Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 czerwca 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w składzie:

Przewodniczący: SSA Mirosław Godlewski

Sędziowie: SSA Janina Kacprzak

SSA Beata Michalska (spr.)

Protokolant: st. sekr. sąd. Patrycja Stasiak

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 15 czerwca 2016 r. w Ł.

sprawy I. K.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych I Oddziałowi w Ł.

o zwrot renty rodzinnej

na skutek apelacji I. K.

od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi

z dnia 17 sierpnia 2015 r. sygn. akt VIII U 1443/15

1.  zmienia zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego

i zobowiązuje I. K. do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 do 29 lutego 2000 r. w łącznej kwocie 584,89 ( pięćset osiemdziesiąt cztery 89/100 ) złotych;

2.  oddala apelację w pozostałym zakresie;

3.  zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych I Oddziału w Ł. na rzecz I. K. kwotę 221,40 (dwieście dwadzieścia jeden 40/100 ) złotych tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu w drugiej instancji.

Sygn. akt III AUa 1787/15

UZASADNIENIE

Ubezpieczona I. K. odwołała się w dniu 15 maja 2015r. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych I Oddziału w Ł. z 20 marca 2015 r. zobowiązującej ją do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 do 29 lutego 2000 r. oraz od 1 lipca do 31 sierpnia 2001 r. w kwocie 1905,23 zł. oraz jednorazowej wpłaty za okres od 1 do 29 lutego 2000 r. w wysokości 16,32 zł.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o odrzucenie odwołania z powodu przekroczenia 30-dniowego terminu do jego wniesienia. Nadto wskazano na brak podstaw do pobierania renty rodzinnej przez odwołującą się w spornym okresie, które było świadczeniem nienależnie pobranym podlegającym zwrotowi.

Sąd Okręgowy wyrokiem z 17 sierpnia 2015r., w sprawie o sygn. akt VIII U 1443/15, oddalił odwołanie .

Rozstrzygnięcie zapadło po następujących ustaleniach faktycznych i prawnych:

W pierwszej kolejności Sąd Okręgowy uznał , że odwołanie zostało złożone w terminie.

Jak ustalono, po wydaniu zaskarżonej decyzji pismem z 9 kwietnia 2015 r. , skierowanym do organu rentowego, ubezpieczona wniosła o jej zmianę, nie zgadzając się z rozstrzygnięciem organu rentowego i przywołując argumentację na potwierdzenie swojego stanowiska oraz wskazując dodatkowo , że „swoich praw będzie bronić do końca”. Pismo to zostało złożone w terminie wskazanym w art. 477 ⁹ § 1 k.p.c. i nie ma podstaw, by odmówić temu pismu charakteru odwołania od przedmiotowej decyzji.

Jak ustalił Sąd Okręgowy, ubezpieczona I. K., ur. (...) , pobierała rentę rodzinną do 31 października 2002 r. w związku z ukończeniem 25 lat w dniu 12 października 2002 r.

W okresie od 1 września 1997r. do 25 czerwca 1999r. ubezpieczona była słuchaczką Prywatnego Policealnego Studium (...). Od 1 września 1999 r. była słuchaczką Policealnego Medycznego Studium Zawodowego nr (...) w Ł. na kierunku ortoptystka. Z dniem 21 stycznia 2000r. została skreślona z listy słuchaczy z powodu nieklasyfikowania ze wszystkich przedmiotów nauczania objętych programem nauczania, na skutek długotrwałej nieusprawiedliwionej nieobecności na zajęciach lekcyjnych . Dodatkowo od 28 września 1999r. do 28 stycznia 2000r. uczęszczała na kurs z zakresu wizażu , stylizacji i makijażu w firmie (...) W. K. w Ł..

Następnie od 29 marca 2000r. do 30 czerwca 2001r. ubezpieczona była słuchaczem Studium (...) i ukończyła kursy masażu w (...) w W.. Od 17 września 2001r. podjęła naukę w Policealnej Szkole (...). Z dniem 26 stycznia 2003r. została skreślona z listy słuchaczy decyzją Rady Pedagogicznej .

