: od lipca 2001 r. do października 2001 r., od grudnia 2001 do stycznia 2002 r. w kwocie 99.317,74 złotych, plus odsetki - 8.850,10 złotych;

-

składek na ubezpieczenie zdrowotne za okresy: od lipca 2001 r. do października r., od grudnia 2001 do stycznia 2002 r. w kwocie 20.082,96 złotych, plus odsetki - 1.830,80 złotych;

-

składek na FP i FGŚP za okresy: od lipca do października 2001 r., od grudnia 2001 do stycznia 2002 r. w kwocie 7.863,75 złotych, plus odsetki - 722,70 złotych.

Zdolność płatnicza spółki (...) w J. wynosiła:

-

na dzień 31 grudnia 2002 r. - według ksiąg i sprawozdań - 51,8%, według biegłego - 20,3%;

-

na dzień 31 grudnia 2003 r.- według ksiąg i sprawozdań - 40%, według biegłego - 11,8%.

W dniu 1 marca 2004 r. Spółka złożyła w Sądzie Rejonowym w Wałbrzychu wniosek o ogłoszenie upadłości. Postanowieniem z 1 kwietnia 2004 r. Sąd ogłosił upadłość (...) sp. z o.o. w J., obejmującą likwidację majątku dłużnika. W dniu 7 października 2005 r. Sąd stwierdził ukończenie postępowania upadłościowego. Wykreślenie Spółki z Krajowego Rejestru Sądowego nastąpiło w dniu 31 października 2005 r. Zadłużenie Spółki zgłoszone przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych do masy upadłości wnioskiem z dnia 9 czerwca 2004 r., po skorygowaniu, wyniosło - 566.046,62 złotych. W wyniku sprzedaży majątku dłużnika, ZUS odzyskał kwotę 11.035,00 złotych.

Naczelnik Urzędu Skarbowego w W. na wniosek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych prowadził postępowanie egzekucyjne do majątku spółki z tytułu zaległych składek na ubezpieczenie społeczne oraz z tytułu zaległości podatkowych od czerwca 2003 r. W toku postępowania dokonano zajęcia rachunku bankowego. Zastosowany środek okazał się nieskuteczny, ponieważ brak było środków na koncie. W trakcie dalszych czynności, 20 listopada 2003 r. dokonano zajęcia ruchomości na pojazdach należących do spółki. Ponadto spółka sukcesywnie dokonywała częściowych wpłat na poczet istniejących zaległości, które przekazywane były zarówno na zaległości podatkowe, jak i na ubezpieczenie społeczne. W okresie od czerwca 2003 r. do marca 2004 r. wpłaciła 12.168 złotych, z czego na zaległości ZUS zarachowano 5.560,50 złotych, a pozostałą kwotę na zaległości podatkowe. W dniu 1 kwietnia 2004 r. ogłoszono upadłość PSI (...), w związku z czym postępowanie egzekucyjne z mocy prawa zostało umorzone, a tytuły wykonawcze odesłano do ZUS-u oddziału w W., celem zgłoszenia wierzytelności syndykowi. Przed dniem 19 lutego 2002 r. (złożenie wniosku o układ) nie było prowadzone postępowanie egzekucyjne w stosunku do spółki. Oddział ZUS skierował tytuły wykonawcze nr od Rb-(...) do Rb-(...) obejmujące należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne. FP i FGŚP za okres od lipca 2001 r. do października 2001 r. oraz grudnia 2001 r. do zajęcia rachunku bankowego spółki w (...) I Oddział w W. w dniu 6 marca 2002 r. Tytuły zostały częściowo zrealizowane. Ostatecznie jednak egzekucja okazała się nieskuteczna. Pismem z 17 czerwca 2002 r. bank poinformował, że na rachunku brak jest środków, a ostatni wpływ na rachunek miał miejsce w marcu 2002 r. Nastąpił też zbieg egzekucji z rachunku, tj. egzekucji administracyjnej, prowadzonej przez Dyrektora ZUS w W. oraz sądowej, prowadzonej przez Komornika Sądowego Rewiru VII przy Sądzie Rejonowym w Wałbrzychu. W tej sytuacji Dyrektor ZUS umorzył postępowanie egzekucyjne z rachunku spółki. Należności objęte zaskarżonymi decyzjami, dotyczące okresu od marca 2003 r. do stycznia 2004 r. kierowane były w dniach: 12 czerwca 2003 r., 11 sierpnia 2003 r., 26 sierpnia 2003 r. oraz 26 marca 2004 r. do Naczelnika Urzędu Skarbowego w Ś., celem przymusowego dochodzenia i wobec ogłoszenia 1 kwietnia 2004 r. upadłości spółki zostały zwrócone.

Wnioskiem z 14 listopada 2002 r. spółka wystąpiła do ZUS-u oddziału w W. o restrukturyzację należności. Dnia 3 grudnia 2002 r. oddział ZUS-u wydał decyzję o warunkach restrukturyzacji. Z dniem wszczęcia postępowania restrukturyzacyjnego prowadzone do tej pory postępowania egzekucyjne wobec należności podlegających restrukturyzacji oraz należności podlegających spłacie w terminie 6 miesięcy uległy zawieszeniu. Spółka nie wywiązywała się z powyższych warunków, a w szczególności nie opłaciła składek niepodlegających restrukturyzacji oraz wymagalnych składek bieżących, co spowodowało umorzenie prowadzonego w stosunku do spółki postępowania restrukturyzacyjnego decyzją z 29 kwietnia 2004 r.

Ze sprawozdania syndyka masy upadłości spółki za okres od 1 kwietnia 2004 r. do 31 maja 2004 r. wynika, że głównym dłużnikiem masy w 86% było PIP (...) w P.. Według syndyka, należności powyższe miały być trudne do odzyskania ze względu na kłopoty ekonomiczno-finansowe i organizacyjne dłużnika.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że odwołania nie zasługują na uwzględnienie. Sąd przytoczył treść przepisu art. 31 Ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887), który stanowi, że do należności z tytułu składek stosuje się odpowiednio: przepisy Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacji podatkowej (Dz.U. nr 137, poz. 926). Odpowiedzialność członków zarządu spółki kapitałowej za zaległości podatkowe spółki kapitałowej jest zaś uregulowana w art. 116 tejże ustawy.

