Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 marca 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący SSA Michał Kłos

Sędziowie SA Małgorzata Stanek

SA Krystyna Golinowska (spr.)

Protokolant stażysta Lidia Milczarek

po rozpoznaniu w dniu 30 marca 2016 r. w Łodzi na rozprawie

sprawy z powództwa E. S.

przeciwko W. S.

o stwierdzenie nieważności umowy

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi

z dnia 3 lipca 2015 r. sygn. akt I C 1805/14

oddala apelację.

Sygn. akt I ACa 1436/15

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 3 lipca 2015 r. Sąd Okręgowy w Łodzi oddalił powództwo E. S. skierowane przeciwko W. S. o stwierdzenie, że umowa zawarta między stronami w dniu 16 listopada 2007 r. o rozszerzeniu małżeńskiej wspólności majątkowej na majątek nabyty przez któregokolwiek z małżonków w czasie trwania małżeństwa za środki stanowiące majątek osobisty jest nieważna, ewentualnie o stwierdzenie nieważności powyższej umowy w części obejmującej rozszerzenie wspólnoty majątkowej o nieruchomość położoną w Ł. przy ulicy (...) stanowiącą działkę gruntu numer (...) o powierzchni 6877 m ², dla której w Sądzie Rejonowym dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi prowadzona jest księga wieczysta numer (...).

Powyższe rozstrzygnięcie zostało oparte na podstawie następujących ustaleń faktycznych, które Sąd drugiej instancji podziela i przyjmuje za własne.

W dniu 16 listopada 2007 r. strony zawarły umowę, zgodnie z którą rozszerzyli wspólność ustawową na majątek nabyty przez któregokolwiek z małżonków w czasie trwania związku małżeńskiego za środki stanowiące majątek wspólny.

W dniu 6 czerwca 2002 r. W. S. nabył od E. K. nieruchomość położoną w Ł. przy ulicy (...), zaś w dniu 7 czerwca 2002 r. zabudowaną nieruchomość położoną w Ł. przy ulicy (...).

Obie powyższe czynności prawne zostały uznane za bezskuteczne na podstawie art. 527 § 1 k.p.c. w stosunku do kilku wierzycieli zbywcy E. K..

Prawomocnym wyrokiem z dnia 30 października 2006 r. Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi w sprawie o sygn. akt IV K 881/05 uznał E. K. za winnego przestępstwa polegającego na doprowadzeniu wierzycieli Przedsiębiorstwa (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w G. oraz Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Handlowego (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w Ł. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w kwocie 617717, 97 zł w ten sposób, że po zawarciu umowy wekslowej z tymi wierzycielami oraz po doprowadzeniu do umorzenia postępowania egzekucyjnego dokonał zbycia składników swojego majątku w postaci między innymi nieruchomości położonych w Ł. przy ulicy (...) oraz przy ulicy (...).

Prawomocnym wyrokiem z dnia 30 stycznia 2009 r. Sąd Okręgowy w Łodzi w sprawie o sygn. akt I C 340/08 uznał za nieważną wymienioną wyżej umowę sprzedaży nieruchomości położonej w Ł. przy ulicy (...), zawartą w dniu 6 czerwca 2002 r. pomiędzy E. K., jako sprzedającym a W. S., jako kupującym, z uwagi na jej pozorność.

W uzasadnieniu wyroku z dnia 15 czerwca 2011 r. w sprawie I C 1123/09 Sąd Okręgowy w Łodzi stwierdził, że umowy sprzedaży nieruchomości zawarte pomiędzy E. K. i W. S. w dniach 6 czerwca i 7 czerwca 2002 r. dotyczące sprzedaży położonych w Ł. nieruchomości przy ulicy (...) zostały zawarte dla pozoru w celu uniknięcia skierowania do nich egzekucji przeciwko dłużnikowi E. K..

W dniu 18 lutego 2008 r. małżonkowie S. sprzedali nieruchomość położoną w Ł. przy ulicy (...). W następstwie dokonania powyższej czynności prawnej Naczelnik Urzędu Skarbowego w T., decyzją z dnia 2 lipca 2014 r., określił zobowiązanie powódki z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych, z uwagi na uzyskanie dochodu z jej sprzedaży nieruchomości przed upływem 5-ciu lat od daty nabycia, na kwotę 218500 zł. Wymienione postępowanie podatkowe zostało zawieszone do czasu rozstrzygnięcia pozwu w niniejszej sprawie, jako zagadnienia wstępnego.

