Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 64/15
POSTANOWIENIE
Dnia 21 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa P. B.
przeciwko Z. R.
o zapłatę,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 października 2015 r.
na skutek zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w O.
postanowieniem z dnia 9 czerwca 2015 r.,
"Czy umowa darowizny udziału we współwłasności rzeczy
ruchomej na rzecz współwłaściciela tej rzeczy powoduje przejście na
obdarowanego uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy
w postaci uprawnienia do odstąpienia od umowy sprzedaży
w całości?"
przekazuje zagadnienie do rozstrzygnięcia powiększonemu
składowi Sądu Najwyższego.
2
UZASADNIENIE
Przedstawione przez Sąd Okręgowy zagadnienie prawne powstało
w związku z rozpoznaniem apelacji pozwanego (sprzedawcy samochodu) od
wyroku Sądu pierwszej instancji uwzględniającego powództwo o zwrot uiszczonej
ceny oraz odszkodowania. Umowa sprzedaży samochodu została zawarta w dniu
23 kwietnia 2012 r. między trzema podmiotami: powodem (P. B.) oznaczonym w
umowie, jako „Kupujący”, ojcem powoda (Z. B.) oznaczonym, jako „Współwłaściciel”
oraz pozwanym (Z. R.) oznaczonym, jako „Sprzedający”. Skutkiem zawarcia
umowy sprzedaży było powstanie stosunku współwłasności rzeczy sprzedanej. W
dniu 29 października 2012 r. doszło do zawarcia umowy darowizny mocą, której
jeden z kupujących (ojciec powoda) darował swój udział drugiemu ze
współwłaścicieli (powodowi). W rezultacie rzecz stała się wyłączną własnością
powoda, który odstąpił od umowy sprzedaży („w całości”) w dniu 11 stycznia 2013 r.
i zażądał zwrotu uiszczonej ceny oraz odszkodowania w zakresie ujemnego
interesu umowy. Wszystkie wymienione czynności prawne zostały dokonane przed
wejściem w życie ustawy z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta (Dz. U. z
2014 r., poz. 827), a zgodnie z art. 51 tej ustawy do umów zawartych przed dniem
wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe.
Sąd Okręgowy uznał za oczywiste, że powodowi przysługiwało własne
uprawnienie do skorzystania z prawa odstąpienia od umowy sprzedaży w zakresie
przysługującego mu udziału we współwłasności przedmiotowego samochodu.
Powziął natomiast wątpliwość, co do tego, czy dokonując darowizny udziału,
darczyńca przeniósł na obdarowanego wynikające z rękojmi za wady
rzeczy fizycznej uprawnienie do odstąpienia od umowy sprzedaży, a tym samym
czy obdarowany powód dysponował prawem do odstąpienia od umowy sprzedaży
samochodu w całości.
Mając na względzie występujące w tym zakresie rozbieżności
w piśmiennictwie i orzecznictwie sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego
oraz uwzględniając poważne wątpliwości dotyczące rozstrzygnięcia
przedstawionego zagadnienia Sąd Najwyższy w niniejszym składzie postanowił na
3
podstawie art. 390 § 1 k.p.c. przekazać to zagadnienie do rozstrzygnięcia
powiększonemu składowi.
W odniesieniu do rozważanego wykonywania prawa odstąpienia od umowy
sprzedaży pojedynczej rzeczy oznaczonej co do tożsamości (samochodu) - a więc
umowy ze świadczeniem niepodzielnym - w której strona kupująca jest
wielopodmiotowa, poglądy doktryny są zgodne, co do tego, że odstąpienie
przez kupujących jest możliwe tylko w odniesieniu do całości umowy (całości
świadczenia), ponieważ świadczenie „zwrotne” (obowiązek zwrotnego
przeniesienia własności i wydania rzeczy) jest niepodzielne i nie może być
spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Prawo
odstąpienia jest niepodzielne. Wobec tego, jeśli jest kilku kupujących uprawnienie
do odstąpienia od umowy musi być przez nich wykonywane łącznie.