Zdaniem Sądu Okręgowego, w rozpoznawanym przypadku została spełniona ta ustawowa przesłanka subsydiarnej odpowiedzialności członków zarządu (...) sp. z o.o. w J. za zaległości z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, FP i FGŚP, jaką jest wykazanie przez wierzyciela - organ rentowy bezskuteczności egzekucji wobec spółki. Egzekucja względem spółki okazała się bezskuteczna zarówno po wszczęciu postępowania układowego (19 lutego 2002 r.), jak też w wyniku przeprowadzenia tego postępowania, które nie doprowadziło do zaspokojenia należności dochodzonych w niniejszym sporze. Z kwoty 506.142,74 złotych, którą zgłoszono w postępowaniu upadłościowym do masy upadłości, Zakład Ubezpieczeń Społecznych uzyskał bowiem jedynie 11.035,00 złotych.

W ocenie Sądu pierwszej instancji nie istnieją podstawy do zwolnienia odwołujących się z odpowiedzialności za przedmiotową zaległość składkową, gdyż postępowanie układowe nie zostało wszczęte we właściwym czasie, skoro wniosek w tym zakresie zgłoszono 19 lutego 2002 r., a w tym okresie, mając na względzie sytuację finansową spółki, zachodziły przesłanki do wystąpienia z wnioskiem o upadłość, a nie o postępowanie układowe, które nie miało szans powodzenia z uwagi na brak majątku dłużnika. W ciągu 14 dni od daty złożenia sprawozdania finansowego za 2001 rok, tj. 14 kwietnia 2002 r., powinien być złożony do Sądu wniosek o postępowanie upadłościowe wraz z wycofaniem wniosku o postępowanie układowe.

Sąd Okręgowy nie zgodził się ze stanowiskiem odwołujących się, że w chwili wszczęcia postępowania układowego istniały podstawy do uznania, iż zaspokojenie przez spółkę w całości należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, FP i FGŚP wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jako uprzywilejowanego wierzyciela wyłączonego z układu z mocy art. 4 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo o postępowaniu układowem (Dz.U. Nr 93, poz. 836 ze zm.) było realne, skoro zaległości spółki z tego tytułu w dniu 19 lutego 2002 r. wynosiły łącznie 127.264,45 złotych plus odsetki w kwocie 11.406,60 złotych, a jej zdolność płatnicza na koniec 2001 r. wynosiła 24,4%. W tymże roku kwota zobowiązań dłużnika przekroczyła wartość posiadanego przezeń majątku, a wskaźnik zadłużenia wyniósł 146,81%. Również pozytywna opinia nadzorcy sądowego co do zawarcia i wykonania układu z wierzycielami nie może świadczyć o stanowisku wnioskodawców odnośnie do właściwego czasu wszczęcia postępowania układowego, mając na względzie realne zaspokojenie przez spółkę wszystkich należności składkowych, jeśli w dacie wystąpienia z wnioskiem o zawarcie układu istniały przesłanki do wszczęcia postępowania upadłościowego.

Także wniosek spółki o wszczęcie postępowania upadłościowego z dnia 1 marca 2004 r. należy ocenić jako spóźniony, gdyż w tym czasie majątek dłużnika pokrywał jedynie koszty postępowania upadłościowego. Majątek spółki opiewał wówczas na kwotę 333.300 złotych, a jej zobowiązania wynosiły 2.973.900 złotych, w tym wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - 483.900 złotych. Zdolność płatnicza dłużnika odpowiadała zaś 11,8%. Wniosek o ogłoszenie upadłości powinien być zgłoszony do dnia 14 kwietnia 2002 r., albowiem w tym czasie realny majątek dłużnika wynosił około 487.700 złotych, jego zobowiązania względem wierzycieli opiewały na kwotę 2.022.700 złotych, w tym wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - 88.700 złotych, a zdolność płatnicza sięgała 24,4%.

Na skutek apelacji odwołujących się, Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z 21 września 2010 r. zmienił zaskarżone orzeczenie oraz poprzedzające je decyzje organu rentowego i zwolnił M. K. (1) i Z. M. od odpowiedzialności za zobowiązania Przedsiębiorstwa Budownictwa (...) sp. z o.o. w J. z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i zasądził od strony pozwanej na rzecz odwołujących się kwotę 14.400 złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje.

Upatrując istoty sporu w wyjaśnieniu kwestii bezskuteczności egzekucji przedmiotowej zaległości składkowej z majątku spółki oraz wystąpienia przez odwołujących się we właściwym czasie z wnioskiem o wszczęcie postępowania upadłościowego lub układowego, Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia Sądu Okręgowego odnośnie do spełnienia pierwszej z wymienionych w art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej przesłanek odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania dłużnika. Egzekucja należności publicznoprawnych (podatkowych i składkowych) prowadzona była przez Naczelnika Urzędu Skarbowego w W. od czerwca 2003 r. do marca 2004 r. i doprowadziła do zaspokojenia wierzytelności organu rentowego jedynie do kwoty 5.560,50 złotych. Z dniem ogłoszenia upadłości spółki umorzono postępowanie egzekucyjne i odesłano tytuły wykonawcze Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych celem zgłoszenia wierzytelności syndykowi masy upadłości. W wyniku postępowania upadłościowego organ rentowy został zaspokojony o dalszą kwotę 11.035 złotych. Biorąc pod uwagę zadłużenie spółki wobec organu rentowego, sięgające kwoty ponad pół miliona złotych, nie można mówić o powodzeniu postępowania egzekucyjnego, z którego wierzyciel uzyskał jedynie kwotę 23.203 złotych.

