Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 999/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Karol Weitz
w sprawie z powództwa E. S.A. w W.
przeciwko Województwu […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 maja 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Powód dochodzi zapłaty kwoty 426.144,63 zł, obejmującej kwotę 227.627,60
tytułem zwrotu potrąconych przez pozwanego kar umownych za nienależyte
świadczenie usług w ramach trzech umów oraz kar umownych za odstąpienie od
tych umów, a także obejmującej kwotę 198.517,03 zł tytułem niezapłaconej przez
pozwanego części wynagrodzenia.
Sąd pierwszej instancji uwzględnił roszczenie do wysokości kwoty 8,985 zł,
a w pozostałym zakresie powództwo oddalił, uznając zasadność dokonanego
przez pozwanego potrącenia kar umownych z należnego powodowi wynagrodzenia,
za wyjątkiem jedynie kar umownych z tytułu nieprowadzenia dzienników budowy,
których zwrot zasądził od pozwanego na rzecz powoda.
Powód zaskarżył ten wyrok apelacją w części oddalającej powództwo, ale
tylko co do kwoty 134.421,86 zł, obejmującej kary umowne za nienależyte
wykonanie umowy oraz niewypłacone wynagrodzenie za okres od dnia
26.07.2009 r. do dnia 10.08.2009, tj. do dnia od którego powód wstrzymał się ze
świadczeniem usług, po powiadomieniu o tym pozwanego. Zakresem zaskarżenia
apelacją nie zostało więc objęte oddalenie powództwa o zwrot pobranych przez
pozwanego wskutek potrącenia kar umownych z tytułu odstąpienia od umowy.
W następstwie rozpoznania apelacji powoda o określonym wyżej zakresie
zaskarżenia Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22 maja 2014 r. oddalił apelację
powoda, obciążając go kosztami postępowania apelacyjnego.
Sąd odwoławczy zaaprobował ocenę Sądu I instancji o braku podstaw do
zasądzenia powodowi żądanej części wynagrodzenia, wobec braku wykazania
przez powoda wykonywania obowiązków umownych w okresie do 11.08.2009 r.
oraz wstrzymania się przez powoda ze świadczeniem usług po tym dniu, o czym
poinformował on pozwanego. Nienależytego wykonywania przez powoda
obowiązków umownych w okresie od dnia 26.07.2009 do dnia 11.08.2009 r. nie
uznał Sąd za wykonywanie zobowiązania skutkujące obowiązkiem zapłaty mu
wynagrodzenia.
3
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu I instancji o niemożliwości
jednoczesnego dochodzenia kar umownych (kumulatywnego ich naliczania) z tytułu
nienależytego wykonywania umowy i kar umownych z tytułu odstąpienia od umów
przez pozwanego. Uznał jednak, że stanowisko apelującego, iż doszło do takiej
kumulacji kar umownych „…pozbawione jest oparcia w przepisach prawa
materialnego…”.
W ocenie Sądu odwoławczego nie doszło do niedopuszczalnej kumulacji kar
umownych, gdyż kara umowna naliczona w związku z odstąpieniem od umowy nie
może być uwzględniana w związku z niezgodnym z prawem jej zastrzeżeniem, ale
kwestia ta nie może być przedmiotem rozpoznania apelacyjnego wobec zakresu
zaskarżenia apelacją, kwestionującego naliczenie jedynie kar umownych z tytułu
nienależytego wykonania zobowiązania, bez podważania w apelacji skuteczności
potrącenia kar umownych z tytułu odstąpienia przez pozwanego od umów.
Zdaniem Sądu odwoławczego, o nieważności umownego zastrzeżenia
prawa odstąpienia od umowy przesądza niedopełnienie wymogu oznaczenia
terminu skorzystania z prawa odstąpienia.
W konsekwencji Sąd odwoławczy przyjął, że - pozostające poza zakresem
zaskarżenia apelacji - naliczenie i potrącenie kar umownych z tytułu odstąpienia od
umów nie miało podstaw prawnych, skoro zastrzeżenie umownego prawa
odstąpienia było bezwzględnie nieważne wobec braku określenia terminu do
dokonania tej czynności.
W rezultacie, w ocenie Sądu Apelacyjnego, nie doszło w istocie do kumulacji
kar umownych, gdyż nie można uwzględniać potrącenia, z dochodzonego przez
powoda świadczenia, wierzytelności nie mającej oparcia w ważnej czynności
prawnej, co przesądziło o bezzasadności apelacji.
Wyrok Sądu Apelacyjnego powód zaskarżył w całości, opierając skargę
kasacyjną na zarzutach mieszczących się w ramach obu podstaw kasacyjnych.