Pierwszą decyzją z 10 lutego 2015 r. organ rentowy zobowiązał ubezpieczoną do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 lutego 2000 r. do 31 sierpnia 2001 r. w kwocie 11395,51 zł. oraz do jednorazowej wypłaty za okres od 1 lutego 2000 r. do 21 grudnia 2000 r. w wysokości 179,52 zł. Na skutek odwołania ubezpieczonej i złożenia dodatkowych dokumentów, potwierdzających kontynuowanie nauki w Studium (...), jak też uczęszczanie na kurs w (...), organ rentowy decyzją zmieniającą z 20 marca 2015 r. ograniczył okres i kwotę nienależnie pobranych świadczeń od 1 do 29 lutego 2000 r. oraz od 1 lipca do 31 sierpnia 2001 r. – do wysokości 1905,23 zł. i jednorazowej wpłaty za okres od 1 do 29 lutego 2000 r. w wysokości 16, 32 zł.

W uzasadnieniu stanu prawnego przywołano m.in. art. 138 ust.1 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ( j.t.: Dz.U. z 2016, poz. 887) , zgodnie z którym osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Nadto powołano ust.2 pkt 1 , że za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania. W ocenie Sądu Okręgowego przesłanki powołanego przepisu zostały w niniejszej sprawie spełnione. Ubezpieczona miała prawo do renty rodzinnej, o której mowa w przepisie art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i było ono związane z kontynuowaniem nauki. Odwołująca się pobierała naukę w wyszczególnionych wyżej okresach, co potwierdzają zaświadczenia wydane przez szkoły. Spełniała tym samym w tym czasie ustawowy wymóg stanowiący przesłankę posiadania prawa do renty rodzinnej. Ubezpieczona dopuściła jednak do wystąpienia przerw w okresach nauki, m.in. została skreślona z listy słuchaczy placówek edukacyjnych. Przerwy te wystąpiły w okresach od 1 lutego do 29 lutego 2000 r. oraz od 1 lipca do 31 sierpnia 2001 r., co sprawiło, że w tym czasie pobrała nienależne jej świadczenie w postaci renty rodzinnej, gdyż nie kontynuowała nauki. Zasadnym wobec tego jest zastosowanie art. 138 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i zobowiązanie I. K. do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. W ocenie Sądu Okręgowego, w przedmiotowym stanie faktycznym nie zachodzą też szczególnie uzasadnione okoliczności, które mogłyby stanowić przesłankę odstąpienia od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń w całości lub części w oparciu o art.138 ust.6 ustawy. Uznając zaskarżoną decyzję ZUS za prawidłową, na podstawie art. 477 ¹⁴§ 1 k.p.c. Sąd Okręgowy oddalił odwołanie.

Apelację od rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego złożyła ubezpieczona ,wskazując, że nie zgadza się z treścią wyroku Sądu Okręgowego.

W uzasadnieniu apelacji skarżąca wskazała, że od dnia uzyskania prawa do renty rodzinnej zawsze postępowała zgodnie z warunkami przedstawionymi przez organ rentowy. To samo tyczy się okresu 2000-2001 w czasie ferii i wakacji, gdyż w tym czasie ubezpieczona kontynuowała naukę i płaciła za nią z pieniędzy otrzymanych od ZUS. Ubezpieczona wskazała, że w spornych latach 2000-2001 dostarczała do organu rentowego niezbędne dokumenty, potwierdzające fakt kontynuowania nauki w szkole (...), których to dokumentów nie ma obecnie w aktach rentowych. W czasie zaś wydania decyzji ZUS o wypłacie renty na rok szkolny 2001-2002 nie została wezwana do wyjaśnienia kwestii braku odpowiedniej dokumentacji. Ubezpieczona wskazała ponadto, że nie przerywała nauki podejmując stosowne kursy (stylizacji i wizażu oraz kurs w studium niekonwencjonalnych metod leczenia). Wszystkie ustalone przez Sąd Okręgowy okresy nauki świadczą w ocenie apelującej o ciągłości pobierania nauki w spornych okresach.

Wskazując na powyższe skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez zmianę decyzji organu rentowego.