Powyższe ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy poczynił na podstawie niekwestionowanych przez żadną ze stron dowodów z dokumentów.

Przechodząc do oceny zasadności przedmiotowego powództwa Sąd I instancji uznał, że powódka wykazała istnienie interesu prawnego w wystąpieniu z żądaniem ustalenia w rozumieniu artykułu 189 k.p.c., a to z uwagi na toczące się przeciwko niej postępowanie podatkowe. W ocenie Sądu meriti żądanie pozwu okazało się natomiast bezzasadne, ponieważ powódka nie wykazała żadnej podstawy nieważności umowy z dnia 16 listopada 2007 r. w przedmiocie rozszerzenia małżeńskiej wspólności majątkowej. Zaznaczył, że o uznanie czynności prawnej za nieważną można wystąpić z przyczyn wskazanych w artykule 58 § 1 i 2 k.c., to jest z powodu jej sprzeczności z ustawą albo z zasadami współżycia społecznego, jak również gdy czynność prawna miała na celu obejście ustawy, a także z powodu wad oświadczenia woli, o których mowa w art. 82 – 87 k.c. oraz w przypadku zawarcia umowy bez zachowania formy zastrzeżonej pod rygorem nieważności (art. 73 i 76 k.c.). Powódka, którą obciążał ciężar dowodu w tym zakresie na mocy art. 6 k.c. nie wykazała żadnej z wyżej przywołanych przyczyn, dla której umowa z dnia 16 listopada 2007 r. jest nieważna.

Sąd meriti podkreślił, że okoliczności takiej nie może stanowić powoływana przez powódkę pozorność umowy sprzedaży z dnia 7 czerwca 2002 r., której przedmiotem była nieruchomość położona w Ł. przy ulicy (...). Przedmiotem pozwu jest bowiem umowa z dnia 16 listopada 2007 r. o rozszerzeniu wspólności majątkowej małżeńskiej. Za niedopuszczalne uznał przy tym żądanie ustalenia nieważności tej umowy w części obejmującej rozszerzenie wspólności o nieruchomość położoną w Ł. przy ulicy (...). Podniósł też, że przesłankowe ustalenia sądów poczynione w innych sprawach dotyczące nieważności umowy z dnia 7 czerwca 2002 r. zawarte w uzasadnieniach orzeczeń nie mają mocy wiążącej. Przymiot mocy wiążącej mają tylko sentencje prawomocnych orzeczeń (art. 365 § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy zauważył również, że przesłankowemu rozstrzyganiu w przedmiocie nieważności powyższej umowy sprzedaży w niniejszym postępowaniu sprzeciwia się brak przymiotu legitymacji procesowej biernej po stronie pozwanego.

Odnosząc się do oświadczenia pozwanego o uznaniu powództwa, Sąd I instancji uznał je za bezskuteczne z powodu sprzeczności z prawem oraz jako zmierzające do obejścia prawa podatkowego. Zauważył, że zgodnie z art. 213 § 2 k.p.c. uznanie powództwa ma potwierdzać zasadność powództwa, a jak wykazano wyżej, powództwo w świetle przedstawionych przepisów jest oczywiście bezzasadne i zmierza do obejścia prawa podatkowego przez uzyskanie po wydaniu wyroku z uznania korzystnego dla powódki, będącej żoną pozwanego, rozstrzygnięcia organu podatkowego. W konsekwencji Sąd Okręgowy oddalił powództwo jako bezzasadne.

Apelację od powyższego wyroku złożyła powódka, zaskarżając go w całości i zarzucając mu:

1.  naruszenie przepisów postępowania mające istotny wpływ na treść orzeczenia, to jest:

- art. 232 k.p.c. w zw. z art. 233 §1 w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. poprzez brak

wszechstronnego rozważenia całego zebranego w sprawie materiału dowodowego i w konsekwencji błędne przyjęcie, że powódka nie wykazała w przedmiotowym postępowaniu żadnej podstawy nieważności zawartej w dniu 16 listopada 2007 r. pomiędzy stronami umowy w przedmiocie rozszerzenia wspólności majątkowej na majątek nabyty przez któregokolwiek z małżonków trakcie trwania związku małżeńskiego za środki stanowiące majątek osobisty – w części obejmującej rozszerzenie tej wspólności o nieruchomość położoną w Ł. przy ul. (...), w sytuacji gdy powódka w oparciu o przedstawioną dokumentację udowodniła, że umowa ta jest nieważna z uwagi na pozorność innej czynności prawnej, a mianowicie umowy sprzedaży zawartej w dniu 7 czerwca 2002 r. przez pozwanego i E. K., a nadto z uwagi na treść art. 58 § 1 k.c. oraz zasadę nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet, z której wynika, że skoro z powodu nieważności umowy sprzedaży prawo własności tej nieruchomości w istocie nie weszło do majątku odrębnego pozwanego, to nie mogło ono również wejść do majątku wspólnego małżonków S. na podstawie umowy z dnia 16 listopada 2007 r.;

- art. 11 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie oraz art. 316 § 1 w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego i dokonanie jego oceny z pominięciem ustaleń dokonanych przez Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi w uzasadnieniu wyroku w sprawie IV K 881/05 skazującego E. K., z których wynika, że podstawą jego skazania była m.in. okoliczność zawarcia umowy sprzedaży przedmiotowej nieruchomości dla pozoru;

- art. 365 § 1 w zw. z art. 233 § 1 i art. 316 § 1 k.p.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i brak wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału dowodowego i w konsekwencji dokonanie jego oceny z pominięciem ustaleń poczynionych w sprawie o sygn. akt I C 340/ 08 Sądu Okręgowego w Łodzi, w której ustalono, że analogiczna umowa sprzedaży innej nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...), zawarta w dniu 6 czerwca 2002 r. jest nieważna, ponieważ została zawarta dla pozoru, w sytuacji gdy prawomocne wyroki wiążą inne sądy, co powinno – wobec zawarcia umowy sprzedaży nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...) w tożsamych okolicznościach faktycznych, jak powyższa umowa – doprowadzić Sąd I instancji do wniosku, że również umowa zawarta w dniu 7 czerwca 2002 r. jest nieważna z uwagi na jej pozorność;

- art. 213 § 2 w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i w konsekwencji błędne przyjęcie, że złożone przez pozwanego oświadczenie o uznaniu powództwa jest bezskuteczne z uwagi na jego oczywistą bezzasadność, w sytuacji gdy z uwagi na uznanie powództwa Sąd nie miał podstaw do czynienia ustaleń w zakresie tego, czy uprawnienie będące przedmiotem postępowania rzeczywiście przysługiwało stronie powodowej, a poza tym w świetle zebranego materiału dowodowego powództwo było w pełni uzasadnione;

- art. 213 § 2 w zw. z art. 233 § 1 i 316 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału dowodowego i niewłaściwe przyjęcie, że oświadczenie o uznaniu powództwa było sprzeczne z prawem oraz zmierzało do jego obejścia;

2. obrazę przepisów prawa materialnego, to jest:

- art. 47 § 1 i 48 k.r.o. w zw. z art.. 58 § 1 k.c. poprzez ich niezastosowanie i niewłaściwe przyjęcie, że W. S. nie posiada legitymacji procesowej biernej w niniejszym postępowaniu, w sytuacji gdy jest stroną umowy o rozszerzenie wspólności majątkowej;

- art. 58 § 3 k.c. poprzez jego niezastosowanie i niewłaściwe przyjęcie, że przedmiotowa umowa majątkowa małżeńska może być wyłącznie ważna w całości albo nieważna w całości, w sytuacji gdy treść powołanego przepisu potwierdza możliwość stwierdzenia nieważności umowy jedynie w części, to jest w zakresie obejmującym rozszerzenie tej wspólności o nieruchomość położoną w Ł. przy ul. (...).

W oparciu o tak sformułowane zarzuty skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i ustalenie, że umowa zawarta przez strony w dniu 16 listopada 2007 r. w przedmiocie rozszerzenia wspólności majątkowej małżeńskiej na majątek nabyty przez któregokolwiek z małżonków w trakcie trwania związku małżeńskiego za środki stanowiące majątek osobisty jest nieważna w części obejmującej rozszerzenie tej wspólności o nieruchomość położoną w Ł. przy ul. (...).

Pozwany przyłączył się do apelacji wywiedzionej przez powódkę.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie jest zasadna i podlega oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c.

