Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 listopada 2015 r.

Sąd Okręgowy w Olsztynie IX Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 13 listopada 2015 r. w Olsztynie

na rozprawie

sprawy z powództwa (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością

z siedzibą w W.

przeciwko M. Z. i (...) Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w P.

o ustalenie

na skutek apelacji pozwanych od wyroku Sądu Rejonowego w Mrągowie V Zamiejscowego Wydziału Cywilnego z siedzibą w Biskupcu

z dnia 7 kwietnia 2015 r., sygn. akt V C 397/14,

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu w Biskupcu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania odwoławczego.

Sygn. akt IX Ca 645/15

UZASADNIENIE

Powódka (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. wniosła o ustalenie, że oświadczenie woli pozwanego M. Z. z dnia 6 sierpnia 2013r o wypowiedzeniu powodowi umowy dzierżawy gospodarstwa rolnego położonego w miejscowościach T., L. i K., stanowiącego działki gruntu o numerach ewidencyjnych (...) o łącznym obszarze 337 ha 50 arów, dla którego Sąd Rejonowy w Biskupcu V Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą KW nr (...), zawartej dnia 6 czerwca 2002 r. przez A. R. z I. R. (1), w miejsce której, na mocy porozumienia z dnia 26 czerwca 2006r. wstąpiła powódka (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W., jest bezskuteczne. Powódka wniosła nadto o zasądzenie od pozwanego kosztów procesu według norm przepisanych.

W uzasadnieniu wskazała, iż opisana nieruchomość jest przedmiotem umowy dzierżawy od dnia 6 czerwca 2002 r. Początkowo dzierżawcą nieruchomości była I. R. (1), następnie od dnia 26 czerwca 2006 r. w prawa i obowiązki wynikające ze stosunku dzierżawy wstąpiła powódka. Pozwany M. Z. stał się właścicielem nieruchomości w dniu 13 czerwca 2013 r., nabywając ją w toku egzekucji sądowej. Następnie pismem z 6 sierpnia 2013 r. pozwany wypowiedział powódce umowę dzierżawy za jednorocznym okresem wypowiedzenia, który upłynął 12 sierpnia 2014r. Zdaniem powódki wypowiedzenie było bezskuteczne. Pozwanemu nie przysługuje uprawnienie do wypowiedzenia tej umowy, gdyż zgodnie z art. 678 § 2 w zw. z art. 694 k.c. w razie zbycia rzeczy dzierżawionej w czasie trwania umowy dzierżawy, nabywca wstępuje w stosunek dzierżawy, przy czym nie może jej wypowiedzieć, jeżeli umowa dzierżawy została zawarta na czas oznaczony z zachowaniem formy pisemnej i datą pewną, a rzecz została wydana dzierżawcy. Wszystkie umowy dotyczące dzierżawy przedmiotowej nieruchomości zostały zawarte w tej właśnie formie. W związku z tym wypowiedzenie dzierżawy przez pozwanego jest bezskuteczne. Wprawdzie art. 1002 k.p.c. daje takie uprawnienie nabywcy w toku egzekucji, lecz przepis ten nie może mieć w sprawie zastosowania, gdyż dotyczy postępowań wszczętych po 3 maja 2012 r., a zatem nie do postępowania egzekucyjnego, w ramach którego pozwany nabył własność nieruchomości.

Pozwany M. Z. wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie od powódki kosztów procesu według norm przepisanych. Wniósł o przekazanie sprawy do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Płocku oraz sprawdzenie wartości przedmiotu sporu.

W uzasadnieniu podniósł, że oświadczenie o wypowiedzeniu umowy dzierżawy złożył jedynie z ostrożności. W istocie bowiem umowa dzierżawy, na którą powołuje się powódka jest nieważna, bowiem była umową pozorną. Powódka znając okoliczności zawarcia umowy i wysokość czynszu zdawała sobie sprawę z pozorności umowy dzierżawy. Zarzucił nieważność umowy na podstawie art. 58 § 1 k.c., bowiem umowa miała na celu obejście przepisów podatkowych. Podniósł brak interesu prawnego również z tego powodu, że powódce przysługuje roszczenie o wydanie gospodarstwa rolnego. Wskazał, że art. 9 ust. 1 ustawy nowelizującej nie znajduje zastosowania do art. 1002 zd. 2 k.p.c., bowiem regulacja kwestii intertemporalnych odnosi się do kwestii proceduralnych. Stwierdził, że powódka nie zakwestionowała wpisu do księgi wieczystej skrócenia okresu dzierżawy do 12 sierpnia 2014r. Zarzucił, że uwzględnienie powództwa naruszyłoby art. 5 k.c.

