Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 kwietnia 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący - Sędzia SA– Krystyna Karolus – Franczyk

Sędzia SA– Anna Orłowska (spr.)

Sędzia SA – Marek Podogrodzki

Protokolant: – sekr. sądowy Beata Pelikańska

po rozpoznaniu w dniu 20 marca 2013 r. w Warszawie

na rozprawie sprawy z powództwa (...) S. A. w K.

przeciwko (...) S. A. w W.

o zapłatę

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 5 czerwca 2012 r.

sygn. akt XX GC 86/12

1.  zmienia zaskarżony wyrok w punktach I., III. i IV. w ten sposób, że:

a)  w punkcie I. zasądzoną kwotę 608.963,36 (sześćset osiem tysięcy dziewięćset sześćdziesiąt trzy i 36/00) złotych obniża do kwoty 15.576,28 (piętnaście tysięcy pięćset siedemdziesiąt sześć i 28/00) złotych i oddala powództwo co do kwoty 593.387,08 (pięćset dziewięćdziesiąt trzy tysiące trzysta osiemdziesiąt siedem i 8/00) złotych wraz z ustawowymi odsetkami;

b)  punktowi III. nadaje brzmienie:

zasądza od powoda (...) S.A. w K. na rzecz pozwanego (...) S.A. w W. kwotę 145.077 (sto czterdzieści pięć tysięcy siedemdziesiąt siedem) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu;

c)  punktowi IV. nadaje brzmienie:

nakazuje pobrać od powoda (...) S.A. w K. na rzecz Skarbu Państwa – Kasa Sądu Okręgowego w Warszawie kwotę 5.190,55 (pięć tysięcy sto dziewięćdziesiąt i 55/00) złotych tytułem wydatków poniesionych tymczasowo przez Skarb Państwa;

2.  oddala apelację powoda;

3.  zasądza od powoda (...) S.A. w K. na rzecz pozwanego (...) S.A. w W. kwotę 35.070 (trzydzieści pięć tysięcy siedemdziesiąt) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

VIA Ca 1282/12

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 24 maja 2006 r. (...) S.A. w K. (obecnie (...) S.A.), jako generalny wykonawca, wniósł o zasądzenie od Biura Studiów i (...) S.A. w W. (obecnie (...) S.A.), jako inwestora zastępczego, kwoty 1.520.347,60 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty.

W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa.

Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 27 października 2008 r. zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1.065.130,28 zł wraz z ustawowymi odsetkami od 24 maja 2006 r. do dnia zapłaty, w pozostałej części powództwo oddalił.

Na skutek apelacji wniesionych przez obydwie strony, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 24 lipca 2009 r. uchylił wyrok Sądu Okręgowego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.

W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny stwierdził, że z uwagi na podzielność świadczeń obu stron umowy, odstąpienie od umowy z dnia 26 czerwca 2000 r. mogło dotyczyć jedynie jej niezrealizowanej części. Sąd Apelacyjny zlecił, aby przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w oparciu o zgromadzony w sprawie cały materiał dowodowy oraz ewentualnie o dodatkową opinię biegłego, jeżeli pozwany będzie podtrzymywał swój wniosek o dopuszczenie takiego dowodu, ponownie ocenił czy powód miał podstawy do odstąpienia od ww. umowy. Dalej Sąd Apelacyjny wskazał, iż powodowi, jeśli skutecznie odstąpił od umowy, będzie służyło roszczenie o zapłatę części umownego wynagrodzenia za roboty nieopłacone (o ile takie jeszcze pozostały) a wykonane do dnia odstąpienia od umowy oraz roszczenie odszkodowawcze wynikłe z niewykonania zobowiązania, przy czym przy obliczaniu tego odszkodowania należałoby uwzględnić okoliczność, iż powód nie spełnił całego przewidzianego w umowie świadczenia, co oznacza, iż od odszkodowania powinna być odjęta wartość zaoszczędzonego przez powoda świadczenia. Ponadto Sąd Okręgowy zobowiązany został do oceny czy wysokość szkody została przez powoda wykazana, w szczególności wobec twierdzeń pozwanego, iż wykonanie drugiej umowy nr (...) r. z dnia 18 czerwca 2003 r., której przedmiot stanowiła część zaniechanych prac objętych umową nr (...) z 26 czerwca 2000 r., wyczerpało wszelkie roszczenia powoda z tej umowy. Sąd Apelacyjny stwierdził jeszcze, że kolejnym skutkiem przyjęcia, iż do odstąpienia od umowy doszło ze skutkiem ex nunc będzie to, że powód powinien był dochodzić kwoty 455.217,32 zł tytułem odsetek za opóźnienie w zapałacie należności za wykonane i zafakturowane roboty w oparciu o treść art. 481 k.c., zamiast odszkodowania równego tej kwocie.

Kolejnym wyrokiem z dnia 17 czerwca 2010 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1.253.254,57 zł z ustawowymi odsetkami od 24 maja 2006 r. do dnia zapłaty i oddalił powództwo w pozostałej części. Powyższy wyrok uchylony został w dniu 14 grudnia 2011 r. przez Sąd Apelacyjny z uwagi na stwierdzoną nieważność postępowania.

Po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem z 5 czerwca 2012 r., Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 608.963,36 zł ustawowymi odsetkami od 24 maja 2006 r. do dnia zapłaty i oddalił powództwo w pozostałej części oraz orzekł o kosztach procesu.