Sąd Apelacyjny nie podzielił natomiast poglądu Sądu pierwszej instancji na temat opóźnienia w złożeniu przez spółkę wniosku o ogłoszenie upadłości. Przytaczając stanowisko judykatury, Sąd Apelacyjny zaakcentował cel postępowania układowego, jakim jest pomoc dłużnikowi w przezwyciężeniu krótkotrwałych trudności i zapobieżenie ogłoszeniu upadłości oraz fakt, iż sąd, do którego trafia wniosek o otwarcie postępowania układowego, jest obowiązany do oceny zasadności wniosku, zwłaszcza w kontekście tego, czy inicjatywa dłużnika jest usprawiedliwiona gospodarczo i odpowiada interesom wierzycieli w stopniu wyższym niż ogłoszenie jego upadłości. Dopuszczalność wszczęcia wobec dłużnika postępowania układowego wyklucza ustalenie, że zaprzestanie płacenia długów jest przez niego zawinione. Nie może być bowiem otwarte postępowanie układowe w stosunku do dłużnika, który przyczynił się do powstania stanu niewypłacalności. Skoro zatem w dniu 14 października 2002 r. Sąd Rejonowy w Wałbrzychu wydał postanowienie o otwarciu postępowania układowego, a w dniu 21 marca 2003 r. został zawarty układ (...) sp. z o.o. w J. z wierzycielami, oznacza to stwierdzenie przez ten Sąd zdolności układowej dłużnika. W tym czasie musiała więc występować sytuacja pozwalająca dłużnikowi na równomierne zaspokojenie, choćby tylko częściowe, wierzycieli, przy zachowaniu działalności samego przedsiębiorstwa, co mogło prowadzić do uzdrowienie lub polepszenia kondycji finansowej spółki. Tymczasem w myśl art. 116 § Ordynacji podatkowej już samo wszczęcie (otwarcie) postępowania układowego (naprawczego), stanowi dostateczną przesłankę wyłączenia odpowiedzialności członków organów zarządzających spółką. Z kolei kryterium zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego we właściwym czasie nie może być oceniane pod kątem już późniejszego ogłoszenia upadłości spółki i w konsekwencji jej likwidacji.

Konkludując, Sąd drugiej instancji uznał, że okoliczność egzoneracyjna w postaci złożenia we właściwym czasie wniosku o otwarcie postępowania układowego została wykazana przez zarządców spółki - Z. M.i M. K. (1). Odwołujący uwolnili się zatem od przypisania im osobistej odpowiedzialności za należności składkowe powstałe w okresach wskazanych w zaskarżonej decyzji organu rentowego.

Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną organu rentowego. Skargę oparto na podstawie naruszenia prawa materialnego przez:

-

błędną wykładnię art. 116 § 1 Ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa w brzmieniu pierwotnym ustawy obowiązującym od 1 stycznia 2001 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 137, poz. 926, obecnie tekst jednolity - DZ.U. z 2005 r., nr 8, poz. 60 ze zmianami) w związku z art. 31 i art. 32 Ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu pierwotnym ustawy (Dz.U. z 1998 r., nr 137, poz. 887, obecnie tekst jednolity - DZ.U. z 2009 r., nr 205, poz. 1585 ze zmianami) skutkującą uznaniem, że wszczęcie postępowania układowego we właściwym czasie stanowi w sprawie samodzielną i zupełną przesłankę negatywną odpowiedzialności członków zarządu za zadłużenie reprezentowanej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, którą należy stosować wyłącznie zgodnie z jej literalnym brzmieniem, z pominięciem wykładni systemowej i celowościowej opartej przede wszystkim na związku art. 116 § 1 z przepisami art. 4 pkt 2 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 24 października 1934 r. - Prawa o postępowaniu układowem (Dz.U. z 1934 r., nr 93, poz. 836 ze zmianami) oraz z art. 17 ust. 1, art. 46 ust. 1 i art. 25 Ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu pierwotnym, które stanowią o szczególnym charakterze prawnym należności składkowych wyłączonych z postępowania układowego;

-

niewłaściwe zastosowanie art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej poprzez przyjęcie, że w sprawie występuje przesłanka negatywna odpowiedzialności członków zarządu polegająca na wszczęciu we właściwym czasie postępowania układowego pomimo ustalenia, że w okresie realizacji układu nie regulowano składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, na ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych dopuszczając do powstania zadłużenia niemożliwego do wyegzekwowania z majątku spółki;

-

niewłaściwe zastosowanie przepisu art. 116 § 1 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacji podatkowej, w brzmieniu po zmianie wprowadzonej z dniem 1 stycznia 2001 r. Ustawą z dnia 15 września 2000 r. - Kodeksem spółek handlowych (Dz.U. z 2001 r., nr 94, poz. 1037) z uwagi na przyjęcie, że w sprawie występuje przesłanka negatywna odpowiedzialności członków zarządu polegająca na złożeniu w dniu 19 lutego 2002 r. wniosku o wszczęcie postępowania układowego, pomimo ustalenia zaprzestania przez spółkę opłacania składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, na ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych już w 2001 r.;

-

pominięcie w rozstrzygnięciu sprawy art. 25, art. 17 ust. 1 i art. 46 ust. 1 Ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 4 § 1 pkt 2 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października 1934 r. - prawo o postępowaniu układowem, jako przepisów warunkujących w okolicznościach sprawy prawidłową wykładnię i zastosowanie art. 116 § 1 ordynacji podatkowej.

Skarżący wniósł o uchylenie wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie apelacji powodów, a także o orzeczenie o kosztach postępowania, w tym o kosztach zastępstwa procesowego przed Sądami obydwu instancji, ewentualnie - o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania, przy uwzględnieniu kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa procesowego ze skargi kasacyjnej.

W uzasadnieniu skargi podniesiono, że Sąd drugiej instancji dokonał błędnej wykładni przepisu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, którego w odniesieniu do należności wyłączonych z układu nie sposób odczytywać z pominięciem tych regulacji, które stanowią o ratio legis wyłączenia. Pominięcie art. 25 powołanej w podstawach kasacyjnych ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz powołanego tam art. 4 § 1 pkt 2 Prawa o postępowaniu układowem dla uzasadnienia rozstrzygnięcia stanowi naruszenie prawa materialnego, które samo w sobie jest uzasadnioną podstawą kasacyjną.

Niewłaściwe zastosowanie prawa materialnego w omawianym zakresie oznacza podciągnięcie ustalonego w sprawie stanu faktycznego, na który składa się w szczególności zawarcie układu z wierzycielami i zaprzestanie przez spółkę opłacania bieżących składek pod abstrakcyjny stan faktyczny przewidziany w normie prawnej, który został przez Sąd zredukowany do samego wszczęcia postępowania układowego. Orzeczenie Sądu obarczone jest błędem w rekonstrukcji normy prawnej, w oparciu o którą Sąd dokonał kwestionowanego rozstrzygnięcia. Ustalenie normy prawnej zezwalającej członkowi zarządu na uwolnienie się od odpowiedzialności za zadłużenie spółki w oparciu o art. 116 Ordynacji podatkowej nie może ignorować obowiązku opłacania składek, które zostały przez ustawodawcę wyłączone z postępowania układowego z uwagi na bezwzględny, ustawowy obowiązek ich terminowego opłacania oraz publicznoprawny i uprzywilejowany charakter. Pominięcie art. 46 ust. 1 i art. 25 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i art. 4 Prawa o postępowaniu układowem skutkuje w sprawie błędną wykładnią przepisu art. 116 § 1 ordynacji podatkowej odnoszącego się do przesłanki „wszczęcia we właściwym czasie postępowania układowego”. Nie sposób w przedmiotowej sprawie odczytać treści tej części przepisu z pominięciem wskazanych regulacji. Skarżący przytoczył pogląd zawarty w wyroku Sądu Najwyższego z 8 stycznia 2008 r. (sygn. I UK 172/07), zgodnie z którym wszczęcie postępowania układowego we właściwym czasie w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej oznacza wszczęcie go w takim czasie, że zaspokojenie przez spółkę w całości należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jako uprzywilejowanego wierzyciela wyłączonego z układu z mocy ustawy, pozostaje realne.