Na wstępie wskazać należy, że niezrozumiały jest podniesiony przez apelującą zarzut wadliwego przyjęcia przez Sąd I instancji, że pozwany nie posiada legitymacji procesowej biernej. W uzasadnieniu swego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy stwierdził bowiem w sposób jednoznaczny, że legitymacja procesowa po stronie pozwanego, jak również interes prawny powódki w żądaniu ustalenia w rozumieniu art. 189 k.p.c. nie wywołują wątpliwości.

Wypowiedź Sądu pierwszej instancji odnośnie do braku legitymacji po stronie pozwanego dotyczyła jedynie wniosku powódki o dokonanie w rozpoznawanej sprawie przesłankowo ustalenia, że z uwagi na wadę oświadczenia woli pod postacią pozorności (art. 83 k.c.) nieważna jest umowa sprzedaży nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...) zawarta w dniu 7 czerwca 2002 r. pomiędzy W. S. a E. K.. Zauważyć bowiem należy, że w postępowaniu o ustalenie nieważności czynności prawnej pozwanymi powinny być obie strony tej czynności, z uwagi na występujące po ich stronie współuczestnictwo konieczne wynikające z istoty stosunku prawnego (art. 72 § 2 k.p.c.). W rozpoznawanej sprawie nie bierze zaś udziału E. K.. Wyłącza to przesłankowe ustalenie nieważności umowy, która nie jest objęta żądaniem pozwu. Dodatkowo wskazać należy, że Sąd Apelacyjny w pełni podziela stanowisko Sądu meriti odnośnie do niedopuszczalności poczynienia ustalenia o pozorności umowy sprzedaży nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...) na podstawie wypowiedzi Sądu zawartej w uzasadnieniu wyroku w sprawie – co należy podkreślić – przedmiotem której nie było ustalenie nieważności umowy zawartej w dniu 7 czerwca 2002 r. Okoliczność zaś, że wspomniana umowa jak i umowa zawarta w dniu 6 czerwca 2002 r. dotycząca sprzedaży nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...), może co najwyżej uprawdopodobniać twierdzenie powódki, że również ta druga umowa została zawarta dla pozoru. Powyższa konstatacja, w żadnym razie nie oznacza jednak, że fakt nieważności umowy sprzedaży nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...) został prawomocnie ustalony w innym postępowaniu sądowym ani też, że został udowodniony w rozpoznawanej sprawie. Podobnie za chybiony uznać należy zarzut naruszenia art. 11 k.p.c., ponieważ fakt skazania E. K. za przestępstwo polegające na doprowadzeniu swoich wierzycieli do niekorzystnego rozporządzenia mieniem również nie przesądza nieważności czynności przeniesienia własności nieruchomości zdziałanej przez skazanego, potwierdza jedynie, że swoim działaniem dłużnik doprowadził do niemożności zaspokojenia się przez wierzycieli z tego mienia.

Co najistotniejsze jednak postulowane przez skarżącą ustalenie, że umowa zawarta przez pozwanego z E. K. w dniu 7 czerwca 2002 r. dotknięta jest sankcją nieważności, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy. Uszło bowiem uwadze powódki, że sformułowane w toku procesu żądanie dotyczy wyłącznie umowy zawartej przez strony w dniu 16 listopada 2007 r. w przedmiocie rozszerzenia wspólności majątkowej małżeńskiej stron. Celem umowy majątkowej małżeńskiej jest ustanowienie ustroju majątkowego kształtującego stosunki majątkowe między małżonkami w sposób odmienny od przewidzianego w przepisach o wspólności ustawowej. Treść więc takiej umowy sprowadza się bądź do wyłączenia wspólności ustawowej i zastąpienia jej ustrojem rozdzielności majątkowej, bądź też do określenia zasad przynależności poszczególnych rodzajów praw majątkowych do majątku wspólnego i majątków osobistych małżonków. Przedmiotowa umowa określiła właśnie zasady przynależności określonego rodzaju praw majątkowych do majątku wspólnego małżonków S., przewidując rozszerzenie wspólności ustawowej w ten sposób, że majątkiem wspólnym stają się wszystkie składniki majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa za środki stanowiące majątek osobisty każdego z małżonków. Co więcej w treści powyższej umowy strony nie skonkretyzowały przedmiotów majątkowych, które wskutek jej zawarcia przeszły z dotychczasowych majątków osobistych małżonków S. do majątku wspólnego. Wymienienie takich składników nie stanowi przy tym wymogu skuteczności przesunięcia składników, które należały dotąd do majątków osobistych do majątku wspólnego ukształtowanego na skutek zawarcia umowy majątkowej o rozszerzeniu wspólności.