Powyższe rozstrzygnięcie zapadło po dokonaniu następujących ustaleń i rozważań.

W dniu 26 czerwca 2000 r. powód – (...) S.A. w K. zawarł z Biurem Studiów i (...) S.A. z siedzibą w W. umowę nr (...), której przedmiotem było wykonanie przez powoda kompletnych robót modernizacyjnych zadania pod nazwą „Rozbudowa i Modernizacja rozdzielni 110 kV przy Elektrowni (...) oraz rozbudowa systemów łączności”. Wyszczególniony w umowie zakres przedmiotowy obejmował rozbudowę i modernizację rozdzielni 110 kV przy Elektrowni (...) w zakresie zgodnym z projektem budowlanym wykonanym przez (...) S.A., na podstawie którego wystąpiono o decyzję o pozwolenie na budowę, wymianę włącznika i zabezpieczeń w polu 110 kV w rozdzielni w U., remont linii 110 kV S. – M., dostawę i montaż urządzeń łączności zgodnie ze specyfikacjami technicznymi, rozruch rozdzielni 110 kV.

Wszelkie prace i dostawy nie objęte zakresem umowy, które mogły wyniknąć w trakcie jej realizacji, a szczególnie po zakończeniu dokumentacji technicznej, miały być traktowane jako roboty dodatkowe i w razie konieczności ich wykonania miały być one przedmiotem aneksu do umowy. Zgodnie z umową cały zakres prac miał zostać wykonany przez powoda do 1 października 2002 r., przy czym poszczególne prace miały być wykonywane zgodnie z harmonogramem określonym w załączniku nr 3 do umowy. Za wykonanie przedmiotu umowy powód miał otrzymać wynagrodzenie ryczałtowe w kwocie stanowiącej równowartość 2.962.890 euro netto, po przeliczeniu na złote polskie z dnia wystawienia faktury, płatne częściami w 7 ratach, w terminach i wysokości określonych w umowie. W umowie pozwany zobowiązał się m.in. do przekazania powodowi terenu budowy w terminie wzajemnie uzgodnionym, niezwłocznie po otrzymaniu pozwolenia na budowę oraz udostępnienia przedstawicielom powoda kompletnej dokumentacji technicznej i zapewnienia nadzoru zgodnie z harmonogramem stanowiącym załącznik do umowy. Pozwany był zobowiązany do dostarczania powodowi kompletnej dokumentacji technicznej, łącznie z dokumentacją wykonawczą i powykonawczą, z odpowiednim wyprzedzeniem w stosunku do terminów rozpoczęcia prac budowlanych, montażu, dostaw i rozruchu. W umowie zastrzeżono możliwość odstąpienia od umowy przez pozwanego w określonych przypadkach, natomiast nie było takiego zastrzeżenia na rzecz powoda.

Powód rozpoczął prace wynikające z umowy w dniu 10 lipca 2000 r. W grudniu 2000 r. strony podpisały aneks nr (...) do zawartej umowy, w którym rozszerzyły zakres dostaw i usług powoda o wskazane w aneksie roboty dodatkowe i w związku z tym podwyższyły wynagrodzenie ryczałtowe do 3.252.515 euro. Pismem z 5 marca 2001 r. pozwany poinformował powoda, że inwestor – Zarząd Elektrowni (...) S.A. zrezygnował z wykonania wymienionych w piśmie prac.

W dniu 20 czerwca 2001 r. inspektor nadzoru inwestorskiego, kierownik budowy powoda oraz menadżer budowy ze strony powoda podpisali „Protokół z robót dodatkowych spisany na budowie modernizacji i rozdzielni 110/15kV w S.”, w którym stwierdzili wykonanie przez powoda dodatkowego zakresu prac nie uwzględnionego w dokumentacji, a warunkującego dopuszczenie do eksploatacji modernizowanych pól. W dniu 21 czerwca 2001 r. powód sporządził kosztorys robót dodatkowych w zakresie demontaży i montaży na kwotę 124.164,58 zł, który następnego dnia przesłał pozwanemu i zwrócił się o potwierdzenie zlecenia wykonania dodatkowych prac stosownym aneksem do umowy.

Przy piśmie z 9 sierpnia 2001 r. pozwany przesłał powodowi podpisany przez siebie projekt aneksu nr (...) do umowy, w którym zmniejszono zakres usług objętych umową. W związku z ograniczeniem zakresu prac wynagrodzenie ryczałtowe miało ulec zmniejszeniu do równowartości w złotych polskich 3.021.693 euro. Powód nie wyraził zgody na proponowane przez pozwanego ograniczenie wynagrodzenia ryczałtowego, proponując jednocześnie ograniczenie wynagrodzenia o 67.957,17 euro.

W dniu 12 lipca 2002 r. powód przerwał wykonywanie robót ze względu na brak rozwiązania demontażu estakady kablowej wzdłuż zapory oraz oczekiwanie na rozpoczęcie remontu generatora nr 4, gdyż tylko na generatorze nr 4 pozostał do wykonania pewien zakres prac. Powód stwierdził, że od trzech miesięcy oczekuje na projekt związany z demontażem estakady kablowej biegnącej wzdłuż zapory i zwrócił się do pozwanego o zlecenie na te prace. W piśmie z 28 października 2002 r. powód zwrócił się ponownie do pozwanego o podjęcie decyzji o sposobie kontynuowania robót, podnosząc, iż termin wykonania umowy upłynął 1 października 2002 r., a do wykonania pozostały prace rozruchowe związane z polem generatora, wymiana ograniczników przepięć na transformatorze blokowym i prace w obwodach wtórnych w szafach zabezpieczeń generatora nr 4 oraz roboty kablowe związane z demontażem estakady kablowej biegnącej wzdłuż zapory. Powód podał, że ze względu na reżimy temperaturowe dla prac betoniarskich i robót kablowych oraz potrzebę użytkowania obecnie pracujących kabli generatora nr 4, wykonanie tych robót będzie możliwe dopiero wiosną 2003 r.

