Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 434/14
POSTANOWIENIE
Dnia 27 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Starosty W.
przy uczestnictwie L. M., J. M., J. C., L. S., A. S., C. S., Cechu Rzemiosł Różnych i
Przedsiębiorczości
w A., Gminy B. oraz Gminy A.
o uchylenie postanowienia Sądu Grodzkiego w A.
z dnia 22 lutego 1947 r. w sprawie […] i ustalenie daty śmierci,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika Gminy A.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 8 maja 2014 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) oddala wniosek o zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w K. oddalił apelacje
wnioskodawcy Skarbu Państwa – Starosty W. i uczestnika Gminy A. od
postanowienia Sądu Rejonowego w W. oddalającego wniosek o uchylenie
postanowienia Sądu Grodzkiego w A. z dnia 22 lutego 1947 r. o zmianie
postanowienia z dnia 5 grudnia 1946 r. o stwierdzeniu zgonu F. Z. oraz o ustalenie,
że zmarła ona z końcem jesieni 1942 r. nie przeżywając dnia 1 stycznia 1943 r.
Ustalił, że Sąd Grodzki w A. postanowieniami z dnia 5 grudnia 1946 r., sygn.
[…], […], […] i […] stwierdził, że A. Z. zmarł w T. w październiku 1942 r., a zatem
nie przeżył dnia 1 listopada 1942 r., jego żona F. Z. zmarła z końcem jesieni 1942
r., a zatem nie przeżyła dnia 1 stycznia 1943 r., zaś ich dzieci D. i R. zmarły w
Oświęcimiu w sierpniu 1943 r., a zatem nie przeżyły dnia 31 sierpnia 1943 r.
Podstawę orzeczeń w stosunku do A. i F. małżonków Z. stanowiły zeznania
świadka H. S., natomiast w stosunku do ich dzieci świadka E. R., których treść nie
została przytoczona w uzasadnieniu postanowień.
Postanowieniem z dnia 22 lutego 1947 r., sygn. […] Sąd ten zmienił
postanowienie z dnia 5 grudnia 1946 r. i ustalił chwilę śmierci F. Z. na marzec 1944
r., najpóźniej 31 marca 1944 r. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły zeznania
świadka L. B., która zeznała, że przebywała z F. Z. w obozie w Bielawie (Langbilau,
podobóz Gross – Rosen), w którym ta zmarła w marcu 1944 r. Postanowienie
spowodowało zmianę kręgu spadkobierców, bo w miejsce Skarbu Państwa
jedynym spadkobiercą została L. S. - siostra F. Z.
Ponieważ wniosek oparty był na twierdzeniu, że zeznania L. B. stanowiące
podstawę postanowienia zmieniającego z dnia 22 lutego 1947 r. nie odpowiadają
prawdzie, Sądy obu instancji przeprowadziły dochodzenie sądowe w celu
weryfikacji prawdziwości relacji tego świadka i dokonały analizy dostępnych
dokumentów zawierających dane na temat śmierci rodziny Z. Analiza
zgromadzonego materiału dowodowego doprowadziła do stwierdzenia, że bardziej
zmierzał on do zdyskredytowania zeznań L. B., niż udowodnienia rzeczywistej daty
3
śmierci F. Z. Szereg dowodów poddaje wprawdzie w wątpliwość to, czy istotnie L.
B. przebywała w obozie w Bielawie w 1944 r., ale definitywnie tego faktu nie
wyklucza.
Sąd drugiej instancji wyraził pogląd, że domniemanie chwili śmierci
wynikające z orzeczenia o stwierdzeniu zgonu może być obalone w postępowaniu
przewidzianym w art. 539 – 543 k.p.c., co wymaga wykazania dowodami innej
chwili śmierci zmarłego, niż określona w postanowieniu. Zdyskredytowanie zeznań
L. B. nie prowadzi do przyjęcia za wykazaną chwili śmierci określonej
w postanowieniu z dnia 5 grudnia 1946 r., bo ewentualne podważenie dowodów
w następczym postępowaniu zmieniającym postanowienie o stwierdzenie zgonu,
nie powoduje automatycznego powrotu do wcześniejszej daty zgonu skoro wydanie
postanowienia zmieniającego powoduje unicestwienie postanowienia pierwotnego.