Na rozprawie w dniu 21 października 2014r. Sąd wezwał do udziału w sprawie w charakterze pozwanego (...) Spółkę z o.o. z siedzibą w P., która 18 sierpnia 2014r. nabyła przedmiotowe gospodarstwo rolne.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie od powódki na jej rzecz kosztów procesu według norm przepisanych.

W uzasadnieniu wskazała, że nabyła przedmiotową nieruchomość w stanie wolnym od obciążeń prawami obligacyjnymi. Podniosła, że przedmiot niniejszego postepowania nie dotyczy pozwanej spółki, a wyrok nie będzie miał wpływu na skuteczność nabycia nieruchomości w stanie wolnym od obciążenia dzierżawą. Ponadto zarzuciła, że skoro kwestia skuteczności złożonego oświadczenia o wypowiedzeniu była rozpatrywana przez sąd wieczystoksięgowy, obrazą prawa procesowego byłaby ponowna ocena tej samej sprawy przez innym sądem.

Wyrokiem z dnia 7 kwietnia 2015 r. Sąd Rejonowy w Mrągowie V Zamiejscowy Wydział Cywilny z siedzibą w Biskupcu ustalił, że oświadczenie woli pozwanego M. Z. z dnia 6 sierpnia 2013 r. o wypowiedzeniu powodowi (...) Spółce z o.o. z siedzibą w W. umowy dzierżawy gospodarstwa rolnego położonego w miejscowości T., L. i K. stanowiące działki gruntu nr (...) o łącznym obszarze 337 ha i 50 arów, dla którego Sąd Rejonowy w Mrągowie IX Zamiejscowy Wydział w Biskupcu prowadzi księgę wieczystą nr (...), zawartej dnia 6 czerwca 2002 r. przez A. R. z I. R. (2), w miejsce której na mocy porozumienia z dnia 26 czerwca 2006 r., wstąpiła powódka W. Spółka z siedzibą w W., jest bezskuteczne. Zasądził od pozwanego M. Z. na rzecz powódki W. Spółki z. o.o. w W. kwotę 742 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Sąd Rejonowy ustalił, że A. R. umową pisemną z dnia 6 czerwca 2002r. wydzierżawił gospodarstwo rolne, położone w miejscowościach T., L. i K., stanowiące działki gruntu nr (...) o łącznym obszarze 337 ha i 50 arów, dla którego Sąd Rejonowy w Biskupcu V Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą KW nr (...), I. R. (1) na okres 30 lat tj. od dnia 05 czerwca 2002r. do dnia 05 czerwca 2032r.

Dzierżawca zobowiązał się płacić co rocznie czynsz w kwocie 2.500 zł. Wydzierżawiający zobowiązał się natomiast opłacać podatek rolny.

Dnia 26 czerwca 2006r. I. R. (1) zawarła z (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W. porozumienie, na podstawie którego spółka ta weszła w jej prawa i obowiązki wynikające z umowy dzierżawy z dnia 6 czerwca 2002r., za zgodą wydzierżawiającego.

Od chwili zawarcia wspomnianego porozumienia (...) sp. z o.o. opłaca podatek rolny dla Urzędu Gminy K..

W związku z licznymi zobowiązaniami A. R., jego wierzyciele składali do Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Biskupcu wnioski egzekucyjne o wszczęcie egzekucji z nieruchomości.

M.in. nowy dzierżawca wszczął przeciwko A. R. egzekucję toczącą się pod sygn. akt I KM 732/07 w dniu 14 lipca 2008 r.

Postępowanie egzekucyjne zakończyło się nabyciem gospodarstwa rolnego w toku licytacji przez M. Z.. Sąd Rejonowy w Biskupcu prawomocnym postanowieniem z dnia 13 czerwca 2013r. w sprawie sygn. akt V Co 2/13 przysądził własność gospodarstwa rolnego na rzecz M. Z..

Pozwany oświadczeniem z dnia 6 sierpnia 2013r. wypowiedział powódce umowę dzierżawy gospodarstwa rolnego za jednorocznym okresem wypowiedzenia.