W piśmie z 5 listopada 2002 r., skierowanym do inwestora – Elektrowni (...) S.A., pozwany stwierdził, że do upływu w dniu 1 października 2002 r. umownego terminu zakończenia prac przy modernizacji rozdzielni, wszystkie prace które mogły być wykonane, zostały zrealizowane doskonale jakościowo i odebrane bezusterkowo, zaś pozostałe do wykonania prace uzależnione są od postoju turbozespołu nr 4.

W piśmie z dnia 6 maja 2003 r. powód wyznaczył pozwanemu termin do 20 maja 2003 r. na przekazanie frontu robót, informując jednocześnie, że w przypadku bezskutecznego upływu terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy. Pismem z dnia 22 maja 2003r. powód złożył pozwanemu oświadczenie o odstąpieniu od umowy, wskazując jako przyczyny odstąpienia brak współdziałania ze strony pozwanego polegający na nieprzekazaniu frontu robót i uniemożliwienie wykonania następujących robót: remontu linii kV S. – M., prac przy transformatorze blokowym nr 4 oraz wzmocnienia odciągu wysięgnika na słupie linii 110kV U., prac w szafach dla zabezpieczeń generatora nr 4, zakończenia robót związanych z ułożeniem kabli w kanale w zaporze.

W dniu 18 czerwca 2003 r. sporządzony został protokół inwentaryzacji robót, który określał jakie roboty zostały wykonane i odebrane protokolarnie w ramach poszczególnych etapów, w tym obejmował roboty dodatkowe oraz wskazywał zakres robót niewykonanych.

Powód pismem z dnia 22 maja 2006 r. przedstawił pozwanemu ostateczne przedsądowe wezwanie do zapłaty, w którym podając za podstawę art. 494 k.c. wezwał pozwanego do zapłaty tytułem odszkodowania kwoty 1.520.347,60 zł.

Z tytułu wynagrodzenia powód wystawił pozwanemu siedem faktur, w tym fakturę nr (...) z 27 czerwca 2002 r. na kwotę 1.701.082,60 zł z terminem płatności 21 dni, skorygowaną fakturą korygującą nr (...) do kwoty 1.308.268,61 zł – pozwany wpłacił na poczet tej faktury w dniach: 2 września 2002 r. – 800.000 zł, 29 sierpnia 2002 r. – 508.268,61 zł oraz fakturę nr (...) z 29 lipca 2002 r. na kwotę 2.191.425 zł, skorygowaną fakturą korygującą nr (...) z 31 lipca 2002 r. do kwoty 1.533.997,50 zł – pozwany wpłacił na poczet tej faktury kwoty: 1.000.000 zł – 26 sierpnia 2002 r., 533.997,50 zł – 29 sierpnia 2002 r.

W dniu 18 czerwca 2003 r. strony zawarły umowę nr (...), której przedmiotem było wykonanie przez powoda robót montażowych i rozruchowych pola nr 8 transformatora blokowego nr 4 w rozdzielni 110 kV przy Elektrowni (...) w S. przy wymianie jednostki transformatora oraz szaf zabezpieczeń generatora nr 4 zgodnie ze wskazaną dokumentacją. Za prace wykonane na podstawie tej umowy powód otrzymał wynagrodzenie.

W oparciu o sporządzoną opinię biegłego sądowego Sąd Okręgowy ustalił, iż wartość całości prac przewidzianych do wykonania przez powoda w umowie z dnia 26 czerwca 2000 r. wynosiła 13.234.231,35 zł netto, a wartość zrealizowanych robót dodatkowych – nieuwzględnionych w umowie –138.169,76 zł netto, natomiast wartość prac zaniechanych (niezrealizowanych przez powoda wobec odstąpienia od umowy) wynosi 474.472,63 zł. W sytuacji gdyby powód nie odstąpił od umowy, czysty zysk, który mógłby osiągnąć w związku z wykonaniem pozostałych do wykonania prac kształtowałby się na poziomie około 4,98 %.

W oparciu o powyższe ustalenia Sąd Okręgowy uznał, iż w pełni uzasadnione było odstąpienie przez powoda na podstawie art. 491 § 1 k.c. od umowy z dnia 26 czerwca 2000 r., przy czym odstąpienie to dotyczyło jedynie niezrealizowanej części umowy, która to okoliczność została przesądzona przez Sąd Apelacyjny przy poprzednim rozpoznaniu sprawy. Wskazał, iż roszczenia powoda dochodzone w niniejszym procesie znajdują uzasadnienie w treści art. 494 k.c.