Sąd Apelacyjny zważył:

Apelacja ubezpieczonej w przeważającej części zasługiwała na uwzględnienie, a podniesione zarzuty w rezultacie skutkowały koniecznością zmiany zaskarżonego wyroku w tej części i orzeczeniem co do istoty sprawy. W pozostałym zakresie apelacja, jako bezzasadna , podlegała oddaleniu.

Stosownie do treści art. 138 ust. 1 i 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ( j.t.: Dz.U. z 2016, poz. 887) osoba, która nienależnie pobrała świadczenie, jest zobowiązana do jego zwrotu, a świadczeniem nienależnie pobranym jest między innymi świadczenie wypłacone pomimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba je pobierająca była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Aby rozstrzygnąć o istnieniu obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, należy na wstępie stwierdzić, czy spełnione zostały przesłanki „ustania lub zawieszenia prawa do świadczeń albo wstrzymania wypłaty świadczeń w całości lub w części”. W niniejszej sprawie w świetle poczynionych ustaleń Sądu Okręgowego, a także wobec treści zarzutów apelacji spór skoncentrował się na zbadaniu , czy w spornych , a podanych w zaskarżonej decyzji okresach, rzeczywiście zaistniały takie okoliczności, z którymi ustawa wiąże w tym wypadku ustanie prawa do renty rodzinnej dla osoby, która nie ukończyła 25 lat (art.101 pkt 1 ustawy emerytalnej) . Pozostałe przesłanki z cyt. art.138 ust.2 pkt 1 nie były sporne. W szczególności apelująca nie kwestionowała faktu, że jako osoba pobierająca rentę rodzinną została pouczona o braku prawa do jej pobierania w przypadku zaprzestania kontynuowania nauki. Zgodnie z art. 68 ust.1 pkt 1 i 2 ustawy emerytalnej, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej: do ukończenia 16 lat; do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia.

Ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego co do okresów , kiedy ubezpieczona miała status słuchacza ( studium bądź kursu ) pozostają zbieżne z ustaleniami organu rentowego oraz treścią dokumentów przedstawionych przez samą zainteresowaną. Zgodnie z tymi ustaleniami, które Sąd Apelacyjny podziela, ubezpieczona pobierała rentę rodzinną do ukończenia 25 lat, tj. do 31 października 2002 r. W tym czasie od 1 września 1999 r. była słuchaczką Policealnego Medycznego Studium Zawodowego nr (...) w Ł. . Z dniem 21 stycznia 2000r. została skreślona z listy słuchaczy z powodu nieklasyfikowania ze wszystkich przedmiotów nauczania objętych programem nauczania, na skutek długotrwałej nieusprawiedliwionej nieobecności na zajęciach lekcyjnych . Równolegle od 28 września 1999r. do 28 stycznia 2000r. uczęszczała na kurs wizażu , stylizacji i makijażu w firmie (...) W. K. w Ł.. Następnie od 29 marca 2000r. do 30 czerwca 2001r. ubezpieczona była słuchaczką Studium (...) i ukończyła kursy masażu w (...) w W., a od 17 września 2001r. podjęła naukę w Policealnej Szkole (...). W świetle zaskarżonej decyzji spór dotyczy dwóch przerw w nauce – od 1 do 29 lutego 2000r. oraz od 1 lipca do 31 sierpnia 2001r. Sąd Okręgowy błędnie pominął, podnoszone przez ubezpieczoną, istotne okoliczności dotyczące charakteru tych przerw, ich przyczyn i okoliczności wskazujących w odniesieniu do jednej z nich , że była to przerwa wakacyjna związana z systemem kształcenia w Polsce. Ubezpieczona bowiem zarówno w trakcie przesłuchania jej przed Sądem pierwszej instancji, jak i w zarzutach apelacji wskazuje na istotną okoliczność , że po ukończeniu, zgodnie z planem kształcenia, jaki wynika z zaświadczenia ukończenia kursu ( na k.98-100 akt ZUS), w dniu 30 czerwca 2001r. kursu masażu w Studium (...) w W., rozpoczęła dalszą naukę we wrześniu 2001r., a więc bezpośrednio po wakacjach. W tym wypadku nie przerwała nauki, tylko zakończyła pewien jej etap planowo i zgodnie z harmonogramem zajęć, wynikającym z planu kształcenia, przyjętego w studium ( zaświadczenie i wykaz godzin na k.98-99 akt ZUS) oraz obowiązującym w systemie szkolnictwa podstawowego i ponadpodstawowego, podjęła dalszą naukę od września tego samego roku. Jeżeli zatem organ rentowy uznaje za zasadną wypłatę w oparciu o art.68 ust.1 pkt 2 ustawy emerytalnej renty rodzinnej za okres do 30 czerwca 2001r. i następnie od 1 września 2001r. , nie ma podstaw, aby w tak ustalonym stanie faktycznym odmówić ubezpieczonej prawa do świadczenia w okresie przerwy wakacyjnej. Renta rodzinna przysługuje przez cały rok szkolny (akademicki) , tj. do dnia 31 sierpnia lub do dnia 30 września ( w przypadku studentów), a zatem także przez okres ferii letnich (por. Marcin Bartnicki: Komentarz do art. 68 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych).