Tymczasem opisując ustalenia stanu faktycznego, Sąd drugiej instancji zwrócił uwagę na fakt nie tylko zaprzestania opłacania składek przez spółkę, ale również na bezskuteczność egzekucji należności składkowych. Ustalenia takie prowadzą do jednoznacznego wniosku, że ZUS, pomimo uprzywilejowanej pozycji wynikającej ze wskazanych wyżej przepisów, pozbawiony był możliwości doprowadzenia do przymusowej realizacji należności. Z uwagi na obowiązujący układ z wierzycielami ZUS był pozbawiony również możliwości skutecznego złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki. Była to zatem sytuacja dalej idąca niż stan faktyczny, do którego odnosi się przytoczone wyżej orzeczenie Sądu Najwyższego. Nie tylko bowiem zaspokojenie przez spółkę w całości należności składkowych przy jednoczesnej realizacji układu nie było realne, ale także wyegzekwowanie tychże należności. Dlatego w okolicznościach sprawy ocena przesłanki „wszczęcia postępowania układowego we właściwym czasie” musi uwzględniać fakty, które miały miejsce w okresie obowiązywania układu z wierzycielami. W przeciwnym wypadku dyrektywa „odpowiedniego” stosowania art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, o której mowa w art. 31 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych traci na znaczeniu. Dlatego również wykładnia językowa art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej musi ustąpić przed wykładnią systemową i celowościową. W przeciwnym wypadku ustawowe uprzywilejowanie składek na ubezpieczenia społeczne, leżące u podstaw ich wyłączenia z układu, byłoby iluzoryczne, a wręcz pozbawione jurydycznego znaczenia.

Dla właściwej wykładni art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej niewystarczająca jest ocena „wszczęcia postępowania układowego we właściwym czasie” ex ante, czyli jedynie z perspektywy istniejącej w dniu wszczęcia postępowania układowego.

Trzeba mieć na uwadze fakt, że od dnia złożenia wniosku o zawarcie układu do dnia zatwierdzenia układu upływa niejednokrotnie, jak w okolicznościach przedmiotowej sprawy, wielomiesięczny okres czasu. W tym okresie mogą mieć miejsce zdarzenia, które pozwalają ocenić rzeczywistą intencję wnioskodawcy, pozwalają na odpowiednie ustosunkowanie się wierzycieli do propozycji układowych i w konsekwencji nie pozostają bez znaczenia dla decyzji sądu o zatwierdzeniu układu. Uzasadnioną jest teza, że prawidłowa ocena okoliczności wszczęcia postępowania układowego we właściwym czasie powinna uwzględniać również fakty, które miały miejsce po wszczęciu postępowania układowego. Jest to tym bardziej znaczące, gdy płatnik „kredytuje” spłatę rat układowych i prowadzenie bieżącej działalności kosztem obowiązkowych płatności należności składkowych. W okolicznościach przedmiotowej sprawy właściwa ocena omawianej przesłanki wymagała wykazania, że spółka, składając wniosek o wszczęcie postępowania układowego i zawierając układ z wierzycielami, respektowała obowiązek bieżącego opłacania składek, albo że przynajmniej doprowadzono do zawarcia z ZUS-em umowy o spłacie zadłużenia w ratach w myśl przepisu art. 29 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

Wskazówką interpretacyjną przepisu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w brzmieniu pierwotnym ustawy powinna stanowić wola ustawodawcy, której wyrazem jest nowelizacja przepisu dokonana Ustawą z dnia 15 września 2000 r. - Kodeksem spółek handlowych (Dz.U. z 2000 r., nr 94, poz. 1037), a która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2001 r. Ustawodawca rozszerzył pojęcie „wszczęcia postępowania układowego” na pojęcie „wszczęcia postępowania zapobiegającego upadłości”. A zatem wykładnia przepisu powinna uwzględniać wszelkie działania zapobiegające upadłości, w tym również zawarcie odrębnej „ugody” z ZUS-em w formie umowy o spłacie należności w ratach (zgodnie z art. 29 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), a nie tylko ograniczać się do działań spółki adresowanych do wierzycieli uczestniczących w postępowaniu określonym przepisami prawa upadłościowego.

Przechodząc do uzasadnienia zarzutu naruszenia art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej skarżący podniósł, że Sąd drugiej instancji dokonał oceny wskazanej przesłanki z pominięciem rzeczywistych podstaw ogłoszenia upadłości ujętych w art. 5 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (Dz.U. z 1991 r., nr 118, poz. 512 ze zm.). Tymczasem nawet przyjmując, że rozumienie pojęcia „czasu właściwego” wymaga pewnej elastyczności, to nie można całkowicie abstrahować od rzeczywistych podstaw ogłoszenia upadłości, w szczególności od przesłanki zaprzestania płacenia przez spółkę długów. Należy uznać, że zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki dopiero w dniu 1 marca 2004 r. było znacznie spóźnione. W tym czasie nie było już szans na realizację podstawowego celu złożenia takiego wniosku, czyli na możliwie równomierne zaspokojenie wierzycieli z masy upadłości. Tym samym nie można uznać, że wniosek o ogłoszenie upadłości spółki został złożony we właściwym czasie w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej.

Odwołujący się wnieśli o odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania lub o jej oddalenie i zasądzenie od organu rentowego kosztów postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy wyrokiem z 2 sierpnia 2011 r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu. Sąd Najwyższy stwierdził, że skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, albowiem słuszny jest zarzut naruszenia prawa materialnego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.