W ocenie Sądu I instancji wynagrodzenie za prace pozostałe do wykonania po odstąpieniu od umowy, które nastąpiło z przyczyn leżących po stronie pozwanego, stanowi szkodę powoda. Posiłkując się opinią biegłego sądowego oraz uwzględniając fakt, iż część robót pozostałych do wykonania z umowy nr (...) była przedmiotem umowy nr (...) i wynagrodzenie przewidziane w tej umowie zostało powodowi wypłacone, Sąd Okręgowy wyliczył poniesioną przez powoda szkodę na kwotę 15.576,28 zł (tj. 4,98% wskazanej przez biegłego kwoty 312.776,69 zł, stanowiącej różnicę wartości prac zaniechanych oraz wynagrodzenia z drugiej umowy).

Zdaniem Sądu I instancji powództwo zasługiwało na uwzględnienie również w odniesieniu do wykonanych przez powoda na rzecz pozwanego robót dodatkowych, które nie zostały przewidziane w zawartej przez strony umowie. W świetle okoliczności rozpoznawanej sprawy nie może budzić wątpliwości, że roboty takie zostały wykonane, jednak strony ostatecznie nie doszły do porozumienia co do wysokości zapłaty za te prace, która wyliczona została przez biegłego na kwotę 138.169,76 zł. Zasądzając powyższą kwotę Sąd Okręgowy wskazał, iż żądanie powoda dotyczące wynagrodzenia za wykonane roboty dodatkowe znajduje uzasadnienie w treści art. 647 k.c.

Sąd Okręgowy, na podstawie art. 481 k.c., zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 455.217,32 zł z tytułu odsetek za opóźnienie w zapłacie należności z faktur wystawionych przez powoda na podstawie umowy, uznając iż powód wykazał, że wynagrodzenie za realizowane prace było uiszczane z opóźnieniem. Wskazał, iż nie znalazło potwierdzenia stanowisko pozwanego o nieprawidłowym wystawianiu przez powoda faktur, co było przyczyną wystawiania faktur korygujących.

W ocenie Sądu I instancji, nie istnieją prace przewidziane w umowie z dnia 26 czerwca 2000 r., które powód wykonał, a za które nie otrzymał wynagrodzenia. Sąd Okręgowy nie podzielił podniesionego przez pozwanego zarzutu potrącenia, uznając go za nieuzasadniony.

Apelacje od powyższego wyroku wniosły obydwie strony.

Pozwany zaskarżył wyrok w części zasądzającej kwotę 593.387,08 zł (138.169,76 zł tytułem wynagrodzenia za roboty dodatkowe oraz 455.217,32 zł tytułem odsetek za opóźnienia w zapłacie faktur) wnosząc o jego zmianę i oddalenie powództwa w części dotyczącej kwoty 593.387,08 zł oraz zasądzenie od powoda kosztów postępowania w I i II instancji, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie art. 233 k.p.c. skutkujące błędnym ustaleniem stanu faktycznego, naruszenie art. 328 k.p.c., art. 321 k.p.c., naruszenie art. 481 k.c., naruszenie art. 212 k.p.c. poprzez nierozpoznanie podniesionego przez pozwanego zarzutu przedawnienia oraz naruszenie art. 187 § 1 k.p.c. w zw. z art. 321 k.p.c. w zw. z art. 479 ⁴ § 2 k.p.c. poprzez zasądzenie na rzecz powoda roszczenia o zapłatę odsetek oraz wynagrodzenia za roboty dodatkowe, które w ogóle nie były przedmiotem żądania pozwu. Z ostrożności pozwany podniósł materialnoprawny zarzut przedawnienia roszczeń powoda dochodzonych z tytułu wykonania robót dodatkowych oraz odsetek w łącznej wysokości 593.387,08 zł.

Powód w złożonej apelacji zaskarżył wyrok w części, tj. w zakresie nieprawidłowych rozstrzygnięć zawartych w pkt. II, pkt. III i pkt. IV, wnosząc o:

1)  zmianę zaskarżonego wyroku w ten sposób, że:

a)  powództwo zostanie uwzględnione poprzez zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 1.477.109,80 zł wraz z odsetkami ustawowymi liczonymi od dnia złożenia pozwu do dnia zapłaty,

b)  zasądzone zostaną od pozwanego na rzecz powoda całe koszty postępowania w kwocie 166.391,50 zł, w tym koszty zastępstwa procesowego według norm przepisanych,

c)  sąd nakaże pobrać od pozwanego całą kwotę wydatków poniesionych tymczasowo w procesie przez Skarb Państwa.

2)  o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenia przepisów postępowania, które miały istotny wpływ na wynik sprawy, w szczególności naruszenia zasad oceny dowodów wynikających z art. 233 k.p.c., naruszenie prawa materialnego – art. 494 k.c. i art. 361 § 2 k.c. oraz naruszenie prawa procesowego, tj. art. 98 § 1- 3 k.p.c. i art. 100 k.p.c.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja pozwanego okazała się zasadna, natomiast apelacja powoda podlegała oddaleniu.

1.  Odnośnie do apelacji pozwanego.

Apelacja pozwanego zasługiwała na uwzględnienie przede wszystkim z uwagi na skutecznie podniesiony zarzut przedawnienia.