Dnia 8 maja 2014 r. (...) Sp. z o.o. wezwała pozwanego do zapłaty kwoty 1.815.942 zł w terminie do dnia 15 czerwca 2014r. tytułem zwrotu nakładów i utraconych korzyści za 3 lata, wynikających z dzierżawy gospodarstwa rolnego.

Dnia 4 lipca 2014r. umową przeniesienia prawa własności pozwany sprzedał na rzecz (...) Spółki z o.o. z siedzibą w P. prawo własności nieruchomości rolnej, składającej się z działek nr (...) o łącznej powierzchni 337,50 ha, położonych w obrębach G., K. i L., gm. K., dla której Sąd Rejonowy w Mrągowie IX Zamiejscowy Wydział Ksiąg Wieczystych z siedzibą w Biskupcu prowadzi księgę wieczystą KW nr (...).

W ocenie Sądu Rejonowego powódka miała interes prawny w żądaniu ustalenia bezskuteczności wypowiedzenia umowy dzierżawy, bowiem powódka jest dzierżawcą przedmiotowego gospodarstwa rolnego i ma prawo zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie wątpliwości, co do treści stosunku prawnego dzierżawy. Zdaniem Sądu pierwszej instancji pozwanemu M. Z. nie przysługiwało uprawnienie do wypowiedzenia umowy dzierżawy, gdyż postępowanie egzekucyjne z nieruchomości, objętej umową dzierżawy zostało wszczęte przed wejściem w życie znowelizowanego art. 1002 k.p.c. dającego nabywcy w toku egzekucji uprawnienie do wypowiedzenia umowy dzierżawy. Pozwani nie wykazali również by umowa dzierżawy zawarta między A. R. a I. R. (1) była pozorna, a tym sama dotknięta nieważnością. Kwestia ważności umowy dzierżawy była rozstrzygnięta przez Sąd Rejonowy w Biskupcu w sprawie I C 1/09, który uznał ważność tej umowy i wyrok ten należy rozpatrywać w kontekście art. 365 k.p.c. O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 105 § 1 k.p.c. w zw. z art. 98 k.p.c.

Powyższy wyrok w całości zaskarżyli apelacjami pozwani.

Pozwany M. Z. zarzucił wyrokowi:

1. naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 210 § 3 k.p.c., art. 232 k.p.c. i art. 236 k.p.c., a to poprzez faktyczne przeprowadzenie dowodów z dokumentów znajdujących się w aktach sprawy prowadzonej przed Sądem Rejonowym w Biskupcu pod sygn. akt I C 1/09 z urzędu oraz bez wydania postanowienia dowodowego w tym przedmiocie, a także poprzez nieujawnienie tych dowodów na rozprawie, co uniemożliwiło pozwanemu nr 1 ustosunkowanie się do wymienionych środków dowodowych i w konsekwencji doprowadziło do pozbawienia pozwanego nr 1 możności obrony swych praw, a zatem skutkowało nieważnością postępowania na podstawie określonej w art. 379 pkt 5 k.p.c.;

2. nierozpoznanie istoty sprawy poprzez zaniechanie rozważenia zarzutów pozwanego nr 1 rzutujących na zasadność roszczenia powódki, a mianowicie:

a. zarzutu nieważności umowy dzierżawy wobec zawarcia jej w celu obejścia przepisów podatkowych,

b. zarzutu przesądzenia prawomocnym orzeczeniem skuteczności

wypowiedzenia przez pozwanego nr 1 umowy dzierżawy,

c. zarzutu nadużycia przez powódkę swego prawa podmiotowego poprzez wytoczenie powództwa zmierzającego do urzeczywistnienia niegodziwego zamiaru;

3. naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 217 § 1 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c., poprzez pominięcie dla potrzeb ustalenia stanu faktycznego sprawy dowodów dołączonych przez pozwanego nr 1 do odpowiedzi na pozew, a mianowicie:

a. decyzji ustalającej wysokość podatku rolnego,

b. tabeli przeciętnych cen dzierżawy gruntów ornych sporządzonej przez Główny Urząd Statystyczny,

c. informacji o średniej wysokości czynszu dzierżawnego sporządzonych przez Agencję Nieruchomości Rolnych,

d. zawiadomienia z dnia 31 marca 2014 r. o wpisie dokonanym przez Sąd Rejonowy w Mrągowie, sygn. akt Dz.KW (...);

4. naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 233 § 1 k.p.c., przez błędną, sprzeczną z zasadami logiki i doświadczeniem życiowym ocenę zebranego w sprawie materiału, a w konsekwencji rażącą sprzeczność istotnych ustaleń faktycznych z treścią tego materiału, polegającą na:

a. ustaleniu, że I. R. (1) oddała sporne gospodarstwo rolne

powódce do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony, a powódka zobowiązała się płacić I. R. (1) czynsz dzierżawny w kwocie 2.500 złotych rocznie,

b. ustaleniu, że A. R. oddał powódce sporne gospodarstwo rolne do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony, a powódka zobowiązała się płacić A. R. czynsz dzierżawny w kwocie 2.500 złotych rocznie,

c. ustaleniu, że to powódka uiszcza podatek rolny od nieruchomości,

d. ustaleniu, że powódka w latach 2006-2009 wydała 1.800.000 zł na przywrócenie gospodarstwa do dobrej kultury rolnej oraz że nadal ponosi z tego tytułu wydatki,

e. ustaleniu, że zastrzeżony w umowie czynsz był obiektywnie

ekwiwalentny,

f. zaniechaniu ustalenia, że w chwili zawarcia umowy dzierżawy A. R. posiadał liczne zobowiązania,

co doprowadziło do błędnego ustalenia, że A. i I. R. (1) nie zawarli umowy dzierżawy spornego gospodarstwa rolnego dla pozoru lub w celu obejścia ustawy, podczas gdy prawidłowa ocena materiału dowodowego winna skutkować ustaleniem, że zawarta przez nich umowa dzierżawy była umową pozorną lub zmierzającą do obejścia ustawy;

5. naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 235 § 1 k.p.c. i art. 278 § 1 k.p.c., a to poprzez przyznanie opiniom biegłego znajdującym się w aktach sprawy prowadzonej przed Sądem Rejonowym w Biskupcu pod sygn. akt I C 1/09 waloru opinii biegłego w niniejszej sprawie;

6. naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 328 § 2 k.p.c., a to poprzez niepodanie przyczyn, dla których dowodom powołanym przez pozwanego nr 1 odmówiono wiarygodności i mocy dowodowej, a także poprzez jedynie pozorne wskazanie podstawy faktycznej oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku;

7. naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 365 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., a to poprzez nieuwzględnienie faktu związania prawomocnym wpisem dokonanym przez Sąd Rejonowy w Mrągowie w dniu 31 marca 2014 r., sygn. akt DZ.KW (...), przesądzającym skuteczność złożonego przez pozwanego nr 1 oświadczenia o wypowiedzeniu spornej umowy dzierżawy;

8. naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 365 § 1 k.p.c., a to poprzez przyjęcie, że z mocy wiążącej prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego w Biskupcu z dnia 1 czerwca 2010 r., sygn. akt I C 1/09, wynika ważność spornej umowy dzierżawy;

9. naruszenie prawa materialnego, tj. art. 83 § 1 k.c., przez jego

niezastosowanie wskutek wadliwego ustalenia, że sporna umowa dzierżawy nie została zawarta dla pozoru;

10. naruszenie prawa materialnego, tj. art. 58 § 1 k.c., przez jego

niezastosowanie wskutek zaniechania dokonania ustaleń prowadzących do

wniosku, że sporna umowa dzierżawy została zawarta w celu obejścia ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych;

11. naruszenie prawa materialnego, tj. art. 189 k.p.c., a to przez jego niewłaściwe zastosowanie w sytuacji, gdy powódka nie domagała się ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa i nie miała interesu prawnego w takim żądaniu oraz gdy złożone przez pozwanego nr 1 oświadczenie o wypowiedzeniu umowy dzierżawy było skuteczne, a nadto wobec braku legitymacji biernej po stronie pozwanego nr 1,

12. naruszenie prawa materialnego, tj. art. 1002 zd. 2 k.p.c., przez jego niezastosowanie, wynikające z niewłaściwego zastosowania art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks

postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw.

Wskazując na powyższe zarzuty pozwany wniósł o uchylenie wyroku w całości, zniesienie postępowania w zakresie obejmującym przeprowadzenie dowodów z dokumentów znajdujących się w aktach sprawy prowadzonej przed Sądem Rejonowym w Biskupcu pod sygn. akt I C 1/09 i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania lub o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie powództwa w całości.