Mając na względzie zarysowany wyżej charakter umowy majątkowej małżeńskiej,

kwestia ważności umowy sprzedaży nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...), zawartej przez pozwanego w dniu 7 czerwca 2002 r. ma wpływ na ustalenie składników majątku wspólnego stron, co nie jest równoznaczne z ważnością bądź nieważnością umowy o rozszerzeniu wspólności ustawowej w całości lub części. Gdyby bowiem hipotetycznie założyć, że wspomniana umowa sprzedaży była nieważna, oznaczałoby to tylko tyle, że W. S. nie nabył prawa własności nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...) do swojego majątku osobistego, a w konsekwencji przedmiot ten nie stał się składnikiem majątku wspólnego stron wskutek zawarcia przedmiotowej umowy majątkowej małżeńskiej. Powyższa konstatacja nie może mieć jednak wpływu na ocenę ważności tej ostatniej umowy. Pomijając zatem brak podstaw do czynienia – z przyczyn wyżej omówionych – ustaleń faktycznych odnośnie do ważności umowy sprzedaży z dnia 7 czerwca 2002 r., trafnie skonstatował Sąd Okręgowy, że powódka nie wykazała jakiejkolwiek podstawy nieważności umowy o rozszerzeniu wspólności ustawowej. W szczególności nie można jej łączyć z przynależnością poszczególnych składników majątkowych do majątku osobistego małżonków przed zawarciem umowy objętej pozwem. O ile można zatem zgodzić się z zapatrywaniem powódki, że ważność umowy nabycia spornej nieruchomości przez pozwanego ma znaczenie dla skutków umowy z dnia 16 listopada 2007 r., to z całą pewnością nie ma wpływu na ważność tej umowy. Podobnie, jeżeli założyć, że w dacie zawarcia umowy z dnia 16 listopada 2007 r. o rozszerzeniu wspólności ustawowej – jak deklarują strony - nie posiadały one żadnego innego majątku osobistego, który mógłby w wyniku jej zawarcia umowy zostać objęty wspólnością ustawową, to zawarcie przedmiotowej umowy było bezprzedmiotowe, czego również nie można utożsamiać z nieważnością zawartej umowy, zwłaszcza z powodu (bliżej nieokreślonej) wady oświadczenia woli.

Odnosząc się na zakończenie do zarzutu błędnego przyjęcia, że złożone przez pozwanego oświadczenie o uznaniu powództwa jest bezskuteczne, w ocenie Sądu Apelacyjnego, w rozpoznawanej sprawie nie doszło do naruszenia art. 213 § 2 k.p.c. W myśl powołanego przepisu Sąd jest związany uznaniem powództwa, chyba że uznanie jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa. W okolicznościach sprawy prawidłowe było bowiem ustalenie, że oświadczenie o uznaniu powództwa zmierzało do obejścia prawa. W realiach niniejszej sprawy uprawniony jest wniosek, że powyższa czynność pozwanego zmierzała w rzeczywistości do wywołania także ukrytych skutków prawnych, a mianowicie do ustalenia, że nieruchomość położona w Ł. przy ul. (...) nie weszła w skład majątku wspólnego stron. Jak trafnie zaś stwierdził Sąd I instancji interes prawny powódki w wytoczeniu niniejszego powództwa wynika z faktu wszczęcia przeciwko powódce postępowania administracyjnego w przedmiocie wymierzenia podatku dochodowego, dla którego kluczowym zagadnieniem, w przeciwieństwie do niniejszego postępowania, jest ustalenie składu majątku wspólnego stron po jego rozszerzeniu. Mając na uwadze wyżej omówione przyczyny i rozważania prawne, kwestia ta wykracza natomiast poza ramy niniejszego procesu wyznaczone żądaniem pozwu. W tych warunkach uznanie powództwa nie może być uznane za prawnie skuteczne, skoro dotyczy innej podstawy faktycznej i prawnej aniżeli zakreślona żądaniem pozwu.

Z tych wszystkich względów apelacja podlegała oddaleniu.