Ocenę podniesionego przez pozwanego zarzutu przedawnienia roszczeń dochodzonych z tytułu wykonania robót dodatkowych oraz ustawowych odsetek, w kontekście twierdzeń powoda, iż zgłoszenie tego zarzutu było spóźnione i sprekludowane na podstawie art. 479 ¹⁴ § 2 k.p.c., należy rozpocząć od przypomnienia, że zarówno w pozwie jak i w toku procesu powód konstruował swoje roszczenia jako roszczenia odszkodowawcze, oparte na przepisie art. 494 k.c., wynikające z odstąpienia od zawartej przez strony w dniu 26 czerwca 2000 r. umowy nr (...), argumentując, iż poniósł szkodę związaną z koniecznością poniesienia kosztów robót dodatkowych, które służyły wykonaniu ww. umowy oraz szkodę równą wysokości ustawowych odsetek za opóźnienie w zapłacie wynagrodzenia poprzez utratę – w związku z odstąpieniem od umowy (wywołującym skutek ex tunc) – możliwości dochodzenia odsetek od nieterminowej zapłaty wynagrodzenia. Również w skierowanym do pozwanego ostatecznym przedsądowym wezwaniu do zapłaty powód domagał się zapłaty odszkodowania, wskazując jako podstawę prawną żądania przepis art. 494 k.c.

Stanowisko powoda w zakresie podstawy faktycznej i prawnej dochodzonych roszczeń nie uległo też zmianie w związku z dokonaną przez Sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 24 lipca 2009 r. oceną prawną co do podzielności świadczenia wykonawcy ze spornej umowy o roboty budowlane i niemożności odstąpienia od całości umowy. Sąd Apelacyjny nie podzielając stanowiska powoda uznał, iż nieprawidłowa jest wykładnia oświadczenia o odstąpieniu od umowy stron jako powodująca skutek ex tunc w odniesieniu do całej umowy. Przesądzając, iż odstąpienie od przedmiotowej umowy mogło dotyczyć tylko reszty niespełnionego świadczenia, Sąd Apelacyjny jednoznacznie wskazał, że do chwili odstąpienia od umowy podstawę rozliczeń stanowi wspomniana umowa, gdyż odstąpienie dotyczy tylko robót, które miały być wykonane po odstąpieniu. Sąd Apelacyjny wskazał ponadto, iż w przypadku skutecznego odstąpienia od umowy powodowi będzie służyło roszczenie o zapłatę części umownego wynagrodzenia za roboty nieopłacone (wykonane do dnia odstąpienia od umowy), o ile takowe jeszcze pozostały oraz roszczenie odszkodowawcze wynikłe z niewykonania zobowiązania, przy czym przy obliczaniu tego odszkodowania należałoby uwzględnić okoliczność, iż powód nie spełnił całego swojego przewidzianego w umowie świadczenia, co oznacza, iż od odszkodowania powinna być odjęta wartość zaoszczędzonego przez powoda świadczenia. Dalej Sąd Apelacyjny wywiódł, iż odszkodowanie takie powinno w szczególności naprawiać swoistą szkodę wynikającą z niedokonania zamierzonej wymiany ekwiwalentnych świadczeń i utracony zysk strony, która odstępuje do umowy, a także ewentualne koszty poniesione przez nią po odstąpieniu od umowy. W odniesieniu do dochodzonego przez powoda odszkodowania równego utraconym odsetkom ustawowym, Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, iż wobec tego, że do odstąpienia od umowy doszło ze skutkiem ex nunc, powód powinien był dochodzić kwoty 455.217,32 zł tytułem odsetek za opóźnienie w zapałacie należności za wykonane i zafakturowane roboty w oparciu o treść art. 481 k.c., zamiast odszkodowania równego tej kwocie.

Treść pism procesowych oraz oświadczeń powoda, składanych po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji, świadczy o tym, iż powód w niniejszym procesie konsekwentnie dochodził roszczeń odszkodowawczych, wywodząc je wyłącznie z faktu odstąpienia od umowy nr (...). W piśmie z dnia 24 marca 2010 r. powód stwierdził, iż nie zmienił swojego roszczenia – „Powód w ramach powództwa nie dochodził i nie uzasadniał, że dochodzi wynagrodzenia za roboty wykonane, które wchodziły w skład przedmiotu opisanego w treści Umowy.” – i niezmiennie dochodzi odszkodowania, a swoje roszczenia odszkodowawcze opiera o art. 494 k.c.

Wskazana przez powoda podstawa faktyczna i prawna powództwa oraz wyraźne sformułowanie roszczenia jako roszczenia odszkodowawczego, wywodzonego z art. 494 k.c., zdeterminowało linię obrony pozwanego, przesądzając o doborze środków prawnych i zakresie stawianych zarzutów, adekwatnych do zgłoszonych roszczeń odszkodowawczych, tym niemniej przy ponownym rozpoznaniu sprawy, w piśmie z dnia 7 czerwca 2010 r., pozwany podniósł, iż wszelkie ewentualne roszczenia powoda ex contractu, wywodzone z umowy nr (...), są przedawnione. Według pozwanego, roszczenia o zapłatę z tytułu wykonania tzw. prac dodatkowych – ponieważ nigdy nie zostały przez strony objęte żadną umową – mogą być rozważane jedynie na płaszczyźnie przepisów o nienależnym świadczeniu (art. 410 k.c.). Pozwany stwierdził dalej: „Samo oświadczenie o odstąpieniu nie mogło jednak ich objąć, ponieważ nie wynikały one po prostu z umowy. Takie ewentualne roszczenia z tytułu nienależnego świadczenia też uległy przedawnieniu.”. Pozwany akcentował, iż właśnie ze względu na przedawnienie roszczenia o zapłatę wynagrodzenia i odsetek, co nastąpiło przed datą wniesienia pozwu, powód zgłosił i konsekwentnie podtrzymywał w niniejszej sprawie wyłącznie roszczenia odszkodowawcze, dokonując tym samym świadomie wyboru reżimu odpowiedzialności pozwanego z tytułu odszkodowania w związku z odstąpieniem od umowy na podstawie art. 494 k.c. i ukształtował w ten sposób ramy procesu, w tym zakres obrony pozwanego. Niezależnie jednak od stanowiska powoda, uznając iż zakres oceny jego roszczeń został też zdeterminowany przytoczonymi wyżej wskazaniami Sądu Apelacyjnego, pozwany dokonując oceny roszczeń powoda w oparciu o inne mogące mieć zastosowanie podstawy prawne ( art. 481 k.c. i art.. 410 k.c.) powołał się na zarzut przedawnienia.