Sąd ten stwierdził, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych, jako wierzyciel działający w interesie Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, podjął inicjatywę zmierzającą do zaspokojenia przedmiotowej wierzytelności składkowej spółki na drodze postępowania egzekucyjnego. Postępowanie to prowadził Naczelnik Urzędu Skarbowego w W. od czerwca 2003 r. do marca 2004 r., egzekwując od dłużnika na poczet przedmiotowej należności kwotę 5.560,50 złotych. Po umorzeniu postępowania egzekucyjnego wskutek ogłoszenia z dniem 1 kwietnia 2004 r. upadłości spółki, zgłoszono wierzytelność do masy upadłości dłużnika, uzyskując jej zaspokojenie w trakcie prowadzonego przez syndyka postępowania do kwoty 11.035 złotych. W tej sytuacji za trafny uznał SN wyrażony w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku pogląd w kwestii zaistnienia w niniejszej sprawie tej przesłanki odpowiedzialności odwołujących się, jako prezesa i wiceprezesa zarządu spółki, za powstałą zaległość składkową, jaką jest bezskuteczność egzekucji tejże zaległości, skoro w wyniku prowadzonych postępowań egzekucyjnego i upadłościowego wierzyciel uzyskał jedynie 23.203 złotych z ponad półmilionowego zadłużenia.

Sąd Najwyższy wskazał także, że wystąpienie 1 marca 2004 r. przez Przedsiębiorstwo Budownictwa (...) spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością w J. z wnioskiem o ogłoszenie upadłości było spóźnione w rozumieniu art. 116 Ordynacji podatkowej, skoro wartość majątku spółki w tym czasie wynosiła 333.300 złotych, zaś jej zobowiązania wobec wierzycieli sięgały kwoty 2.973.900 złotych (w tym wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - 483.900 złotych), a zdolność płatnicza dłużnika odpowiadała 11,8%. W konsekwencji majątek spółki pokrył w zasadzie jedynie koszty postępowania upadłościowego.

W tej sytuacji Sąd Najwyższy uznał, że do rozważenia pozostaje zaistnienie tej negatywnej przesłanki odpowiedzialności członków zarządu spółki, jaką jest zgłoszenie we właściwym czasie wniosku o wszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego).

Użyte w art. 116 Ordynacji podatkowej określenie „postępowanie układowe” odnosi się do postępowania, które w okresie objętym sporem było regulowane w Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 24 października 1934 r. - Prawo o postępowaniu układowem (Dz.U. nr 93, poz. 836 ze zm., uchylonym z dniem 1 października 2003 r.), a nie do przewidzianego w art. 29 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych odroczenia terminu płatności należności z tytułu składek oraz rozłożenia należności na raty, które nie następuje w formie układu. Wszczęcie postępowania układowego (normowanego w powołanym wyżej prawie o postępowaniu układowem) we właściwym czasie, uwalniało członków zarządu spółki od odpowiedzialności tak samo, jak zgłoszenie w odpowiednim czasie upadłości spółki.

Sąd Najwyższy podkreślił, że art. 31 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie zawiera odesłania do przepisów prawa upadłościowego ani układowego, a zastosowanie tych uregulowań do odpowiedzialności członków zarządu spółek kapitałowych następuje pośrednio, poprzez art. 116 Ordynacji podatkowej, który też nie odsyła wprost do tychże unormowań, lecz jedynie nawiązuje do nich poprzez zawarte w nim pojęcie „zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego)”, jako negatywnego kryterium przeniesienia na członków zarządu spółki odpowiedzialności za jej zobowiązania podatkowe (a z mocy art. 31 Ustawy systemowej - także składkowe). Art. 116 Ordynacji podatkowej dodaje przy tym, że owo zgłoszenie wniosku powinno nastąpić we „właściwym czasie”, a zatem czasie ocenianym przy uwzględnieniu specyfiki zobowiązań publicznych i potrzeby szczególnej ochrony tego rodzaju wierzytelności (wyrok Sądu Najwyższego z 5 maja 2010 r., I UK 351/09, LEX nr 604224). Rację ma zatem organ rentowy zauważając, że stosując przepisy Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej - Prawa o postępowaniu układowem do rozstrzygnięcia niniejszego sporu trzeba mieć na uwadze nie tylko ich wykładnię językową, ale również systemową oraz celowościową.

Stosownie do treści art. 1 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, przedsiębiorca, który wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności zaprzestał płacenia długów lub przewidywał w najbliższej przyszłości zaprzestanie ich płacenia, mógł żądać otwarcia postępowania celem zawarcia układu z wierzycielami. Ani powołany, ani też żaden inny przepis Prawa o postępowaniu układowem nie definiował pojęcia okoliczności „wyjątkowych i niezależnych” od dłużnika. Oznaczało to konieczność ich oceny w odniesieniu do konkretnej sprawy w aspekcie treści oferowanego przez dłużnika układu oraz istoty układu, który z założenia miał sprzyjać utrzymaniu bytu podmiotu gospodarczego, i - co szczególnie istotne - stwarzać szanse zaspokojenia wierzycieli w stopniu wyższym niż by to miało miejsce w razie doprowadzenia do upadłości.

W judykaturze akcentowano fakt, że przepis art. 19 rozporządzenia nakładał na dłużnika szereg obowiązków dotyczących, m. in., zachowanych aktywów i rodzaju obciążających go zobowiązań. Pozwalało to wierzycielom ocenić, czy przedstawione przez dłużnika propozycje układowe są realne, a nade wszystko, czy oferowany układ stwarza perspektywy wymiernych korzyści. Ewentualne zawarcie układu otwierało dla wierzycieli możliwość roztoczenia kontroli nad jego wykonaniem przez ustanowienie kuratora. Wszystko to oznaczało zaś, że w określonych sytuacjach zawarcie układu sprowadzało dla wierzycieli następstwa korzystniejsze niż ogłoszenie upadłości. Stąd też rozstrzygając w sprawie o otwarcie postępowania układowego sąd nie mógł pozostawić na uboczu oceny, czy inicjatywa dłużnika jest usprawiedliwiona gospodarczo i odpowiada interesom wierzycieli w stopniu wyższym niż ogłoszenie jego upadłości.