W ramach podstawy pierwszej skarżący zarzucił niezastosowanie art. 3531
k.c. i błędne zastosowanie art. 483 § 1 k.c. oraz uznanie bezskuteczności
odstąpienia od umów powodującego brak podstaw do uzyskania kar umownych
z tytułu tego odstąpienia, co w konsekwencji prowadziło do stwierdzenia o braku
4
niedozwolonej kumulacji naliczania kar umownych z obu tytułów i błędne przyjęcie,
że pozwany mógł naliczyć tylko kary z tytułu naruszenia postanowień umownych,
a nie był uprawniony do naliczania kar umownych za odstąpienie od umowy.
Zarzut niezastosowania art. 491 § 1 k.c. i błędnego zastosowania art. 483
§ 1 k.c. uzasadniono uznaniem, że pozwanemu nie należą się kary z tytułu
bezskutecznego odstąpienia od umów, co skutkowało przyjęciem przez Sąd braku
dokonania kumulatywnego naliczenia kar umownych z obu tytułów i przyjęcia
dopuszczalności naliczenia kar umownych z tytułu naruszenia postanowień
umownych.
Naruszenie art. 494 k.c. i art. 483 k.c. w zw. z art. 65 § 2 k.c. uzasadniono
niezastosowaniem wskutek uznania, że w konsekwencji nienależytego
wykonywania umów przez powoda nie należy się jemu wynagrodzenie w pełnej
wysokości za świadczone usługi, podczas gdy jedyną formą represji finansowej
z tego tytułu mogły być zastrzeżone w umowie kary umowne.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej powód zarzucił naruszenie art. 378
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. przez wykroczenie poza materialne zarzuty
wskazane w apelacji i ustalenie odmiennego stanu faktycznego, który nie był przez
niego kwestionowany, podobnie jak ocena prawna dotycząca odstąpienia od umów.
Skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie wnioskując
o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku przez zasądzenie na rzecz powoda
kwoty 134.421,86 zł.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nietrafnym okazał się zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 378 § 1
k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. poprzez błędne zastosowanie, uzasadnione
wykroczeniem poza materialne zarzuty wskazane w apelacji. Tymczasem sąd
drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany
przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego,
wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego,
a w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność
5
postępowania (uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP
49/07, której nadano moc zasady prawnej, OSNC 2008, nr 6, poz. 55).
Wobec nietrafności zarzutu zgłoszonego w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej, oceny zarzutów naruszenia prawa materialnego należało dokonać
z uwzględnieniem stanu faktycznego przyjętego za podstawę wydania
zaskarżonego orzeczenia.
Chybiony okazał się zarzut niezastosowania art. 3531
k.c. oraz błędnego
zastosowania art. 483 § 1 k.c. Sąd Apelacyjny nie sprzeciwił się uprawnieniom
stron zawierających umowę do ułożenia stosunku prawnego według swego uznania,
z ograniczeniami jedynie ustawowymi elementami wymienionymi w art. 3531
k.c.
Nie stanowiło więc naruszenia ustawowego zakresu swobody kontraktowej stron
zastrzeżenie kar umownych na wypadek nienależytego spełnienia świadczenia
niepieniężnego przez powoda oraz kar umownych na wypadek odstąpienia od
umowy przez którąkolwiek ze stron. Kary umowne należne za nienależyte
spełnienie świadczenia niepieniężnego związane były ze zdarzeniami
(zachowaniami powoda) w okresie, gdy strony związane były umowami, natomiast
kary umowne za odstąpienie od umowy odnosiły się do zdarzenia, które skutkowało
ustaniem bytu wiążącego je stosunku zobowiązaniowego. Z całą mocą należy
jednak podkreślić, że strona powodowa w apelacji nie zaskarżyła orzeczenia
w zakresie rozstrzygnięcia o dokonanym przez stronę pozwaną potrąceniu kar
umownych za odstąpienie od umowy, a zatem przedmiotem kontroli apelacyjnej
w zaskarżonym wyroku było orzeczenie rozstrzygające o potrąceniu przez
pozwanego kar umownych jedynie z tytułu nienależytego wykonania umów oraz
kwot - zdaniem powódki - należnego jej wynagrodzenia, za okres związania
kontraktami.