W takich okolicznościach, zważywszy na przebieg procesu, w szczególności konsekwentne stanowisko powoda w kwestii charakteru i podstawy prawnej dochodzonych roszczeń, podniesiony przez pozwanego zarzut przedawnienia, powtórzony w apelacji w związku z treścią motywów zaskarżonego wyroku, nie może być uznany za spóźniony i jako taki pominięty ze względu na objęcie go prekluzją procesową, o której mowa w art. 479 ¹⁴ § 2 k.p.c.

Trafnie argumentuje pozwany, odwołując się do ocen prawnych i wskazań co do dalszego postępowania zawartych w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 24 lipca 2009 r., którymi związane były Sądy, w tym również Sąd II instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy, iż w związku z niemożnością skutecznego odstąpienia od całości umowy, a tylko co do niewykonanej części jej przedmiotu, powód nie mógł dochodzić na podstawie art. 494 k.c. odszkodowania stanowiącego równowartość ustawowych odsetek z tytułu opóźnienia w zapłacie za wykonane roboty, natomiast roszczenia odsetkowe wywodzone z przepisu art. 481 § 1 k.c., w dacie wniesienia pozwu były już przedawnione. Do roszczenia o odsetki za opóźnienie, jako stanowiącego roszczenie okresowe, stosuje się bowiem samodzielny termin przedawnienia wynikający z art. 118 k.c., który jest niezależny od terminu przedawnienia należności głównej, z tym, że roszczenie takie przedawnia się najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego.

Z dat wystawienia faktur nr (...), w związku z którymi dochodzone są odsetki oraz faktur korygujących i niekwestionowanych przez strony wskazanych przez Sąd I instancji terminów, w jakich należności z tych faktur zostały zapłacone wynika, iż pozew w niniejszej sprawie, noszący datę 24 maja 2006 r., wniesiony został po upływie trzyletniego terminu przedawnienia. Jak bowiem wynika z ustaleń Sądu Okręgowego faktura nr (...) na kwotę 2.191.425 zł, skorygowana została fakturą korygującą do kwoty 1.533.997,50 zł, która to kwota została zapłacona przez pozwanego w dniach 26 sierpnia 2002 r. (1.000.000 zł) i 29 sierpnia 2002 r. (533.997,50 zł). Z kolei faktura nr (...) na kwotę 1.701.082,60 zł, skorygowana została fakturą korygującą do kwoty 1.308.268,61 zł, która to kwota została zapłacona przez pozwanego w dniach 29 sierpnia 2002 r. (508.268,61 zł) i 2 września 2002 r. (800.000 zł). Słusznie zatem podnosi pozwany, iż odsetki od należności głównych ujętych w ww. fakturach przedawniły się najpóźniej z dniem 29 sierpnia 2005 r. (faktura nr (...)) i odpowiednio 2 września 2005 r. (faktura nr (...)).

W tym miejscu wskazać należy, iż nieuzasadnione jest stanowisko powoda, jakoby pozwany – z negatywnym dla siebie skutkiem procesowym w postaci prekluzji twierdzeń przeciwnych i przyznania twierdzeń powoda (art.479 ¹⁴ § 2 k.p.c. w zw. z art. 230 k.p.c.) – w stosownym czasie nie zgłosił zarzutów w zakresie wysokości dochodzonego odszkodowania z tytułu utraconych odsetek ustawowych. Pozwany już bowiem w odpowiedzi na pozew zakwestionował „zasadność, a tym samym wysokość naliczonego odszkodowania z tytułu odsetek ustawowych za rzekomą zwłokę w płatnościach faktur” zarzucając, iż powód naliczał odsetki od dat płatności faktur pierwotnie wystawionych, niezgodnych z umową, które to faktury zostały dopiero później skorygowane. Dodatkowo pozwany podniósł, iż powód naliczył odsetki od wartości robót, których nie wykonał. Wymaga podkreślenia, iż w piśmie procesowym z 16 kwietnia 2007 r. powód przyznał fakt zakwestionowania przez pozwanego w odpowiedzi na pozew zapłaty z opóźnieniem faktury nr (...) na kwotę 2.191.425 zł i faktury nr (...) na kwotę 1.701.082,60 zł.