Sąd Apelacyjny podziela stanowisko Sądu Najwyższego , wyrażone w wyroku z 13 maja 2014r., w sprawie o sygn. akt I UK 414/13, OSNP 2015/8/115, że okres pobierania nauki, o którym mowa w art.68 ust.1 pkt 2 ustawy emerytalnej, pojmowany jest szeroko i obejmuje nie tylko okres efektywnego uczestniczenia w zajęciach objętych programem nauczania, ale także okres wakacji, urlopu zdrowotnego dla ucznia szkoły średniej czy urlopu dziekańskiego dla studenta wyższej uczelni, jak również przerw w edukacji wynikających ze skreślenia z listy uczniów i ponownego przyjęcia ich w poczet. W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy podkreślił, że generalnie prawo do renty rodzinnej przysługuje tym dzieciom zmarłego żywiciela, które ze względu na wiek lub pobieranie nauki nie mają możliwości wykonywania pracy zarobkowej lub innej działalności stanowiącej tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym. Celem unormowania z art. 68 ust.1 pkt 2 ustawy emerytalnej jest zapewnienie środków finansowych młodej osobie do dnia, gdy może ona już samodzielnie zarabiać na swoje utrzymanie, jeżeli nie zamierza uzyskać wyższych kwalifikacji zawodowych w drodze nauki w szkole. Jednocześnie w cytowanym wyroku Sąd Najwyższy wskazał, że za niewystarczające należy uznać samo zapisanie się do szkoły lub na studia, jeżeli dziecko nie uczestniczy w żadnych zajęciach, nie pisze prac kontrolnych , nie uzyskuje zaliczeń i nie przystępuje do egzaminów, co ostatecznie powoduje skreślenie go z listy uczniów czy studentów (por. też wyroki Sądu Najwyższego z 5 lipca 2012r., I UK 65/12, LEX nr 1231467 i z 3 sierpnia 2013r., I UK 96/12, LEX nr 1226829).