Ponowna ocena niekompletnego materiału dowodowego, dokonywana po
kilkudziesięciu latach obarczona jest ryzykiem niepewnych ustaleń, a nie został
przedstawiony przekonywujący dowód, że F. Z. zmarła w innej chwili niż oznaczona
w postanowieniu z dnia 22 lutego 1947 r. Zmiana postanowienia może nastąpić z
przyczyny wykazania nowych okoliczności, a nie wskutek ponownej oceny
materiału dowodowego. Wniosek oparto tylko na ponownej ocenie zeznań L.B., ale
nie przedstawiono żadnej okoliczności, która pozwalałaby na jego uwzględnienie.
W skardze kasacyjnej od powyższego postanowienia uczestnik Gmina A.
wniosła o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 31
§ 2 k.c., zaś naruszenie przepisów postępowania wywiodła z naruszenia art. 539 w
zw. z 538 § 2 k.p.c., art. 539 k.p.c., art. 538 § 2 k.p.c. i art. 244 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżąca wnosi o uchylenie – w części dotyczącej daty zgonu –
postanowienia, którym zostało zmienione postanowienie o stwierdzeniu zgonu oraz
wnosi o stwierdzenie chwili zgonu zgodnie z pierwotnym postanowieniem.
4
Zagadnienie przedstawione w skardze kasacyjnej, dotyczące zakresu
dowodzenia w postępowaniu o zmianę postanowienia o stwierdzeniu zgonu przez
określenie innej chwili zgonu, związane jest z problemem odwołalności
prawomocnych postanowień w postępowaniu nieprocesowym.
Art. 523 k.p.c. stanowi, iż prawomocne postanowienie orzekające co do
istoty sprawy nie może być zmienione lub uchylone, chyba że przepis szczególny
stanowi inaczej i przewiduje wyjątek od tej zasady dla postanowień oddalających
wniosek, które mogą być zmienione w razie zmiany okoliczności. Takimi przepisami
szczególnymi w stosunku do prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu zgonu
są, na zasadzie wyłączności, art. 539 – 543 k.p.c., które dopuszczają jego
uchylenie w razie przeprowadzenia dowodu, że osoba zmarła żyje lub że jej śmierć
nastąpiła w innej chwili.
Uchylenie orzeczenia w tym trybie nie następuje drodze zaskarżenia
orzeczenia, bo albo nie jest ono dotknięte żadnym uchybieniem albo jego
wadliwość nie jest wynikiem błędnych czynności lub rozumowania sądu, a więc nie
jest ono wynikiem kontroli poprzednio przeprowadzonego postępowania.
Zniweczenie skuteczności prawnej orzeczenia następuje w wyniku skorzystania
przez wnioskodawcę ze szczególnego środka prawnego, kwalifikowanego
w doktrynie w kategorii odwołalności orzeczeń. Odwołanie odnosi się do orzeczeń
prawidłowych w chwili wydania zarówno pod względem ustalonego stanu
faktycznego, jak i dokonanej oceny prawnej. Uchylenie lub zmiana orzeczenia
następuje w razie stwierdzenia okoliczności, które albo nie istniały wcześniej, albo
zostały później ujawnione. Są to więc nowe okoliczności, nieznane w poprzednim
postępowaniu i one podlegają badaniu w aspekcie wykazania przesłanek
określonych w art. 539 k.p.c., a więc że osoba uznana za zmarłą w poprzednim
postępowaniu żyje lub zmarła w innej chwili. Podstawy uchylenia postanowienia nie
stanowi odmienna ocena materiału dowodowego w sprawie pierwotnej lub
odmienna ocena prawna, bo nie podlegają ponownemu badaniu i ocenie
okoliczności, które stanowiły wówczas podstawę faktyczną. Uchylenie
postanowienia oznacza upadek wszystkich skutków nim wywołanych w takim
zakresie, jakim jest objęte uchyleniem. Z tego względu w razie wydania
5
postanowienia uchylającego postanowienie o stwierdzeniu zgonu w części
dotyczącej chwili śmierci i stwierdzającego inną chwilę śmierci, skutki prawne
postanowienia uchylonego zostają w tej części unicestwione. Postanowienie w tej
części traci byt prawny i nie może stanowić dowodu, o którym mowa w art. 244 § 1
k.p.c., a w rezultacie niedopuszczalne jest powołanie się na domniemanie
prawdziwości jego treści objętej uchyleniem. Niezasadnie wywodzi więc skarżąca,
że Sąd Okręgowy obowiązany był uwzględnić treść postanowienia z dnia 5 grudnia
1946 r. i ustalić chwilę śmierci F. Z. zgodnie z tym postanowieniem.