Rację ma pozwany twierdząc, iż wystawienie przez powoda faktur korygujących przesądziło o bezzasadności roszczeń odsetkowych w części dotyczącej kwot objętych korektą, jako że zobowiązanie pozwanego w tym zakresie nigdy nie istniało, co tym samym niweczy byt roszczenia o zapłatę odsetek od wymienionych kwot (według wyliczeń powoda przedstawionych w załączniku do pozwu suma tych odsetek to kwota 202.945,66 zł). Oczywistym jest bowiem, iż akcesoryjność roszczenia o odsetki za opóźnienie polega między innymi na uzależnieniu ich powstania od istnienia niespełnionego roszczenia (wierzytelności) o należność główną. Zupełnie nieprzekonywująca jest argumentacja powoda o braku podstaw do korygowania faktur, przedstawiona dla zanegowania odmiennych twierdzeń pozwanego w tym zakresie. Wręcz niedorzeczne są argumenty jakoby wystawienie faktur korygujących wynikało „li tylko z niedozwolonego nacisku ekonomicznego, jakiego dopuszczał się Pozwany, przez wiele miesięcy (grudzień 2001 r. – sierpień 2002 r. !)”, odmawiając zatwierdzenia protokołu odbioru i zapłaty za faktury wystawione zgodnie z umową, a zdaniem powoda z tych właśnie względów należało stwierdzić, że faktury zostały wystawione prawidłowo, a objęte nimi należności były wymagalne w całości i od całych kwot należało liczyć odsetki za opóźnienie tak, jak to podano w pozwie i przyjęto w zaskarżonym wyroku.

Tym samym uznać należy, iż niezależnie od skutecznie podniesionego zarzutu przedawnienia w odniesieniu do całej kwoty ustawowych odsetek (455.217,32 zł) za opóźnienie w zapłacie należności z ww. faktur, pozwany w oparciu o faktury korygujące wykazał również, że w części dochodzone przez powoda roszczenie odsetkowe było w ogóle nienależne, bowiem obejmowało odsetki od należności głównej, do zapłaty której pozwany nie był zobowiązany.

Zasadne są zarzuty pozwanego, w szczególności zarzut naruszenia art. 233 § k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c., skierowane do rozstrzygnięcia Sądu I instancji odnoszącego się do roszczenia dotyczącego robót dodatkowych. Przede wszystkim uzasadnienie zaskarżonego wyroku w tym zakresie jest niezmiernie lakoniczne, ograniczające się do stwierdzenia, że pomiędzy stronami doszło do zawarcia umowy o roboty budowlane, której przedmiotem były roboty dodatkowe, roboty te zostały przez powoda wykonane, a strony ostatecznie nie doszły do porozumienia co do wysokości zapłaty za prace dodatkowe. Uwzględniając na podstawie art. 647 k.c. roszczenie z tego tytułu i zasądzając wynagrodzenie w wysokości 138.169,76 zł za wykonane przez powoda roboty dodatkowe, Sąd Okręgowy nie wskazał z jaką umową powiązał to roszczenie.

Jeżeli chodzi o umowę nr (...), to wszelkie jej zmiany wymagały zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności i o ile w związku z wcześniej wykonanymi robotami dodatkowymi strony zawarły stosowny aneks do umowy (aneks nr (...)), to nie nastąpiło to w przypadku spornych robót dodatkowych. Brak jest też innej pisemnej umowy, z której wynikałby obowiązek pozwanego zapłaty za wykonane w 2001 roku roboty dodatkowe i nie było podnoszone, aby doszło do zawarcia takiej umowy per facta concludentia. Tym samym wadliwe jest ustalenie Sądu I instancji, że pomiędzy stronami doszło do zawarcia umowy o roboty budowlane obejmującej swoim zakresem wykonanie robót dodatkowych.

Przyjąć należy, iż wykonane roboty dodatkowe – których wykonanie potwierdzone zostało protokołem odbioru, lecz nie znalazło odzwierciedlenia w stosownym aneksie do umowy ze względu na brak konsensusu stron co do ich wartości i w konsekwencji wysokości należnego wykonawcy wynagrodzenia – stanowiły nienależne świadczenie, które winno podlegać ocenie na gruncie art. 410 k.c. Jednakże i na takiej podstawie roszczenie to nie mogło zostać uwzględnione z uwagi na podniesiony przez pozwanego zarzut przedawnienia, który okazał się zasadny.

W kwestii podniesionego zarzutu przedawnienia podkreślić należy, że roszczenie wynikające z zobowiązania bezterminowego, obejmującego zwrot nienależnie spełnionego świadczenia (art. 410 § 1 k.c.), staje się wymagalne w dniu, w którym świadczenie powinno być spełnione, gdyby wierzyciel wezwał dłużnika do wykonania zobowiązania w najwcześniej możliwym terminie (art. 120 § 1 zd. II k.c. w zw. z art. 455 k.c.). Dodać też należy, że również do roszczeń z tytułu nienależnego świadczenia zastosowanie ma art. 118 k.c. w zakresie, w jakim przewiduje skrócenie do trzech lat terminu przedawnienia roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Z poczynionych w niniejszej sprawie ustaleń faktycznych wynika, iż wykonanie robót dodatkowych zostało potwierdzone protokołem ich odbioru z dnia 20 czerwca 2001 r., a już 21 czerwca 2001 r. powód sporządził kosztorys robót dodatkowych na kwotę 124.164,58 zł, który następnego dnia przesłał pozwanemu i zwrócił się o potwierdzenie zlecenia wykonania dodatkowych prac stosownym aneksem do umowy. W świetle takich ustaleń, kierując się przedstawionymi wyżej wskazaniami dotyczącymi wymagalności roszczeń z tytułu nienależnego świadczenia, nie może budzić wątpliwości, iż roszczenie z tytułu robót dodatkowych było już przedawnione w dacie wniesienia pozwu (24 maja 2006 r.), bowiem początek trzyletniego biegu przedawnienia należy wiązać z odbiorem robót dodatkowych i przesłaniem pozwanemu stosownego kosztorysu, co miało miejsce w czerwcu 2001 r.