Przenosząc powyższe na grunt niniejszej sprawy trzeba zwrócić uwagę , że w przypadku przerwy w nauce w lipcu i sierpniu 2001r. był to okres wakacji i w tym wypadku rzeczywiście ubezpieczona nie miała możliwości kontynuowania nauki, nawet gdyby chciała ją rozpocząć bezpośrednio po okresie zakończenia edukacji w Studium (...) w W. ( tj. od 1 lipca 2001r.) . Odmiennie sytuacja przedstawia się w odniesieniu do przerwy w nauce, jaka miała miejsce od stycznia do marca 2000r. Zgodnie z art.15 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (j.t.: Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 ze zm.) obowiązkiem szkolnym objęci są uczniowie w wieku do ukończenia 18 roku życia i w związku z tym nie podlegają obowiązkowi szkolnemu po ukończeniu tego wieku. Mają oni prawo do dalszego kształcenia się, ale niewywiązywanie się z obowiązków ucznia podlega sankcjom przewidzianym w statucie szkoły, w tym skreśleniem z listy uczniów. Z przedłożonej przez Kuratorium (...) w Ł. informacji z 7 maja (...). wynika, że ubezpieczona w roku szkolnym 2000/2001 nie zakończyła nauki w systemie planowym , tylko z dniem 21 stycznia 2000r. została skreślona z listy słuchaczy z powodu nieklasyfikowania ze wszystkich przedmiotów nauczania objętych programem nauczania, na skutek długotrwałej nieusprawiedliwionej nieobecności na zajęciach lekcyjnych . Oznacza to , że mimo zapisania się do szkoły, po stronie ubezpieczonej nie było w tym czasie woli kontynuowania nauki, a ostateczne skreślenie z listy słuchaczy szkoły i podane przyczyny skreślenia potwierdzają tylko okoliczność zakończenia edukacji w styczniu 2000r. Rozpoczęcie dalszego kształcenia na kursach masażu z końcem marca 2000r. z uwagi na długość przerwy zdecydowanie przekraczającej 2-tygodniowe ferie zimowe, nie może być uznane za kontynuację wcześniejszej edukacji, tylko należy je potraktować jako podjęcie po dwumiesięcznej przerwie nowego etapu kształcenia. Dlatego uzasadnione jest stanowisko Sądu Okręgowego , aprobujące ustalenia organu rentowego, że w okresie od 1 do 29 lutego 2000r. z powodu nieuzasadnionej i niewynikającej z obowiązującego systemu szkolnictwa ponadpodstawowego przerwy w edukacji ubezpieczona (będąca w wieku powyżej 16 lat) okresowo utraciła prawo do renty rodzinnej. Dlatego za ten okres pobrana renta rodzinna jest świadczeniem nienależnie pobranym w świetle art. 138 ust. 1 i 2 pkt 1 u.e.r.f.u.s. i podlega zwrotowi.

Już na marginesie należy podnieść , że w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 16 maja 2012r., III UZP 1/12, OSNP 2012/23-24/290, zwrócono uwagę na brak przepisów ustalających okres przedawnienia należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych i potrzebę interwencji legislacyjnej po to , aby ograniczyć możliwość żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń po wielu latach od ich pobrania. Jak podkreślił jednak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do powołanej uchwały, nie można w drodze wykładni wykreować instytucji przedawnienia zobowiązania do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Z tych względów podniesiony przez apelującą zarzut wydania decyzji zobowiązującej ją do zwrotu nienależnie pobranej renty rodzinnej po wielu latach , aczkolwiek niepozbawiony racji, nie znajduje uzasadnienia w treści obowiązujących przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych.

W konsekwencji należy uznać, że Sąd pierwszej instancji nieprawidłowo ustalił, iż za cały zakres objęty decyzją odwołująca się jest zobowiązana do zwrotu pobranej renty rodzinnej jako świadczenia nienależnego, ponieważ okres przerwy wakacyjnej w ustalonych okolicznościach sprawy należy uznać za okres kontynuowania nauki, o jakim mowa w art.68 ust.1 pkt 2 u.e.r.f.u.s. , uprawniający do spornego świadczenia . W tym zakresie rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego podlega zmianie na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. Odnosząc się do treści zaskarżonej decyzji, zwrot nienależnie pobranych świadczeń winien być ograniczony wyłącznie do wysokości renty rodzinnej wypłaconej za miesiąc luty 2000r. w kwocie 568,57 zł. + 16,32 zł. ( kwota jednorazowej wypłaty za 2000r. proporcjonalnie za 1 miesiąc, tj. 195,83 zł. : 12 ), w łącznej wysokości 584,89 zł. ( wyliczenie na k.90 akt ZUS) . Natomiast mając na uwadze powyższe rozważania, apelacja dotycząca zwrotu nienależnie pobranej renty rodzinnej za ww. okres od 1 do 29 lutego 2000 r. podlega oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c., jako bezzasadna.

O kosztach postępowania w drugiej instancji orzeczono stosownie do jego wyników, mając na względzie, że apelująca uległa tylko w nieznacznej części, na podstawie art. 100 k.p.c. w związku z § 6 pkt 3 i § 13 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. (t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 616) w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.