W postępowaniu o zmianę postanowienia o stwierdzenie zgonu
wnioskodawca został wprost - z mocy art. 539 k.p.c. - obciążony ciężarem dowodu,
że śmierć zmarłego nastąpiła w innej chwili, niż wskazana w pierwotnym
orzeczeniu. Obowiązany jest wykazać w toku postępowania dowodowego,
że powołane przez niego okoliczności, które nie były przedmiotem oceny sądu
w poprzedniej sprawie, świadczą o zmienionym, innym stanie faktycznym. Art. 539
i 542 k.p.c. posługują się pojęciami „dowodu” i „udowodnienia”, co wyklucza
przyjęcie możliwości uchylenia postanowienia o uznaniu za zmarłego z uwagi na
wykazanie bardziej prawdopodobnej chwili śmierci, niż oznaczona w postanowieniu.
Przesłanka prawdopodobieństwa, o której mowa w art. 538 § 2 k.p.c., dotyczy
postępowania o stwierdzenie zgonu, natomiast postępowanie określone w art. 539
– 543 k.p.c. zakreśla ostrzejsze kryteria wymagając dowodu, że dana osoba zmarła
w innej chwili, niż pierwotnie określona. Uproszczony tryb uchylania prawomocnych
postanowień w postępowaniu nieprocesowym stanowi wyjątek od zasady
niezaskarżalności prawomocnych postanowień orzekających co do istoty sprawy
w drodze zwyczajnych i szczególnych środków zaskarżenia oraz od zasady
związania jego treścią i zasady powagi rzeczy osądzonej. Podzielić trzeba poglądy
doktryny, że oparcie tego trybu na określonym stopniu prawdopodobieństwa, a więc
zastępowanie jednego domniemania kolejnym, nie sprzyjałoby pewności stanu
prawnego. Postanowienie o stwierdzeniu zgonu jest skuteczne erga omnes, rodzi
poważne skutki prawne i trzeba wykluczyć możliwość jego kolejnych uchyleń -
wobec braku ograniczenia terminem nawet po kilkudziesięciu latach – jedynie na
podstawie uprawdopodobnienia, a nie udowodnienia innej chwili zgonu.
6
Zarzut naruszenia art. 31 § 2 k.c. nie może być zasadny już tylko z tego
względu, że zasada w nim wyrażona nie ma zastosowania w stosunku do osób,
które zaginęły przed dniem 1 października 1950 r.; z mocy art. XXXIII § 2 p.w.k.c.
chwilę ich domniemanej śmierci oznacza się bowiem według przepisów dekretu
z dnia 29 sierpnia 1945 r. Prawo osobowe (Dz. U. Nr 40, poz. 223), a skarga nie
zawiera zarzutu naruszenia art. 18 § 2 dekretu. Dodać tylko można,
że domniemanie, o którym mowa w art. 31 ust. 1 k.c., obejmuje chwilę zgonu
oznaczoną w postanowieniu o uznaniu za zmarłego, a w razie jego uchylenia
chwilę zgonu oznaczoną w postanowieniu uchylającym. Obalenie tego
domniemania może nastąpić tylko w postępowaniu przewidzianym w art. 539 – 543
k.p.c. według zasad, o których mowa wyżej.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c.