Nie doszło więc w istocie do niedozwolonego kumulatywnego równoległego
naliczenia kar umownych z tytułu nienależytego wykonania umów i z tytułu
odstąpienia od umów (wyrok SN z dnia 24 maja 2012 r., V CSK 260/11, niepubl.),
ponieważ wykonanie uprawnienia do odstąpienia od umowy nie pozbawia
odstępującego roszczenia o zapłatę kary umownej zastrzeżonej na wypadek
nienależytego spełnienia świadczenia niepieniężnego (wyrok SN z dnia
6
15 listopada 2012 r., V CSK 512/11, nie publ.). Kara taka przysługuje bowiem
z tytułu określonych umową uchybień w wykonywaniu zobowiązania w okresie,
w którym strony związane były stosunkiem obligacyjnym. Niedopuszczalne jest
natomiast kumulowanie kary umownej przewidzianej za nienależyte wykonanie
zobowiązania z karą umowną za niewykonanie tego samego zobowiązania
(wyrok SN z dnia 28 stycznia 2011 r., I CSK 315/10, niepubl.), ale sytuacja taka
w niniejszej sprawie nie wystąpiła.
Zarzuty niezastosowania art. 491 § 1 k.c. i błędnego zastosowania art. 483
§ 1 k.c. również nie okazały się trafne. Okoliczność, że Sąd Apelacyjny, stosując art.
395 k.c., uznał nieważność postanowienia umownego zastrzegającego uprawnienie
do odstąpienia od umowy, nie jest równoznaczna z automatycznym uznaniem,
że doszło do skutecznego odstąpienia od umowy w wykonaniu ustawowego
uprawnienia wynikającego z art. 491 § 1 k.c. Strona skarżąca nie zarzuciła
naruszenia art. 395 k.c., a zarzut niezastosowania art. 491 § 1 k.c. nie zasługuje na
uwzględnienie, ponieważ jedną z niezbędnych przesłanek ustawowych zastosowania
ostatnio wymienionego przepisu jest dopuszczenie się przez jedną ze stron zwłoki
w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, a w ustalonym i będącym
podstawą orzekania stanie faktycznym sprawy brak jest takiego ustalenia, co czyni
bezzasadnym zarzut niezastosowania art. 491 § 1 k.c. Ponadto, ocena źródła
i charakteru prawnego uprawnienia do odstąpienia przez pozwanego od umowy o
tyle stała się bezprzedmiotowa także już w postępowaniu apelacyjnym, że dokonanie
potrącenia przez pozwanego m.in. kar umownych z tytułu tego odstąpienia zostało
wyraźnie wyłączone z zakresu zaskarżenia objętego apelacją powoda. Potrącenie
kar umownych z tytułu odstąpienia od umowy, niezakwestionowane w ramach
zakresu zaskarżenia w postępowaniu apelacyjnym, nie może więc służyć
w postępowaniu kasacyjnym jako skuteczny argument przeciwko zasadności
dokonanego potrącenia kar umownych, skutecznie zastrzeżonych i należnych
z tytułu nienależytego wykonania umów w okresie związania nimi stron.
Z kolei nietrafnym okazał się zarzut niezastosowania art. 494 k.c. i art. 483 k.c.
uzasadniony bezzasadną odmową wypłaty wynagrodzenia w pełnej wysokości
w związku z nienależytym wykonywaniem świadczonych usług w okresie od dnia
26 lipca do dnia 10 sierpnia 2009 r., gdy strony formalnie związane były jeszcze
7
umową. Zarzut ten skarżący opiera na błędnym założeniu, że bez względu na
wykonywanie przezeń obowiązków umownych przysługuje mu wynagrodzenie,
a pozwany nie miał podstaw do jego potrącenia.
Tymczasem rację ma Sąd Apelacyjny, aprobując ocenę Sądu I instancji,
że nie było podstaw do zasądzenia na rzecz powoda zwrotu potrąconego wcześniej
przez pozwanego wynagrodzenia, skoro powód w rzeczywistości nie podejmował
w tym okresie czynności nadzorczych. Sąd Apelacyjny zaaprobował ocenę
Sądu I instancji, że powód nie wykazał świadczenia usług Inżyniera Kontraktu
w okresie od dnia 26 lipca do dnia 11 sierpnia 2009 r., trafnie stwierdzając, że tylko
prawidłowe wykonywanie obowiązków umownych przez powoda skutkowałoby
obowiązkiem pozwanego zapłaty powodowi wynagrodzenia. Podzielić należy
też ocenę Sądu odwoławczego, że przesłana przez powoda do pozwanego
w piśmie z dnia 10 sierpnia 2009 r. informacja o wstrzymaniu się z dniem
następnym ze świadczeniem usług nie przesądza bynajmniej o wykonywaniu przez
powoda czynności nadzorczych do tej daty, a powód nie wykazał rzeczywistego
świadczenia usług Inżyniera Kontraktu w okresie formalnego związania umową,
za które domaga się zapłaty wynagrodzenia.
W tym stanie rzeczy sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39814
k.p.c.
eb