Niesłuszną, w ocenie Sądu Najwyższego, jest jednak konkluzja Sądu Apelacyjnego, że sam fakt dopuszczenia przez sąd gospodarczy do wszczęcia wobec dłużnika postępowania układowego przesądza o tym, że wniosek w tym zakresie został złożony we właściwym czasie i stanowi okoliczność egzoneracyjną z art. 116 Ordynacji podatkowej. Nie można bowiem tracić z pola widzenia treści art. 4 § 1 pkt 2 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, który wyłączał z postępowania układowego należności z tytułu ubezpieczeń społecznych, bieżące i zaległe za rok poprzedzający wszczęcie postępowania układowego, pod którymi to należnościami rozumiano także składki na te ubezpieczenia oraz art. 25 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 lipca 2004 r., zawierającego podobne wyłączenie. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powołanego wcześniej wyroku z dnia 8 stycznia 2002 r., I UK 172/07, w wyniku powyższej regulacji Zakład Ubezpieczeń Społecznych, jako wierzyciel uprzywilejowany, nie mógł przystąpić do układu w zakresie tych należności, a należności z tytułu składek podlegały spełnieniu w całości. Wyłączenie to oznaczało, że w zakresie należności z tytułu składek dłużnik nie mógł uzyskać ulg w żadnej postaci, a wierzyciele nie mogli doznać uszczerbku w ich zaspokojeniu, nawet gdyby to miało zagrażać kontynuowaniu przez dłużnika działalności gospodarczej. Uzasadnienie takiego rozwiązania stanowiła społeczna potrzeba ochrony świadczeń przysługujących pracownikom z ubezpieczenia społecznego, która byłaby iluzoryczna bez jednoczesnej ochrony należności z tytułu składek na to ubezpieczenie. Pomimo to należy przyjąć, że wszczęcie postępowania układowego we właściwym czasie zwalniało członków zarządu spółki od odpowiedzialności za zobowiązania wynikające ze składek na ubezpieczenia społeczne. W przeciwnym razie włączenie art. 116 ordynacji podatkowej do systemu ubezpieczeń społecznych bez zmian byłoby niezrozumiałe. Taki stan rzeczy nie pozostaje jednak bez wpływu na wykładnię określenia „wszczęcie postępowania układowego we właściwym”, które należy rozumieć w ten sposób, że wszczęcie tego postępowania nastąpiło w takim czasie, iż zaspokojenie przez spółkę w całości należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jako wierzyciela uprzywilejowanego wyłączonego z układu z mocy ustawy (art. 4 Prawa układowego i art. 25 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), pozostaje realne.

Podobnie w doktrynie prawa podkreśla się, że jeżeli już w chwili złożenia wniosku o otwarcie postępowania układowego istniał stan niewypłacalności spółki, to zgłoszenie oświadczenia będzie spóźnione i nastąpi w czasie, w którym powinien już być złożony wniosek o ogłoszenie upadłości.

Formalistyczne podejście Sądu Apelacyjnego do problematyki „wszczęcia we właściwym czasie” postępowania układowego wobec Przedsiębiorstwa Budownictwa (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w J., sprowadzające się do postawienia znaku równości pomiędzy wydaniem przez sąd gospodarczy postanowienia o otwarciu postępowania układowego, zawarciem układu z wierzycielami i jego zatwierdzeniu przez sąd, a komentowaną przesłanką egzoneracyjną sprawiło, w ocenie Sądu Najwyższego, że Sąd ten nie dokonał oceny realności zaspokojenia przez dłużnika w całości przysługujących Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych - jako uprzywilejowanemu wierzycielowi, wyłączonemu z układu - przedmiotowych należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, a także na ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.

Sąd Najwyższy wskazał, że zaskarżone rozstrzygnięcie jest jednak wadliwe także z innego powodu. W judykaturze utrwalony jest pogląd, w świetle którego złożenie przez członka zarządu spółki we właściwym czasie wniosku o wszczęcie postępowania układowego nie zwalnia go od odpowiedzialności za zaległości składkowe powstałe po zatwierdzeniu układu oraz że zawarcie układu i jego realizacja nie eliminują możliwości powstania stanu niewypłacalności spółki, uzasadniającego złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości, jeżeli spółka nie spłaca nieobjętych układem należności publicznoprawnych powstałych przed jego zawarciem i należności powstałych na bieżąco. Zawarcie z wierzycielami układu, jego zatwierdzenie przez sąd i wreszcie powinność realizowania przez dłużnika przyjętych w układzie zobowiązań, nie zwalniają spółki z obowiązku odprowadzania na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych składek należnych w późniejszym czasie. Z art. 29 § 1 i art. 67 Prawa o postępowaniu układowem wynika bowiem, że ustawowy zakaz dokonywania przez dłużnika spłaty długów po otwarciu postępowania układowego do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia co do układu lub co do umorzenia postępowania, dotyczył jedynie tych długów, które były (mogły być) objęte postępowaniem układowym, czyli należności powstałych przed sporządzeniem i zatwierdzeniem układu z wierzycielami. Skoro zaś należności składkowe były wyraźnie wyłączone z postępowania układowego, to dłużnik nie tylko mógł, ale i miał obowiązek odprowadzania należnych składek na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Dotyczy to należności z tego tytułu powstałych przed zawarciem układu, a tym bardziej należności powstających po zawarciu i zatwierdzeniu układu. Po uprawomocnieniu się postanowienia zatwierdzającego układ, dłużnik odzyskuje całkowitą możność zarządzania i rozrządzania swoim majątkiem, o ile układ nie przewiduje ograniczeń do czasu wykonania przyjętych przez dłużnika zobowiązań (art. 70 § 1 Prawa o postępowaniu układowym). Możliwość uwolnienia się członka zarządu spółki od odpowiedzialności za jej zobowiązania składkowe przez wykazanie, że we właściwym czasie wszczęto postępowanie zapobiegające upadłości (postępowanie układowe), występuje tylko w odniesieniu do zaległości powstałych przed zatwierdzeniem układu.

Tymczasem w rozpoznawanej sprawie, jak wskazał SN, część zaległości składkowych Przedsiębiorstwa Budownictwa (...) powstała już po zatwierdzeniu układu z wierzycielami. Co do tych zaległości w żadnym więc razie nie można mówić o wszczęciu postępowania układowego we właściwym czasie, jako przesłanki zwolnienia członków zarządu spółki od odpowiedzialności względem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Rozpoznający ponownie sprawę Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja wnioskodawców nie podlega uwzględnieniu.

