Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 414/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 maja 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z odwołania K. T.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej B. T.
o prawo do renty rodzinnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 maja 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 14
maja 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Decyzją z dnia 23 listopada 2011 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
odmówił ubezpieczonej K. T. wypłaty renty rodzinnej od 1 marca 2011 r.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G. wyrokiem z
dnia 22 maja 2012 r. oddalił odwołanie ubezpieczonej od powyższej decyzji, a Sąd
Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 14 maja 2013
r. oddalił jej apelację od orzeczenia pierwszoinstancyjnego.
Sądy obydwu instancji ustaliły, że K. T., urodzona 27 lutego 1986 r., od 1
listopada 2003 r. pobierała rentę rodzinną po zmarłym ojcu A. T. Razem z
ubezpieczoną do renty rodzinnej uprawniona jest jej matka B. T. K. T. w dacie
przyznania prawa do renty rodzinnej miała ukończone 16 lat życia, a więc
warunkiem pobierania świadczenia było kontynuowanie nauki. Z zaświadczeń
wystawionych przez Liceum Ogólnokształcące „F.” z 8 września 2003 r. oraz 1
września 2004 r. wynika, że odwołująca się była uczennicą tej szkoły i ukończyła
naukę 31 sierpnia 2005 r. Następnie decyzją władz Uniwersytetu [...] została
przyjęta na pierwszy rok studiów dziennych na kierunku prawo (studia dzienne
magisterskie) w roku akademickim 2005/2006. Wobec przedkładania wymaganych
zaświadczeń o kontynuowaniu edukacji, kolejnymi decyzjami organu rentowego
przedłużano prawo ubezpieczonej do renty rodzinnej na dalszy okres, ostatnio do
dnia 28 lutego 2011 r. Prawomocną decyzją z 23 lutego 2011 r. organ rentowy
wstrzymał dalszą wypłatę świadczenia z uwagi na ukończenie przez K. T. 25 roku
życia i decyzją z tej samej daty dokonał przeliczenia renty rodzinnej pobieranej
przez B. T. stwierdzając, że świadczenie to przysługuje uprawnionej na stałe. W
dniu 21 listopada 2011 r. ubezpieczona złożyła wniosek o przyznanie prawa do
renty rodzinnej za okres wsteczny, tj. od marca 2011 r., dołączając zaświadczenie,
z którego wynika, iż od 1 października 2005 r. jest studentką Wydziału Prawa i
Administracji Uniwersytetu […] oraz że w roku akademickim 2010/2011 zaliczyła
piąty rok studiów, zaś planowany termin ukończenia studiów określono na 30
września 2012 r. Odwołująca się w roku akademickim 2010/2011, trwającym od 1
października 2010 r., była studentką czwartego roku studiów. Jednocześnie
uzyskała zgodę na studiowanie awansem przedmiotów z piątego roku. Nie była
wpisana na piąty rok studiów, studiując jedynie - w trybie § 26 Regulaminu studiów
3
w Uniwersytecie […] - przedmioty objęte siatką dla piątego roku i realizując cały
obowiązkowy program studiów. Czwarty rok studiów zaliczyła 9 listopada 2011 r. W
tej samej dacie zaliczyła także ostatni (piąty) rok studiów, zdając wszystkie
przedmioty objęte programem studiów. Nigdy nie była wpisana na piąty rok studiów.
Ubezpieczona nie ukończyła studiów, ponieważ nie przedstawiła pracy
magisterskiej, w związku z czym w dniu 26 marca 2012 r. zostało wszczęte
postępowanie mające na celu skreślenie jej z listy studentów.
Dokonując prawnej analizy powyższego stanu faktycznego Sąd Apelacyjny
zważył, że wykładnia celowościowa i funkcjonalna art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.) przemawia za możliwością
wyjątkowego przedłużenia prawa do renty rodzinnej tylko tym studentom, którym
brakuje już niewiele miesięcy do zdobycia dyplomu wyższych studiów, a
pozbawienie ich w tym krótkim okresie prawa do renty rodzinnej mogłoby
doprowadzić do zaniechania dalszej nauki i zaprzepaszczenia kilkuletnich starań,
zmierzających do uzyskania wyższych kwalifikacji zawodowych i możliwości
zatrudnienia zgodnego z ich poziomem. Wobec faktu, iż w przepisie tym
ustawodawca użył sformułowania "będąc na ostatnim roku studiów", ocena
uprawnień wnioskodawcy uzależniona jest od ustalenia, czy w dniu osiągnięcia
wieku 25 lat był on studentem ostatniego roku studiów na uczelni wyższej.