Pozwana (...) Spółka z o.o. z siedzibą w P. zarzuciła wyrokowi:

1.  naruszenie przepisów materialnoprawnych, które miało wpływ na

treść orzeczenia, a to art. 189 k.p.c., polegające na niewłaściwym zastosowaniu przepisu i błędnej ocenie, iż powódce przysługiwał interes prawny w ustaleniu bezskuteczności wypowiedzenia dokonanego przez pozwanego ad. 1, gdy tymczasem powództwo zostało ostatecznie skierowane wobec pozwanego ad. 1 i pozwanej ad. 2, a zatem interes prawny powoda w rozumieniu art. 189 k.p.c. przy powództwie wobec ad. 1 i ad. 2 dotyczyć mógł wyłącznie żądania o ustalenie istnienia umowy dzierżawy;

2.  naruszenie przepisów materialnoprawnych, które miało wpływ na

treść orzeczenia, a to art. 189 k.p.c., polegające na niewłaściwym zastosowaniu przepisu i błędnej ocenie, iż powódce przysługiwał interes prawny w ustaleniu bezskuteczności wypowiedzenia dokonanego przez pozwanego ad. I, wobec pozwanego ad. 1 i pozwanej ad. 2, podczas gdy pozwany ad. 1 zbył nieobciążoną dzierżawą nieruchomość na rzecz pozwanej ad. 2, a celem art. 189 k.p.c. uzasadniającym istnienie interesu prawnego jest takie rozstrzygnięcie, w następstwie którego sytuacja prawna powódki zostałaby określona jednoznacznie i tym samym wyeliminowana byłoby ryzyko naruszenia w przyszłości praw powódki;

3.  naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na treść

orzeczenia, a to art. 192 pkt 3 k.p.c. poprzez uwzględnienie wniosku powoda złożonego podczas rozprawy dnia 21. 10.2014 r. w przedmiocie wstąpienia w miejsce pozwanego nabywcy gruntów - pozwanej ad. 2, podczas gdy tryb ten byłby właściwy jedynie wtedy, gdyby doszło do zbycia rzeczy bądź prawa objętych sporem, a przedmiotu sporu rozstrzygniętego zaskarżonym niniejszą apelacją wyroku nie stanowi zbyta nieruchomość;

4.  naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na treść

orzeczenia, a to art. 192 pkt 3 k.p.c. poprzez uwzględnienie wniosku powódki złożonego podczas rozprawy dnia 21.10.2014 r. w przedmiocie wstąpienia w miejsce pozwanego nabywcy gruntów - pozwanej ad. 2, podczas gdy umowa przeniesienia własności nieruchomości została zawarta dnia 18.08.2014 r., tj. przed doręczeniem pozwu pozwanemu ad. 1, co miało miejsce 17.09.2014 r., a zatem powództwo z uwagi na wcześniejsze zbycie rzeczy lub prawa powoduje utratę legitymacji procesowej po stronie zbywającego, prowadzącą do oddalenia powództwa;

5.  naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na treść

orzeczenia, a to art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 235 k.p.c. oraz art. 227 w zw. z art. 278 § 1 k.p.c., przez dokonanie ustaleń w oparciu o treść uzasadnienia wyroku Sądu Rejonowego w Biskupcu, sygn. akt l C 1/09, wydanego w sprawie o ustalenie nieważności umowy wszczętej z powództwa (...) Niestandaryzowany Sekurytyzacyjny Fundusz Inwestycyjny Zamknięty w W. przeciwko A. R., I. R. (1), (...) sp. z o.o. i przyjęcie, iż wyrażona tam ocena ważności umowy, pozwala na przyjęcie takiego wniosku w niniejszym postępowaniu bez prowadzenia postępowania dowodowego w tym przedmiocie oraz poprzez powołanie się przez sąd na

wiadomości specjalne wyrażone w opiniach biegłego sporządzonych na potrzeby ww. innego postępowania sądowego i zaniechanie przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego bezpośrednio przed sądem orzekającym;

6. naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na treść orzeczenia, a to art. 328 § 2 k.p.c. przez zaniechanie wyjaśnienia powodów, dla których w kontekście zarzutów pozwanej ad. 2 związanych z rękojmią dobrej wiary ksiąg wieczystych przesądzono, iż prawo dzierżawy nadal przysługuje powódce;

7. naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na treść orzeczenia, a to art. 1002 k.p.c. oraz art. 3 k.c., poprzez ich niezastosowanie oraz naruszenie art. 9 ustawy z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw z dnia 16 września 2011 r. poprzez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że przepis art. 1002 k.p.c. nie ma zastosowania na gruncie niniejszego stanu faktycznego;

8. naruszenie przepisów prawa materialnego poprzez ich niewłaściwe zastosowanie, a to art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece poprzez jego niezastosowanie, w sytuacji gdy z bezspornie ustalonego stanu faktycznego wynikało, iż pozwana ad. 2 nabyła nieruchomość po wykreśleniu z niej informacji o obciążeniu nieruchomości umową dzierżawy, a w konsekwencji błędne przyjęcie, że pomimo mającej zastosowanie do pozwanej ad. 2 rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, istnieje stosunek umowy dzierżawy pomiędzy powódką a pozwaną ad. 2;

9. naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 5 k.c. poprzez niezastosowanie przepisu w niniejszej sprawie i ustalenie bezskuteczność wypowiedzenia umowy dzierżawy w stosunku do pozwanej ad. 2, podczas gdy powódka w okresie nabycia przez pozwaną ad. 2 nieruchomości od pozwanego ad. 1 akceptowała wypowiedzenie umowy manifestując to między innymi przez wydanie nieruchomości i niezaskarżanie postanowienia sądu wieczystoksięgowego, a tym samym obecne żądania zmierzają do wykonania prawa w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego i społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa.

Wskazując na powyższe zarzuty pozwana wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości w stosunku do pozwanej (...) Spółki z o.o. z siedzibą w P. i zasądzenie od powódki na rzecz pozwanej kosztów postępowania za obie instancje według norm przepisanych, ewentualnie uchylenie wyroku w całości w stosunku do pozwanej ad. 2 i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu za postępowanie odwoławcze.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Obie apelacje są zasadne.

Sąd Okręgowy podziela część zarzutów pozwanych dotyczących naruszenia przez Sąd I instancji przepisów prawa procesowego. Stwierdzone przez Sąd Okręgowy i podnoszone przez skarżących naruszenia przez Sąd I instancji przepisów prawa procesowego mogły mieć wpływ na wynik sprawy. W związku z tym Sąd Okręgowy nie odnosił się do zarzutów dotyczących naruszenia prawa materialnego i zasadności zgłoszonego roszczenia, gdyż kwestia ta będzie przedmiotem ponownego rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego.