Mając na uwadze przepis art. 398 ²⁰ kpc, według którego sąd, któremu sprawa została przekazana, związany jest wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy, Sąd Apelacyjny, uznał, biorąc pod uwagę okoliczności rozpoznawanej sprawy, że w toku postępowania przesądzone zostało ziszczenie się dwóch pozytywnych przesłanek pozwalających na przypisanie wnioskodawcom, jako członkom zarządu Przedsiębiorstwa Budownictwa (...) sp. z o.o. w J., odpowiedzialności za zaległości w/w spółki z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenia zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od grudnia 2001 r. do kwietnia 2002 r., od czerwca 2002 r. do października 2002 r., od grudnia 2002 r. do marca 2004 r. w łącznej kwocie 506.142,74 zł. Po pierwsze poza sporem pozostawał fakt, że zaległości składkowe spółki (...) w J. powstały w czasie pełnienia przez wnioskodawców funkcji prezesa i wiceprezesa spółki; nie kwestionowali też oni samej wysokości zaległości. Po drugie Sąd Najwyższy za Sądem Apelacyjnym rozpoznającym sprawę po raz pierwszy uznał, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych, jako wierzyciel działający w interesie Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, podjął inicjatywę zmierzającą do zaspokojenia przedmiotowej wierzytelności składkowej spółki na drodze postępowania egzekucyjnego. Postępowanie prowadził Naczelnik Urzędu Skarbowego w W. od czerwca 2003 r. do marca 2004 r., egzekwując od dłużnika na poczet dochodzonej należności 5.560,50 złotych. Po umorzeniu postępowania egzekucyjnego wskutek ogłoszenia z dniem 1 kwietnia 2004 r. upadłości spółki, zgłoszono wierzytelność do masy upadłości dłużnika, uzyskując jej zaspokojenie w trakcie prowadzonego przez syndyka postępowania do kwoty 11.035 złotych. W tej sytuacji trafny okazał się pogląd sądu drugiej instancji wyrażony w uzasadnieniu wyroku 21 września 2010 r. (sygn. akt III A Ua 901/10) pogląd w kwestii zaistnienia w sprawie bezskuteczności egzekucji tejże zaległości, skoro w wyniku prowadzonych postępowań egzekucyjnego i upadłościowego wierzyciel uzyskał jedynie 23.203 złotych z ponad półmilionowego zadłużenia.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 2 sierpnia 2011 r. ( II UK 5/11) przesądził także o wystąpieniu negatywnej przesłanki odpowiedzialności członka zarządu za zaległości składkowe spółki, jaką jest wystąpienie ze spóźnionym wnioskiem o ogłoszenie upadłości spółki, uzasadniając to faktem, że w dniu 1 marca 2004 r. Przedsiębiorstwo Budownictwa (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w J. wystąpiła z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, co było spóźnione w rozumieniu art. 116 Ordynacji podatkowej, skoro wartość majątku spółki w tym czasie wynosiła 333.300 złotych, zaś jej zobowiązania wobec wierzycieli sięgały kwoty 2.973.900 złotych (w tym wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - 483.900 złotych), a zdolność płatnicza dłużnika odpowiadała 11,8%. W konsekwencji majątek spółki pokrył w zasadzie jedynie koszty postępowania upadłościowego.

W tej sytuacji Sąd Najwyższy uznał, że do rozważenia pozostaje zaistnienie tej negatywnej przesłanki odpowiedzialności członków zarządu spółki, jaką jest zgłoszenie we właściwym czasie wniosku o wszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego), które w okresie objętym sporem regulowało Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 24 października 1934 r. – Prawo o postępowaniu układowem.

Sąd Najwyższy nie podzielił wykładni prezentowanej w uchylonym wyroku Sądu Apelacyjnego, jakoby sam fakt otwarcia i zatwierdzenia układu dłużnika z wierzycielami przesądzał o istnieniu w tym czasie zdolności układowej dłużnika (czyli złożeniu wniosku w tym zakresie we właściwym czasie) i stanowił okoliczność egzoneracyjne wymienioną w art. 116 Ordynacji podatkowej. SN zwrócił uwagę, że w przypadku przesądzania o odpowiedzialności za zobowiązania publicznoprawne członków zarządu spółki z o.o. (a takimi są zaległości wobec ZUS-u) nie można zapominać, że przepis art. 4 § 1 pkt 2 ww. Rozporządzenia Prezydenta RP wyłączał z układu należności z tytułu ubezpieczeń bieżące i zaległe za rok poprzedzający otwarcie postępowania układowego, co oznaczało, że w zakresie należności składkowych dłużnik nie mógł uzyskać ulg w żadnym zakresie, a wierzyciel, jakim był ZUS, nie mógł doznać uszczerbku w ich zaspokojeniu. Uzasadnieniem tego rozwiązania, jak wskazał SN, była społeczna potrzeba ochrony świadczeń przysługującym uprawnionym osobom z ubezpieczeń społecznych. W tym kontekście należy badać wystąpienie przesłanki egzoneracyjnej w postaci zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania układowego we właściwym czasie, a mianowicie w takim, w którym zaspokojenie przez spółkę w całości należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jako wierzyciela uprzywilejowanego wyłączonego z układu z mocy ustawy (art. 4 Prawa układowego i art. 25 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), pozostaje realne.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Apelacyjny ponownie rozpoznający sprawę doszedł do wniosku, że Sąd Okręgowy prawidłowo ocenił zgromadzone w sprawie dowody, bez przekroczenia granic zasady swobodnej ich oceny z art. 233 § 1 kpc, w szczególności słusznie uznając za miarodajną opinię biegłego przeprowadzoną w postępowaniu pierwszoinstancyjnym odnośnie sytuacji finansowej spółki (...). Zasadne było zatem stanowisko Sądu I instancji, że w chwili wszczęcia postępowania układowego nie było podstaw do uznania, iż zaspokojenie przez spółkę w całości lub w części należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, FP i FGŚP wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jako uprzywilejowanego wierzyciela wyłączonego z układu z mocy art. 4 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 24 października 1934 r. - Prawo o postępowaniu układowym było realne, skoro zaległości spółki z tego tytułu w dniu 19 lutego 2002 r. (dzień złożenia przez spółkę wniosku o otwarcie postępowania układowego) wynosiły łącznie 127.264,45 złotych plus odsetki w kwocie 11.406,60 złotych, a jej zdolność płatnicza na koniec 2001 r. wynosiła 24,4%. W tymże roku kwota zobowiązań dłużnika przekroczyła wartość posiadanego przezeń majątku, a wskaźnik zadłużenia wyniósł 146,81%. Również pozytywna opinia nadzorcy sądowego co do zawarcia i wykonania układu z wierzycielami nie może świadczyć o stanowisku wnioskodawców odnośnie do właściwego czasu wszczęcia postępowania układowego, mając na względzie realne zaspokojenie przez spółkę wszystkich należności składkowych, jeśli w dacie wystąpienia z wnioskiem o zawarcie układu istniały przesłanki do wszczęcia postępowania upadłościowego. W ciągu 14 dni od daty złożenia sprawozdania finansowego za 2001 rok, tj. 14 kwietnia 2002 r., powinien być złożony do Sądu wniosek o wszczęcie postępowania upadłościowego wraz z wycofaniem wniosku o postępowanie układowe. Postępowanie układowe nie miało zatem szans na przyniesienie pozytywnych efektów, jakie ustawodawca wiąże z tym postępowaniem, skoro w wyniku spóźnionego wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z marca 2004 r. i przeprowadzonego postępowania upadłościowego organ rentowy uzyskał mierne zaspokojenie dochodzonych należności.