Ustalenie daty, w której dziecko pobierające rentę rodzinną było na ostatnim roku
studiów w rozumieniu art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS,
następuje na podstawie wpisu na ostatni rok studiów, dokonanego w oparciu o
regulamin obowiązujący uczelnię. W regulaminie określa się również indywidualny
tok studiów, w którym daty rozpoczęcia i ukończenia poszczególnych semestrów i
lat studiów nie muszą zbiegać się z datami obowiązującymi ogół studentów. W
każdym wypadku regulamin uczelni decyduje o tym, na którym roku studiów
kształci się student. Sąd Apelacyjny zgodził się z tezą ubezpieczonej, że „ostatni
rok studiów w szkole wyższej” w rozumieniu art. 68 ust. 2 powołanej ustawy nie jest
tożsamy z „piątym rokiem studiów”; w jej przypadku - jako studentki Wydziału
Prawa i Administracji Uniwersytetu […] - studia stacjonarne jednolite magisterskie
obejmowały pięć lat (dziesięć semestrów). A zatem, dla przedłużenia wypłaty renty
4
rodzinnej - na podstawie wspomnianego art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS - w dniu 27 lutego 2011 r., czyli w dacie ukończenia 25 roku życia
(przypadającej na rok akademicki 2010/2011), ubezpieczona pozostawała
studentką ostatniego, czyli piątego roku studiów. Tymczasem w roku akademickim
2010/2011 odwołująca się faktycznie była studentką czwartego, a więc
przedostatniego roku studiów, studiując jednocześnie - w oparciu o § 26
Regulaminu studiów w Uniwersytecie […] - przedmioty przewidziane programem
nauczania dla piątego roku studiów, co nie oznacza jednak, że w omawianym
okresie była ona studentką ostatniego roku studiów. Zgodnie wszak z § 19 pkt 1
powyższego Regulaminu, okresem zaliczeniowym jest semestr. Semestralny tryb
zaliczeń dotyczy również przedmiotów trwających dłużej niż jeden semestr. Po
myśli zaś pkt 2 tego samego przepisu - warunkiem zaliczenia jest uzyskanie
zaliczeń wszystkich przedmiotów i praktyk przewidzianych planem studiów tak, aby
łącznie w ciągu całego roku akademickiego liczba punktów kredytowych wynosiła
nie mniej niż 60. Z mocy pkt 9 przytoczonego przepisu Regulaminu, zaliczenie
semestru zimowego powinno nastąpić nie później niż do 25 marca, a zaliczenie
semestru letniego lub roku - nie później niż do 25 września. Tak więc, niezależnie
od tego, że w trakcie czwartego roku studiów apelująca równolegle studiowała
przedmioty objęte planem studiów na piątym roku, w dniu 27 lutego 2011 r. brak
było jakichkolwiek podstaw do uznania, iż zaliczyła ona czwarty rok studiów, co w
konsekwencji uprawniałoby do stwierdzenia, że 25 lat życia osiągnęła będąc na
ostatnim roku studiów w szkole wyższej. Wyprowadzenie tego rodzaju wniosku było
zaś możliwe dopiero w chwili uzyskania przez nią zaliczenia wszystkich
przedmiotów i praktyk przewidzianych planem studiów dla czwartego roku, co z
całą pewnością nie mogło nastąpić wcześniej niż po zaliczeniu semestru letniego. Z
wyjaśnień Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu z 27 marca 2012 r. wynika
natomiast, że K. T. zaliczyła czwarty rok studiów 9 listopada 2011 r., z tą samą datą
zaliczając również ostatni - piąty rok studiów. Także zatem i ta okoliczność
wyklucza przyjęcie, iż w dniu 27 lutego 2011 r. była ona studentką ostatniego roku
studiów w szkole wyższej, uprawnioną do przedłużenia wypłaty renty rodzinnej do
zakończenia tegoż roku studiów, tj. - zgodnie z § 4 pkt 1 Regulaminu studiów - do
dnia 30 września 2011 r. Uwzględnieniu stanowiącego przedmiot sporu roszczenia
5
ubezpieczonej sprzeciwia się nadto data jego zgłoszenia (21 listopada 2011 r.).
Wedle art. 129 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, świadczenia wypłaca
się bowiem poczynając od miesiąca powstania prawa do tych świadczeń, nie
wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję
z urzędu, z uwzględnieniem ust. 2, który nie dotyczy rozpatrywanej sprawy, co
oznacza, że na wniosek złożony w dniu 21 listopada 2011 r. ubezpieczona, z
oczywistych względów, nie mogła uzyskać zaspokojenia swoich pretensji w
zakresie przyznania prawa do renty rodzinnej za okres od 1 marca 2011 r. W
okolicznościach faktycznych sprawy brak także jakichkolwiek podstaw do przyjęcia,
że odmowa wypłaty renty rodzinnej za okres po dniu 28 lutego 2011 r. była
następstwem błędu organu rentowego w rozumieniu art. 133 ust. 1 pkt 2 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS. Do dnia 21 listopada 2011 r., tj. do dnia złożenia
przedmiotowego wniosku, organ rentowy nie posiadał bowiem wiedzy odnośnie
tego, że równolegle z czwartym rokiem studiów ubezpieczona zaliczyła także piąty
rok, zaś wobec treści zaświadczenia Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu z
17 maja 2011 r., z którego wynika, iż w czasie ósmego, letniego semestru
przypadającego na rok akademicki 2010/2011 odwołująca się realizuje awansem
program roku piątego, krytyki nie wytrzymują jej twierdzenia, że uzyskanie tego
rodzaju zaświadczenia mogło nastąpić dopiero po zaliczeniu czwartego roku
studiów (czyli po dniu 9 listopada 2011 r.).