W niniejszej sprawie powódka domagała się ustalenia bezskuteczności oświadczenia woli pozwanego M. Z. o wypowiedzeniu umowy dzierżawy. Ta zasadnicza kwestia nie została rozstrzygnięta w prawidłowy sposób, a to ze względu na istotne uchybienia w toku postępowania dowodowego, które mogły mieć wpływ na wynik sprawy. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Rejonowy dokonuje oceny zasadności żądania powódki w części w oparciu o dowody zgromadzone w aktach innej sprawy, które nie zostały formalnie dopuszczone i przeprowadzone w niniejszej sprawie. Sąd I instancji oceniając zarzuty pozwanych dotyczące sprzeczności umowy dzierżawy z prawem i zasadami współżycia społecznego z uwagi na to, że „zastrzeżony czynsz nie przystawał do ekonomicznej wartości czynszu” odwołał się do dowodów zgromadzonych w innej sprawie (I C 1/09). W szczególności niedopuszczalne było oparcie ustaleń na pisemnej opinii biegłego złożonej do akt innej sprawy. Dokument taki nie tylko nie może być dowodem w niniejszej sprawie, ale również nie ma charakteru dowodu z opinii biegłego, gdyż sąd nie wydał postanowienia w przedmiocie dopuszczenia tego dowodu, nie wyznaczył biegłego i nie zakreślił mu przedmiotu i granic, w jakich ma się on wypowiedzieć (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1998 r., sygn. akt I CKN 922/97). Jeśli Sąd Rejonowy uznał okoliczności związane z wysokością czynszu dzierżawnego za istotne dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy powinny one zostać ustalone na podstawie dowodów formalnie dopuszczonych w sprawie na podstawie wniosku jednej ze stron lub, jeśli zachodziły ku temu przesłanki, z urzędu (art. 232 k.p.c.) W orzecznictwie przyjmuje się, i pogląd ten podziela również Sąd Okręgowy w niniejszej sprawie, że dokonanie przez sąd ustaleń faktycznych w oparciu o dowody, które nie zostały w formalny sposób dopuszczone i przeprowadzone na rozprawie, narusza ogólne reguły postępowania dowodowego w zakresie bezpośredniości, jawności, równości stron i kontradyktoryjności (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2001 r., I PKN 571/00, OSNP 2003/14/330). Przyznanie przez Sąd Rejonowy mocy dowodom przeprowadzonym bez zachowania reguł postępowania dowodowego narusza zasadę swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2005 r., III CK 271/04, LEX nr 175995). Za naruszenie art. 235 k.p.c. należy uznać taką sytuację, w której Sąd Rejonowy odstąpił od reguł przeprowadzenia postępowania dowodowego przed sądem orzekającym i nie wydał postanowienia dowodowego. Postanowienie takie powinien sąd wydać w każdym przypadku przeprowadzenia dowodu, także dopuszczając dowód nie wskazany przez strony z urzędu. W niniejszej sprawie dowody na podstawie których Sąd Rejonowy poczynił ustalenia i oparł swoje rozstrzygnięcie stały się wiadome stronom dopiero po zaznajomieniu się z pisemnymi motywami zaskarżonego wyroku. Powołanie się zatem na te dowody w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku narusza art. 210 § 3, art. 235 i art. 236 k.p.c., a także art. 316 § 2 k.p.c. skoro rozprawa nie obejmowała w odniesieniu do tych dokumentów postępowania dowodowego i roztrząsania jego wyników przez obie strony, a Sąd nie otworzył na nowo zamkniętej rozprawy, chociaż istotne okoliczności w postaci informacji objętych w dokumentach złożonych w aktach innej sprawy, ujawniły się dopiero po zamknięciu rozprawy. Już tylko dla porządku należy dodać, że Sąd Rejonowy naruszył również art. 236 k.p.c. w odniesieniu do dowodów zgłoszonych przez strony. W aktach sprawy brak jest bowiem postanowienia Sądu o przeprowadzeniu tych dowodów.

Przedstawione wyżej okoliczności pozwalają na ocenę, że Sąd Rejonowy naruszył podstawowe zasady prowadzenia postępowania dowodowego i przeprowadzenia rozprawy, a uchybienia te postrzegać trzeba jako prowadzące do ograniczenia możności obrony praw obu stron niniejszego procesu. Nie można jednocześnie uznać by wskazane naruszenia prawa procesowego prowadziły do pozbawienia stron możności obrony, a w konsekwencji do nieważności postępowania, jak twierdzą skarżący.

Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Sądu Najwyższego pozbawienie strony możności obrony swych praw, powodujące nieważność postępowania w rozumieniu art. 379 pkt 5 k.p.c. zachodzi wówczas, gdy strona z powodu wadliwości procesowych sądu lub strony przeciwnej, będących skutkiem naruszenia konkretnych przepisów postępowania, których nie można było wskazać przed wydaniem orzeczenia w danej instancji, nie mogła brać i nie brała udziału w postępowaniu lub jego istotnej części (orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 10 maja 1974 r., II CR 155/74, OSPiKA 1975, nr 3, poz. 66; z dnia 6 marca 1998 r., III CKN 34/98, Prok. i Pr. 1999, nr 5, poz. 41 - dodatek; z dnia 13 marca 1998 r., I CKN 561/97, niepublikowane).

W niniejszej sprawie prawa stron zostały nie tyle wyłączone, co znacznie ograniczone, ale w konsekwencji nie można stwierdzić nieważności postępowania na podstawie art. 379 pkt 5 k.p.c. Przepis ten przewiduje bowiem jako podstawę nieważności pozbawienie strony możności obrony jej praw, a nie tylko jej ograniczenie. W niniejszej sprawie strony mogły brać i brały udział w całości postępowania. Tym samym ich prawa do obrony nie zostały całkowicie wyłączone. Jednak powołanie się przez Sąd Rejonowy na dowody w uzasadnieniu wyroku bez ich formalnego dopuszczenia i przeprowadzenia powodowało, że strony nie mogły się do nich odnieść. Tym samym możność obrony praw stron została ograniczona, a uchybienie to miało wpływ na treść rozstrzygnięcia w takim zakresie, w jakim dokonane w oparciu o ten dowód ustalenia faktyczne posłużyły Sądowi Rejonowemu za podstawę orzeczenia.