Po drugie słusznie SN zwrócił uwagę na fakt, że złożenie przez członka zarządu spółki we właściwym czasie wniosku o wszczęcie postępowania układowego nie zwalnia go od odpowiedzialności za zaległości składkowe powstałe po zatwierdzeniu układu. Zawarcie układu i jego realizacja nie eliminują możliwości powstania stanu niewypłacalności spółki uzasadniającego złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości, jeżeli spółka nie spłaca nieobjętych układem należności publicznoprawnych powstałych przed jego zawarciem i należności powstałych na bieżąco (tak SN w wyrokach z dnia 19 marca 2010 r., II UK 258/09, OSNP 2011/17-18/239 i z 14 grudnia 2010 r., I UK 278/10, LEX nr 738539), co oznacza, że możliwość uwolnienia się członka zarządu spółki od odpowiedzialności za jej zobowiązania składkowe przez wykazanie, że we właściwym czasie wszczęto postępowanie zapobiegające upadłości (postępowanie układowe) występuje tylko co do zadłużenia z tytułu składek powstałego przed zatwierdzeniem układu. Wyłączenie należności składkowych z układu, jako uprzywilejowanych, nie zwalniało dłużnika z obowiązku ich opłacania w czasie jego trwania. Tymczasem, jak prawidłowo ustalił sąd I instancji, w okresie od czerwca 2003 r. do marca 2004 r. spółka wpłaciła 12.168 złotych, z czego zarachowano 5.560,50 złotych, a pozostałą kwotę na zaległości podatkowe. W wyniku postępowania upadłościowego organ rentowy został zaspokojony o dalszą kwotę 11.035 złotych. Nadto zaległości składkowe od lutego 2002 r. urosły z ponad 120-tysięcznego zadłużenia do kwoty 506.142,74 zł w marcu 2004 r. A zatem spółka nie spłacała zarówno zaległości powstałych przez zatwierdzeniem układu, jak i należności składkowych powstałych już po wszczęciu postępowania układowego. Abstrahując od tego, że większa część długów z tytułu składek narosła już po złożeniu wniosku o wszczęcie postępowania układowego, wobec czego odwołujący się nie mogliby w tej części wykazywać istnienia przesłanki egzoneracyjnej w postaci złożenia wniosku o układ we właściwym czasie, postępowanie dowodowe wykazało niezbicie, że w dniu złożenia wniosku o układ nie było realnych szans na zaspokojenie wierzyciela, jakim był ZUS, również dlatego, że wniosek o ogłoszenie upadłości należało złożyć najpóźniej w kwietniu 2002 r. Oznacza to, że i wniosek o wszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości spółki i wniosek o jej ogłoszenie były spóźnione. A zatem w rozpoznawanej sprawie jednak uzasadnione jest ocenianie przesłanki zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego we właściwym czasie pod kątem już późniejszego ogłoszenia upadłości spółki i w konsekwencji jej likwidacji.

Należy jeszcze wskazać, że organ rentowy nie wykazał opieszałości w egzekwowaniu długu z tytułu zaległości składkowych. Co prawda ciężar prowadzenia egzekucji łącznej należności publicznoprawnych został przerzucony na naczelnika urzędu skarbowego, lecz będący organem egzekucyjnym dyrektor oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jest ograniczony na podstawie art. 19 § 4 Ustawy z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz.U. z 2005 r., nr 229, poz. 1954 j.t. ze zm.) zakresem wykorzystania środków egzekucyjnych, natomiast naczelnik urzędu skarbowego jest organem egzekucyjnym uprawnionym do stosowania wszystkich środków egzekucyjnych w egzekucji administracyjnej należności pieniężnych (art. 19 § 1 ww. ustawy). Jak wyżej wskazano Naczelnik Urzędu Skarbowego w W. na wniosek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych prowadził postępowanie egzekucyjne do majątku spółki z tytułu zaległych składek na ubezpieczenie społeczne oraz z tytułu zaległości podatkowych od czerwca 2003 r. do marca 2004 r., w wyniku którego ZUS otrzymał jedynie 5.560,50 złotych. W sprawie nie zachodziła zatem sytuacja wszczęcia łącznej egzekucji przez naczelnika urzędu skarbowego po długim okresie czasu, kiedy dłużnik często nie dysponuje już żadnym majątkiem na pokrycie należności.

Uznać zatem należało, że okoliczność egzoneracyjna w postaci złożenia we właściwym czasie w rozumieniu art. 116 § 1 ordynacji podatkowej wniosku o otwarcie układu nie została przez zarządców (...) sp. z o.o. w J. M. K. (1) i Z. M. wykazana. Wnioskodawcy nie uwolnili się zatem od przypisania im osobistej odpowiedzialności za należności składkowe powstałe w okresach wskazanych w zaskarżonej decyzji organu rentowego.

O kosztach dwukrotnego postępowania apelacyjnego oraz postępowania kasacyjnego Sąd Apelacyjny orzekł wobec każdego z wnioskodawców na podstawie art. 98 kpc oraz § 6 pkt 7 w zw. z § 12 ust. 1 pkt 2 i ust. 4 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. nr 163, poz. 1349 ze zm.).

R.S.