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną ubezpieczonej. Skargę
oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego: 1/ art. 68 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.) polegającego na uznaniu, że skarżąca w
dacie ukończenia przez nią 25 roku życia nie była studentką ostatniego (czyli w jej
przypadku czwartego) roku studiów; 2/ art. 160 ust. 1, 1a i 2 ustawy z dnia 27 lipca
2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 572 ze
zm.) w związku z § 5 ust. 1 i 3, § 26 i § 19 ust. 9 Regulaminu studiów w
Uniwersytecie […] uchwalonego przez Senat Uniwersytetu uchwałą nr 17 z dnia 25
kwietnia 2006 r., z uwzględnieniem zmian wprowadzonych uchwałami: nr 33 z dnia
26 września 2006 r., nr 53 z dnia 17 kwietnia 2007 r., nr 18 z dnia 7 kwietnia 2009 r.,
nr 39 z dnia 22 września 2009 r. oraz nr 56 z dnia 20 kwietnia 2010 r. (zwany dalej
6
Regulaminem studiów), przez błędną jego wykładnię i zastosowanie polegające na
uznaniu, że Regulamin studiów nie zezwala na skrócenie okresu studiów
przewidzianego planem studiów, z uwagi na indywidualny tok studiów oraz
studiowanie w trybie określonym w § 26 Regulaminu studiów; 3/ art. 129 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przez dokonanie jego błędnej wykładni, w
sposób godzący w cele renty rodzinnej, czyli dostarczenie środków utrzymania w
czasie, gdy w związku z kształceniem dziecko nie wykonuje pracy dającej źródło
utrzymania. Skarżąca wniosła o uchylenie i zmianę skarżonego wyroku przez
przyznanie jej świadczenia rentowego za wnioskowany przez nią okres od marca
do listopada 2011 r. wraz z ustawowymi odsetkami za zwłokę od dnia 1 marca
2011 r. do dnia zapłaty. Ponadto wniosła o zasądzenie od Skarbu Państwa na
rzecz pełnomocnika ubezpieczonej kosztów zastępstwa procesowego według norm
przepisanych, a od ubezpieczyciela na rzecz ubezpieczonej - kosztów opłaty
sądowej w kwocie 30 zł.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że z treści zaświadczenia z
dnia 27 marca 2012 r. wydanego przez Prodziekana Wydziału Prawa i Administracji
Uniwersytetu […] wynika wprost, iż skarżąca zrealizowała cały obowiązkowy
program studiów w trakcie czwartego roku i w związku z tym nigdy nie została
wpisana na piąty rok studiów. Tym samym z zaświadczenia tego wynika, że rok
czwarty był ostatnim rokiem studiów, na który była wpisana skarżąca, co jest
zgodne z treścią § 5 ust. 1 i 3 oraz § 26 Regulaminu studiów. Wbrew twierdzeniom
Sądu drugiej instancji, możliwe jest przy tym zaliczenie semestru letniego w dacie
późniejszej niż 25 września, na skutek skierowanego do dziekana wniosku studenta
o tak zwane przedłużenie sesji na podstawie § 19 ust. 9 Regulaminu studiów.