Podzielenie stanowiska pozwanego w kwestii przedawnienia roszczeń z tytułu wykonania robót dodatkowych oraz ustawowych odsetek i uwzględnienie podniesionego zarzutu przedawnienia, prowadzące – zgodnie z żądaniem skarżącego – do zmiany wyroku Sądu Okręgowego i oddalenia powództwa w zakresie zaskarżonej kwoty 593.387,08 zł, sprawiło, że bezprzedmiotowe stały się pozostałe zarzuty apelacji pozwanego i Sąd Apelacyjny nie widzi potrzeby szczegółowego ustosunkowania się do nich. Na marginesie tylko – w związku z zarzutami naruszenia art. 187 § 1 k.p.c. w zw. z art. 321 k.p.c. w zw. z art. 479 ⁴ § 2 k.p.c. – stwierdzić należy, że istotnie zakaz zmiany przedmiotowej powództwa wynikający z art. 479 ^{4 §} 2 k.p.c. dotyczył zarówno samego żądania zgłoszonego w pozwie, jak i zmiany podstawy faktycznej tego żądania, jednakże ocena prawna dochodzonych roszczeń należy do Sądu orzekającego, który również w sprawach gospodarczych może uwzględnić żądanie także na innej podstawie prawnej niż wskazanej przez powoda, jeżeli tylko nie wykracza poza ramy faktyczne określone w pozwie.

2.  Odnośnie do apelacji powoda.

W kontekście przytoczonych już wyżej, wiążących ocen prawnych i wskazań co do dalszego postępowania zawartych w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 24 lipca 2009 r., bezzasadne są zarzuty apelacji powoda zmierzające do podważenia ustalonego przez Sąd I instancji zakresu szkody po stronie powoda i jej wysokości. W świetle opinii biegłego J. T. (podstawowej i uzupełniającej), które nie zostały skutecznie zakwestionowane przez strony procesu (pozwany ostatecznie nie skarżył zasądzonej zaskarżonym wyrokiem tytułem odszkodowania kwoty 15.576,28 zł) i którymi posiłkował się Sąd Okręgowy przy wyrokowaniu, oceniając opinie jako rzetelne i fachowo sporządzone, prawidłowe jest ustalenie na kwotę 15.576,28 zł (tj. 4,98% wskazanej przez biegłego kwoty 312.776,69 zł, stanowiącej różnicę wartości prac zaniechanych oraz wynagrodzenia z drugiej umowy) wysokości odszkodowania dla powoda z tytułu niewykonania prac zaniechanych na skutek odstąpienia od umowy.

Brak jest podstaw do zaakceptowania przedstawionego w apelacji – z naruszeniem wskazań Sąd Apelacyjnego w tym zakresie, któremu znany był ryczałtowy charakter wynagrodzenia z przedmiotowej umowy – sposobu wyliczenia wysokości szkody i tym samym przyjęcia, że należne powodowi odszkodowanie winno wynosić 883722,72 zł. Nie sposób zgodzić się ze stanowiskiem powoda, że płatności określone w umowie nr (...) były oderwane od wartości wykonanych prac. Przypomnienia wymaga, iż strony w § 6 umowy uzgodniły rozbicie płatności za wykonanie umowy w oparciu o faktury wystawiane na podstawie protokołów zaawansowania prac i takie częściowe rozliczenie faktycznie nastąpiło, gdyż przed odstąpieniem od umowy powód wykonał, a pozwany odebrał część robót i uregulował stosowne wynagrodzenie za ich wykonanie na podstawie siedmiu faktur. Podkreślenia wymaga, iż wcześniej ( pismo procesowe z dnia 24 października 2010 r.) powód sam przyznawał, iż nie dochodzi roszczeń za roboty wykonane i wskazywał, że roszczenie kalkulowane było w oparciu o zasadę: różnica pomiędzy wartością (w części spełnionego) świadczenia a wypłaconym przez pozwanego w trakcie wykonywania umowy ekwiwalentem (tj. wynagrodzeniem).

W aspekcie wysokości poniesionej przez powoda szkody w pełni przekonywujące jest przedstawione w motywach zaskarżonego orzeczenia stanowisko Sądu I instancji, iż wykonanie drugiej umowy nr (...) r., której przedmiot stanowiła część zaniechanych prac objętych umową nr (...), wyczerpało wszelkie roszczenia powoda z tej umowy. Podnieść należy, iż sam powód stwierdził w pozwie, że pozwany w sposób zgodny wykonał wzajemne obowiązki z nowej umowy.

Z tych wszystkich względów apelacja powoda na mocy art. 385 k.p.c. podlegała oddaleniu, zaś w wyniku uwzględnienia apelacji pozwanego zaskarżony wyrok na mocy art. 386 § 1 k.p.c. został zmieniony.

Kosztami procesu, prawidłowo co do wysokości wyliczonymi przez Sąd Okręgowy, obciążono na podstawie art. 100 zd. 2 k.p.c. w całości powoda, który utrzymał się ze swoim roszczeniem jedynie w niewielkim procencie.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Na zasądzone na rzecz pozwanego koszty postępowania apelacyjnego składa się opłata od apelacji w wysokości 29.670 zł oraz kwota 5.400 zł stanowiąca wynagrodzenie adwokata ustalone stosownie do § 6 pkt 7 w zw. z § 13 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu / Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).