W konsekwencji z uwagi na powyższe uchybienia procesowe popełnione przez Sąd Rejonowy zaskarżony wyrok należało uchylić i przekazać sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania w związku z koniecznością przeprowadzenia prawidłowego postępowania dowodowego w całości zgodnie z zasadami bezpośredniości, jawności, równości stron i kontradyktoryjności (art. 386 § 4 k.p.c.).

Odnośnie zarzutu nierozpoznania istoty sprawy, to należy wskazać, że w doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że nierozpoznanie istoty sprawy odnosi się do roszczenia będącego podstawą powództwa i zachodzi, gdy sąd pierwszej instancji nie orzekł w ogóle merytorycznie o żądaniach stron, zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania pozwu albo pominął merytoryczne zarzuty pozwanego. W szczególności do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi w razie oddalenia powództwa z uwagi na przyjęcie przedawnienia roszczenia, prekluzji lub braku legitymacji procesowej strony, której oceny sąd drugiej instancji nie podziela (zob. w szczególności wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999, nr 1, poz. 22; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, LEX nr 55513).

Rodzajowo analogiczna sytuacja zachodzi w niniejszej sprawie, bowiem Sąd pierwszej instancji nie rozważył wszystkich zarzutów prawnych pozwanych rzutujących na zasadność roszczenia, w tym twierdzeń pozwanego o nieważności umowy dzierżawy z uwagi na cel w jakim została zawarta, tj. obejście przepisów podatkowych, a także kwestii wpisu w księdze wieczystej dotyczącego skrócenia okresu trwania umowy dzierżawy, sprzeczności umowy z zasadami wynikającymi z art. 5 k.c.

Ale przede wszystkim Sąd Rejonowy w ogóle nie zajął się zarzutem braku legitymacji procesowej biernej. Sąd nie odniósł się do zarzutów pozwanych, co do terminu doręczenia pozwanemu ad. 1 odpisu pozwu i związanego z tym terminu sprzedaży przedmiotowego gospodarstwa rolnego. Brak jest rozważań czy obaj pozwani posiadają legitymację procesową bierną w niniejszym procesie, biorąc pod uwagę przedmiot niniejszej sprawy, czyli uznanie za bezskuteczne oświadczenia pozwanego o wypowiedzeniu umowy dzierżawy. Czy przy tak sformułowanym żądaniu zapadły w sprawie wyrok wywoływałby skutki w sferze prawnej pozwanej spółki, co ściśle wiąże się z interesem prawnym w żądaniu ustalenia.

Za trafny należało uznać również zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 328 § 2 k.p.c. Przepis ten stanowi, że uzasadnienie wyroku powinno zawierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa.

Sąd Rejonowy nie odniósł się do dowodów zgłoszonych przez pozwanych, brak jest tym samym jednego z koniecznych elementów uzasadnienia, który umożliwia Sądowi II instancji kontrolę poprawności rozumowania Sądu I instancji w odniesieniu do faktycznych podstaw wyroku, których nieodzowną częścią są dowody również te, którym Sąd I instancji odmówił wiarygodności.

W konsekwencji powyższych zarzutów konieczne było uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania z uwagi na konieczność przeprowadzenia w całości postępowania dowodowego i rozstrzygnięcia co do wszystkich zarzutów pozwanych.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy powinien przeprowadzić prawidłowe postępowanie dowodowe zgodnie z zasadami bezpośredniości, jawności, równości stron i kontradyktoryjności. W tym celu Sąd I instancji dopuści i przeprowadzi w sposób jawny dowody istotne dla rozstrzygnięcia sprawy i umożliwi stronom ustosunkowanie się do nich.

Sąd powinien także odnieść się do wszystkich podnoszonych przez pozwanych zarzutów rzutujących na zasadność roszczeń powódki, w szczególności zaś istotnych zarzutów dotyczących braku legitymacji procesowej jednego z pozwanych przy tak sformułowanym żądaniu pozwu oraz braku interesu prawnego w żądaniu ustalenia bezskuteczności wypowiedzenia przez pozwanego umowy dzierżawy.

Wobec uchylenia wyroku i przekazania sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania nie ma podstaw do zwracania się na obecnym etapie postępowania do Sądu Najwyższego z wnioskiem o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego.

Mając zatem na uwadze wskazane wyżej okoliczności Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok w całości i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w Biskupcu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania odwoławczego.