Skarżąca wskazała, że w odpowiedzi na jej wniosek z 21 listopada 2011 r. o
wypłatę renty rodzinnej, ZUS wystosował pismo z 23 listopada 2011 r., w którym
poinformował skarżącą, że: „warunkiem kontynuacji wypłaty renty rodzinnej po
ukończeniu 25 roku życia jest przedłożenie odpowiedniego zaświadczenia
wystawionego przez władze uczelni, potwierdzającego fakt zdania wszystkich
egzaminów przewidzianych w ramach przedostatniego roku studiów oraz uzyskanie
wpisu na ostatnim roku studiów w dacie ukończenia 25 roku życia”. Uzyskanie
przez skarżącą zaświadczenia o tej treści było niemożliwe zarówno z przyczyn
7
faktycznych jak i prawnych, ze względu na fakt studiowania przez nią w trybie § 26
Regulaminu studiów. Dopiero po zaliczeniu przez skarżącą wszystkich egzaminów
przewidzianych planem studiów na czwarty i na piąty rok nastąpiło
skonkretyzowanie stanu faktyczno-prawnego, a mianowicie tego, że skarżąca w
roku akademickim 2010/2011 zaliczyła ostatni rok studiów będąc wpisaną na
czwarty rok, tym samym okazało się, iż przedostatnim rokiem studiów był dla niej
rok trzeci, przypadający odpowiednio na rok akademicki 2009/2010. W przypadku,
gdyby skarżąca w roku akademickim 2010/2011 nie zdała któregoś z egzaminów
przewidzianych planem studiów dla roku piątego oraz zdała pozostałe egzaminy
przewidziane dla roku czwartego, to zostałaby ona w zwykłym trybie wpisana na
rok piąty i byłaby zobowiązana w roku akademickim 2011/2012 do zdania tego
egzaminu. W takiej sytuacji w dacie ukończenia przez ubezpieczoną 25 roku życia
(rok akademicki 2010/2011) nie było możliwe uzyskanie przez skarżącą
zaświadczenia, że ukończyła ona przedostatni rok studiów i uzyskała wpis na
ostatni rok studiów, z uwagi na fakt studiowania przez nią w trybie § 26 Regulaminu
studiów. Ostateczne ustalenie, który rok studiów był ostatni a który przedostatni,
zależało więc od zaliczenia przez nią wszystkich egzaminów przewidzianych
planem studiów dla kierunku prawo. Brak możliwości pozyskania przez skarżącą
przedmiotowego zaświadczenia w dacie 27 lutego 2011 r. był zatem wynikiem
okoliczności obiektywnych, na które nie miała ona żadnego wpływu. Wbrew
twierdzeniom Sądu drugiej instancji, zaświadczenie władz uczelni z 17 maja 2011 r.
stwierdza jedynie, że skarżąca jest studentką roku czwartego i jednocześnie
realizuje „awansem”, czyli w trybie § 26 Regulaminu studiów, przedmioty z piątego
roku. Treść tego zaświadczenia nie spełnia wymogów określonych w piśmie ZUS z
dnia 23 listopada 2011 r., gdyż nie precyzuje, czy rok na który w dacie 17 maja
2011 r. była wpisana skarżąca, jest jej ostatnim czy też przedostatnim rokiem
studiów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, albowiem uzasadnione są
zarzuty podnoszone w ramach kasacyjnej podstawy naruszenia prawa
materialnego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
8
Analizę prawidłowości przedmiotowego rozstrzygnięcia rozpocząć wypada
od stwierdzenia, że na gruncie unormowań ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2013 r., poz. 1440 ze zm.; zwana dalej: ustawą o emeryturach i rentach z FUS lub
ustawą) prawo do renty zarówno z tytułu niezdolności do pracy, jak i renty rodzinnej,
ustawodawca wiąże z podleganiem ubezpieczeniu społecznemu. Powiązanie
prawa do renty rodzinnej z ubezpieczeniem społecznym polega na tym, że osoba,
po śmierci której powstaje to prawo, musi mieć odpowiednio długi okres
ubezpieczenia albo, po osiągnięciu takiego okresu, korzystać ze świadczeń z tego
ubezpieczenia - emerytury lub renty (art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS). Ubezpieczenie społeczne obejmuje także członków rodziny ubezpieczonego
w postaci prawa do renty rodzinnej w razie jego śmierci. Prawo to obejmuje jednak
tylko tych członków rodziny, co do których na zmarłym ciążył ustawowy obowiązek
ich utrzymania, a którzy nie mieli możliwości zgłoszenia się do własnego
ubezpieczenia. Są to między innymi dzieci zmarłego. Zgodnie bowiem z art. 68 ust.
1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i
dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej: 1) do ukończenia 16 lat; 2)
do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż
do osiągnięcia 25 lat życia, albo 3) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie
niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do
pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2. Generalnie prawo do renty rodzinnej
przysługuj zatem tym dzieciom zmarłego żywiciela, które ze względu na wiek lub
pobieranie nauki nie mają możliwości wykonywania pracy zarobkowej lub innej
działalności stanowiącej tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym. W
konsekwencji tego, także prawo do renty rodzinnej bez względu na wiek
przysługuje takiemu dziecku całkowicie niezdolnemu do pracy, jak również
niezdolnemu do samodzielnej egzystencji, które nie miało możliwości uzyskania
prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, a więc takiemu, które stało się
niezdolne do pracy w czasie, gdy nie mogło podlegać ubezpieczeniu społecznemu
z powodu wieku lub uczęszczania do szkoły. Intencją ustawodawcy było
powiązanie wymienionej w art. 68 ust. 1 ustawy granicy wieku zachowania
uprawnień do renty rodzinnej (16 lat) z najniższym wiekiem, od jakiego w świetle
9
art. 190 § 2 k.p. wolno młodzieży podejmować zatrudnienie w charakterze
pracownika młodocianego. Celem tego unormowania jest więc zapewnienie
środków finansowych młodej osobie do dnia, gdy może ona już samodzielnie
zarabiać na swoje utrzymanie, jeżeli nie zamierza uzyskać wyższych kwalifikacji
zawodowych w drodze nauki w szkole W sytuacji kontynuowania nauki po
ukończeniu 16 roku życia (co jest powszechne), osobie takiej przysługuje prawo do
dalszej wypłaty renty rodzinnej aż do ukończenia nauki, nie dłużej niż do
osiągnięcia 25 lat życia. Przez naukę w szkole rozumie się przy tym naukę w
szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych (publicznych i
niepublicznych), szkołach wyższych (państwowych i niepaństwowych), szkołach
prowadzonych przez Kościół katolicki, a także pozaszkolnych formach kształcenia,
dokształcania bądź doskonalenia zawodowego (np. w ramach różnego rodzaju
kursów lub praktyk zawodowych). W grę wchodzą wszelkie formy kształcenia w
systemie stacjonarnym, zaocznym, wieczorowym i korespondencyjnym. Renta
rodzinna przysługuje również słuchaczom studiów doktoranckich i studiów
podyplomowych (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2000 r., II UKN
699/99, OSNAPiUS 2002 nr 5, poz. 127 z aprobującą glosą M. Skąpskiego; dnia 13
stycznia 2006 r., I UK 155/05, OSNP 2006 nr 23 – 24, poz. 368; z dnia 17
października 2006 r., II UK 73/06, OSNP 2007 nr 21 – 22, poz. 325 i z dnia 22
stycznia 2008 r., I UK 207/07, OSNP 2009 nr 5 – 6, poz. 74). Okres pobierania
nauki pojmowany jest zaś szeroko, gdyż obejmuje nie tylko okres efektywnego
uczestniczenia w zajęciach objętych programem nauczania, ale także okres wakacji,
urlopu zdrowotnego dla ucznia szkoły średniej czy urlopu dziekańskiego dla
studenta wyższej uczelni (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2000 r.,
II UKN 739/99, OSNAPiUS 2002 nr 9, poz. 215), jak również przerw w edukacji
wynikających ze skreślenia z listy uczniów i ponownego przyjęcia w ich poczet
(wyroki Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 26 kwietnia 1968 r., III TR
1772/67, OSPiKA 1969 nr 12, poz. 250 i z dnia 29 listopada 1967 r., IV TR 95/76,
niepublikowany oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 1986 r., II UZP
47/85, OSNCP 1986, poz. 204, nawiązująca do wyroków Sądu Najwyższego z dnia
29 stycznia 1981 r., II URN 7/81, niepublikowanego i z dnia 27 kwietnia 1982 r.,
II URN 74/82 (OSNCP 1982 nr 11-12, poz. 176, a także wyroki tego Sądu z dnia 6
10
maja 1986 r., II URN 45/86, PiZS 1986 nr 10 - 11, s. 83, z dnia 16 kwietnia 1999 r.,
II UKN 571/98, niepublikowany, z dnia 3 października 2000 r., II UKN 739/99,
OSNAPiUS 2002 nr 9, poz. 215 i z dnia 24 listopada 2004 r., I UK 3/04, OSNP
2005 nr 8, poz. 116). Bez znaczenia pozostaje przyczyna wydłużenia czasu nauki
czy studiowania, ale za niewystarczające należy uznać samo zapisanie się do
szkoły lub na studia, jeżeli dziecko nie uczestniczy w żadnych zajęciach, nie pisze
prac kontrolnych, nie uzyskuje zaliczeń i nie przystępuje do egzaminów, co
ostatecznie powoduje skreślenia go z listy uczniów czy studentów (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 5 lipca 2012 r., I UK 65/12, LEX nr 1231467 i z dnia 3 sierpnia
2012 r., I UK 96/12, LEX nr 1226829).
Z woli ustawodawcy, z dniem ukończenia granicy wiekowej 25 lat, prawo do
renty rodzinnej ustaje bez względu na okres, jaki pozostał do zakończenia nauki w
szkole, jeżeli jest ona odbywana w szkole niebędącej szkołą wyższą. Jedyny
wyjątek w tym zakresie ustanowiony został w art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS. W myśl tego przepisu, jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc
na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się
do zakończenia tego roku studiów. Hipotezą omawianej normy prawnej objęte są
jednak tylko osoby odbywające studia w szkole wyższej (wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 3 marca 2011 r., II UK 303/10, OSNP 2012 nr 7 – 8, poz. 98), w tym studia
na zagranicznych uczelniach (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2010 r.,
III UK 50/10, OSNP 2012 nr 3 – 4, poz. 49) oraz studia doktorancie prowadzone
przez Polską Akademię Nauk (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 października
2006 r., II UK 73/06, OSNP 2007 nr 21 – 22, poz. 205). Najwięcej kontrowersji
budzi przy tym ustalenie znaczenia użytego w tym przepisie zwrotu "będąc na
ostatnim roku studiów". Ustawa nie zawiera jakiejkolwiek definicji tego pojęcia, ani
nie odsyła w tym zakresie do przepisów innych aktów prawnych. Odpowiedzi na to
pytanie o istotę powyższego sformułowania nie daje też ani dawna ustawa z dnia
12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385 ze zm.) ani
obecnie obowiązująca ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie
wyższym (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 572 ze zm.). Art. 144 ust. 1
pierwszej z wymienionych ustaw oraz art. 161 ust. 1 drugiej zawierają jednak
upoważnienie do dla senatu uczelni do uchwalania regulaminu studiów, którego
11
przedmiotem, stosownie do art. 160 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym, powinna
być organizacja i tok studiów, a w ich ramach – określenie liczby lat i semestrów
studiów oraz dat ich rozpoczęcia i zakończenia. W judykaturze przyjmuje się zatem,
że określenie ostatniego roku studiów następuje na podstawie regulaminu uczelni,
a studentem ostatniego roku studiów jest osoba legitymując się stosownym wpisem
na ten rok (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2003 r., II UK 138/03,
OSNP 2004 nr 15, poz. 271; z dnia 19 kwietnia 2006 r., II UK 134/05, LEX nr
1001297; z dnia 20 kwietnia 2006 r., I UK 265/05, Pr.Pracy 2006 nr 7 – 8, s. 53 i z
dnia 8 sierpnia 2007 r., II UK 1/07, OSNP 2008 nr 19 – 20, poz. 295 z glosą
krytyczną A. Wypych – Żywickiej OSP 2009 nr 3, poz. 27). Zauważa się, że
wprawdzie regulamin studiów nie ma charakteru normatywnego i nie należy do
konstytucyjnie określonych źródeł prawa (art. 87 Konstytucji RP), a tylko normy
prawne z takich źródeł wynikające stanowią prawo materialne w rozumieniu
art. 393 (1) pkt 1 k.p.c., to jednak musi być uznany za akt prawny konkretyzujący i
uściślający znaczenie sformułowania "ostatni rok studiów w szkole wyższej",
zamieszczonego w art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. W związku
z tym ustalenie, kiedy dziecko pobierające rentę rodzinną było na ostatnim roku
studiów w rozumieniu tego przepisu, następuje na podstawie wpisu na ostatni rok
studiów, dokonanego w oparciu o regulamin obowiązujący uczelnię. W regulaminie
określa się również indywidualny tok studiów, w którym daty rozpoczęcia i
ukończenia poszczególnych semestrów i lat studiów nie muszą zbiegać się z
datami obowiązującymi ogół studentów. W każdym wypadku regulamin uczelni
decyduje o tym, na którym roku studiów kształci się student.
Podejmując próbę dekodowania normy prawnej zawartej w art. 68 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach z FUS trzeba jednak mieć na uwadze językowy
kontekst całej regulacji tego artykułu. Warto zauważyć, że w komentowanym
przepisie ustawodawca nie posłużył się określeniem "dziecko posiadające wpis na
ostatni rok studiów" ani "będące studentem ostatniego roku studiów". Wydaje się
więc, że formalny status ubezpieczonego jako studenta ostatniego roku studiów nie
przesądza jeszcze o zachowaniu przez dziecko prawa do renty rodzinnej po
ukończeniu przez nie 25 roku życia. Analiza treści unormowań art. 68 ust. 1 i ust. 2
ustawy prowadzi do wniosku, iż decydujące znaczenie dla przesunięcia wiekowych
12
granic uprawnienia dziecka do przedmiotowego świadczenia jest fakt pobierania
nauki. Zatem tak jak umieszczenie na liście uczniów lub studentów szkoły nie
przesądza o zachowaniu przez dziecko prawa do renty rodzinnej po ukończeniu 16-
tego roku życia, jeśli mimo legitymowania się stosownym wpisem faktycznie nie
realizuje ono obowiązku szkolnego, tak również możliwość przedłużenia wypłaty
świadczenia rentowego po osiągnięciu przez uprawnionego wieku 25 lat
uzależniona jest nie tyle od formalnego wpisu na listę studentów ostatniego roku
studiów w szkole wyższej ile od rzeczywistego studiowania na tymże roku. Sam
wpis na kolejny rok studiów ma charakter techniczny, porządkujący i ułatwiający
prowadzenie statystyki związanej z procesem nauczania w szkole wyższej. Zgodnie
z postanowieniami regulaminów wyższych uczelni, zasadniczo uzyskanie wpisu na
kolejny rok studiów następuje po zakończeniu poprzedniego roku studiów, a więc
po zaliczeniu przedmiotów objętych programem nauczania na tymże roku. Wpis na
dany rok studiów stanowi nie tylko potwierdzenie rozliczenia poprzedniego roku
akademickiego (uzyskania zaliczeń i zdania egzaminów w semestrze letnim tegoż
roku), ale jest także podstawą uczestnictwa w zajęciach w kolejnym roku
akademickim. Opisaną sytuację należy uznać za standardowa. Istnieją wszak
wyjątki od niej, dotyczące osób korzystających z indywidualnego toku studiów,
które posiadając wpis na dany rok studiów, decyzją właściwego organu uczelni
uzyskują zgodę na uczestniczenie w zajęciach i zdawanie egzaminów z kolejnego
roku. Jest to właśnie klasyczny przykład niepokrywania się dat rozpoczęcia i
zakończenia poszczególnych semestrów i lat studiów z obowiązującymi ogół
studentów uczelni. Może się zatem zdarzyć, że nie mając formalnego wpisu na
ostatni rok studiów, student na podstawie postanowień regulaminu szkoły wyższej
oraz w określonym tymi postanowieniami trybie, za zgodą właściwego organu
uczelni uczestniczy w zajęciach i zdaje egzaminy z przedmiotów objętych siatką
przewidzianą dla tego roku, a zatem studiuje (czyli pobiera naukę) na ostatnim roku
studiów. W rzeczywistości dany rok akademicki jest dla niego jednocześnie
przedostatnim i ostatnim rokiem studiów. W przeciwnym razie – przyznając wpisowi
na listę studentów decydujące znaczenie w interpretacji pojęcia "będąc na ostatnim
roku studiów"- można dojść do zgoła paradoksalnego wniosku, że osoba, które
mimo nielegitymowania się tego rodzaju wpisem faktycznie zrealizowała cały
13
program studiów i zdała wszystkie przewidziane tym programem egzaminy, nigdy
nie była na ostatnim roku studiów w ujęciu komentowanego przepisu. Tymczasem
również takie osoby, jeśli ukończyły 25 rok życia w trakcie rzeczywistego, zgodnego
z regulaminem uczelni pobierania nauki jednocześnie na przedostatnim i ostatnim
roku studiów, zachowują prawo do renty rodzinnej, ale tylko do zakończenia tego
roku akademickiego. Przepis art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS
łączy bowiem maksymalny czas trwania uprawnień rentowych z zakończeniem
ostatniego roku studiów a nie z zakończeniem studiów, pod którym to ostatnim
pojęciem art. 167 ust. 2 Prawa o szkolnictwie wyższym rozumie zasadniczo datę
złożenia egzaminu dyplomowego. Nadto zgodnie z literalnym brzmieniem art. 68
ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, po ukończeniu przez ubezpieczonego
25 roku życia w trakcie pobierania nauki na ostatnim roku studiów możliwość
przedłużenia uprawnień rentowych nie rozciąga się na kolejny rok akademicki w
razie ewentualnego niezaliczenia ostatniego roku studiów i powtarzania go w tymże
kolejnym roku akademickim. Odmowa przyznania tej grupie ubezpieczonych prawa
do renty rodzinnej po ukończeniu 25 roku życia byłaby tym bardziej niezrozumiała
w sytuacji, gdy judykatura zalicza do kręgu adresatów komentowanej normy
prawnej także osoby, które osiągnęły określony w przepisie wiek, powtarzając
ostatni rok studiów (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2006 r., II UK
174/05, OSNP 2007 nr 7 – 8, poz. 107) lub będąc na ostatnim roku studiów po
uprzednim ukończeniu studiów magisterskich na innym kierunku (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 lipca 2006 r., III UK 49/06, OSNP 2007 nr 13 – 14, poz.
205), a więc osoby, które - jak w pierwszym przypadku – z różnych powodów nie
dochowały regulaminowego terminu ukończenia nauki w szkole wyższej, albo – jak
w drugim – kontynuowały studia mimo możliwości podjęcia zatrudnienia zgodnego
z posiadanymi już kwalifikacjami.
Przyjmując, że skarżąca należy do grona uprawnionych do renty rodzinnej
objętych regulacją art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wypada
stwierdzić, iż rację ma Sąd Apelacyjny uznając za bezzasadne oparcie przez
ubezpieczoną żądania spełnienia spornego świadczenia za okres wsteczny na
podstawie art. 133 ust. 1 pkt 2 tej ustawy. Niewątpliwie decyzji o wstrzymaniu
wypłaty renty rodzinnej nie można kwalifikować jako błędu organu rentowego,
14
nawet w szerokim słowa tego znaczeniu (a więc jako wszelkich zaniedbań tego
organu, każdej obiektywnej wadliwości, niezależnie od tego, czy była ona skutkiem
pomyłki, celowego działania organu, czy też rezultatem niewłaściwych działań
pracodawców albo wadliwej techniki legislacyjnej i w konsekwencji
niejednoznaczności stanowionych przepisów), skoro do dnia wystąpienia z
przedmiotowym wnioskiem, tj. do 21 listopada 2011 r., Zakład Ubezpieczeń
Społecznych nie miał wiedzy o tej istotnej dla roszczeń ubezpieczonej okoliczności,
jaką było równoległe realizowanie przez nią programu dwóch lat studiów w dniu
ukończenia 25 roku życia. Nie mógł zatem prowadzić w tym zakresie postępowania,
czynić ustaleń faktycznych i dokonywać ich oceny prawnej. Należy również
zgodzić się ze stanowiskiem Sądu drugiej instancji, iż niniejszy spor dotyczy prawa
do świadczenia. Jak bowiem wyjaśnił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
postanowienia z dnia 20 lutego 2007 r., II UZ 66/06 (OSNP 2008 nr 7 – 8, poz. 116)
sprawa o "przedłużenie" prawa do renty rodzinnej do zakończenia ostatniego roku
studiów w szkole wyższej, wszczęta po wydaniu przez organ rentowy decyzji o
ustaniu tego prawa, jest sprawą o przyznanie renty w rozumieniu art. 3982
§ 1 k.p.c.
Analizując pretensje ubezpieczonej w kontekście unormowania art. 129 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z FUS Sądy obydwu instancji nie przywiązały
jednak właściwej wagi do faktu, że wniosek rentowy skarżącej z 21 listopada 2011 r.
nie był pierwszorazowy, lecz dotyczył kontynuacji prawa do świadczenia
przyznanego z dniem 1 listopada 2003 r. i realizowanego do dnia 28 lutego 2011 r.
Niniejszy wniosek nawiązuje do decyzji organu rentowego z 23 lutego 2011 r.
wstrzymującej wypłatę renty rodzinnej z dniem 1 marca 2011 r. Wnioskodawczyni
stawiając tezę o zachowaniu przez nią uprawnień rentowych po tejże dacie
wskazuje na okoliczności istniejące w chwili wydania wspomnianej decyzji (tj.
równoległego realizowania programu przedostatniego i ostatniego roku studiów
prawniczych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu […]), której to
okoliczności nie mogła wcześniej udowodnić z uwagi na brak wystawionego przez
władze uczelni dokumentu w postaci zaświadczenia o treści wymaganej przez
organ rentowy. Mimo niepowołania przez ubezpieczoną właściwej podstawy
prawnej wniosku, rzeczą Sądów orzekających w sprawie było dokonanie
prawidłowej kwalifikacji żądania skarżącej w świetle przepisów prawa materialnego.
15
Przedmiotowy wniosek dotyczył bowiem ponownego ustalenia prawa do
świadczenia w rozumieniu art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Zgodnie z tym przepisem, prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu
ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po
uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe
dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które
mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość. Co do przesłanek
ponownego ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości godzi się zauważyć,
że doktryna nadaje pojęciu "przedłożenia nowych dowodów" szersze znaczenia od
podstaw wznowienia postępowania administracyjnego (art. 145 1 pkt 5 k.p.a.) i
obejmując nim przypadki ujawnienia dowodów istniejących zarówno przed jak i po
wydaniu decyzji, pod warunkiem, że wynikają z nich fakty uwzględniane w tejże
decyzji (R. Babińska, Wzruszalność prawomocnych decyzji rentowych, Warszawa
2007, s. 123). Dowodem uzasadniającym ponowne ustalenie prawa do świadczenia
może zaś być właściwe wszystko, co wpływa na prawo do świadczenia lub jego
wysokość (K. Ślebazak (w:) Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Emerytury pomostowe. Komentarz pod redakcją B. Gudowskiej i K.
Ślebzaka, Warszawa 2013, s. 715). Z kolei użyty w przepisie zwrot "nowe
okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji" definiowany jest przez naukę
prawa i judykaturę, jako ogół wymagań formalnych i materialnoprawnych
związanych z ustaleniem decyzją rentową prawa do świadczeń, a więc jako fakty
warunkujące powstanie prawa do świadczeń, jak i uchybienia normom prawa
procesowego lub materialnego przez organ rentowy, wpływające potencjalnie na
dokonaną ex lege sytuację prawną zainteresowanego (por. Babińska,
Wzruszalność…, s. 132 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 2013 r.,
III UK 145/12, LEX nr 1408199). W przeciwieństwie do dowodów, nie muszą to być
przy tym okoliczności nowe (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2007 r.,
II UZP 3/07, OSNP 2007 nr 23 – 24, poz. 355).
Resumując, zgłoszony przez skarżącą wniosek rentowy z 21 listopada
2011 r., będący w rzeczywistości wnioskiem o ponowne ustalenie prawa do
świadczenia, powinien być rozpatrzony w pierwszej kolejności z punktu widzenia
jego dopuszczalności w świetle art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
16
FUS, a następnie pod kątem spełniania przez wnioskodawczynię przesłanek prawa
do renty rodzinnej z art. 68 ust. 2 tej ustawy.
Podzielając zatem kasacyjne zarzuty naruszenia prawa materialnego przy
ferowaniu zaskarżonego wyroku, Sąd Najwyższy z mocy art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz
art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.