W niniejszej sprawie wątpliwość prawna dotyczy możliwości wykonania prawa
odstąpienia w całości od umowy z tytułu wady fizycznej rzeczy sprzedanej, wobec
przeniesienia przez jednego z kupujących - w drodze darowizny - udziału we
współwłasności na drugiego kupującego, przez co obdarowany stał się wyłącznym
właścicielem rzeczy. Wiąże się z tym kwestia dopuszczalności przeniesienia wraz
z udziałem we współwłasności uprawnienia (współuprawnienia) do odstąpienia
od umowy.
W orzecznictwie problem przejścia uprawnień z tytułu rękojmi za wady
rzeczy sprzedanej na kolejnego nabywcę była już wielokrotnie przedmiotem
rozważań Sądu Najwyższego. Podstawą kolejnego nabycia rzeczy
w rozstrzyganych sprawach była wprawdzie umowa sprzedaży, ale nie ma to
jednak istotnego znaczenia z punktu widzenia wykonywania uprawnień z rękojmi
przez kolejnego nabywcę rzeczy.
Początkowo Sąd Najwyższy zajmował stanowisko, że uprawnienia
wynikające z rękojmi za wady (art. 556 § 1 k.c.) oraz gwarancji (art. 577 § 1 k.c.)
nie ograniczają się do osoby kupującego, ale przechodzą także na jego następców
prawnych (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 kwietnia 1974 r., II CR 109/74,
OSPiKA 1975, z. 3, poz. 64). Jego jurydycznym usprawiedliwieniem, przyjętym
między innymi w uchwale Składu Izby Cywilnej i Administracyjnej z dnia 30 grudnia
4
1988 r. (wytyczne w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej w sprawach
rękojmi i gwarancji, III CZP 48/88, OSNC 1989, nr 3, poz. 36), było uznanie,
że uprawnienia z rękojmi nie są ściśle związane z kontrahentem, osobą nabywcy.
Założeniem odpowiedzialności z tytułu rękojmi, podobnie gwarancji, jest wada
rzeczy. W umowie sprzedaży i w idei odpowiedzialności za wady fizyczne rzeczy
tkwi implicite przejście uprawnień. Zmiana właściciela rzeczy, zarówno w drodze
sukcesji singularnej jak i sukcesji generalnej, nie powinna zwalniać zobowiązanego
od odpowiedzialności za wady rzeczy. Wyrażone w uchwale stanowisko sprowadza
się w istocie do przyjęcia dorozumianego przelewu uprawnień z tytułu rękojmi na
kolejnego nabywcę rzeczy(podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 kwietnia
2000 r. I CKN 616/98, niepubl.; zob. też uzasadnienie uchwały z dnia 28 września
1995 r. (III CZP 125/95, OSNC 1996, nr 1, poz. 11, w której Sąd Najwyższy uznał,
że w przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie przejście uprawnień z tytułu
rękojmi jest możliwe, ale wymaga wyraźnego porozumienia stron w tym względzie).
Odmienne do dotychczasowej linii orzecznictwa stanowisko zajął Sąd
Najwyższy w wyroku z 15 stycznia 1997 r. (III CKN 29/96, OSPiKA 1997, z. 7-8,
poz. 144), przyjmując, że kolejnemu zbywcy, mimo dalszego zbycia rzeczy,
przysługują nadal uprawnienia z tytułu rękojmi przeciwko sprzedawcy (a więc nie
przeszły one na kolejnego nabywcę wraz ze sprzedażą). W tym nurcie, w zakresie
przejścia na kolejnego nabywcę rzeczy uprawnienia do odstąpienia od umowy,
mieści się uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego
2004 r. (III CZP 96/03, OSNC 2004, nr 6, poz. 88) w której Sąd orzekł, że sprzedaż
rzeczy przez kupującego nie powoduje przejścia na nabywcę uprawnień z tytułu
rękojmi za wady fizyczne rzeczy; kupujący może jednak przelać na nabywcę
uprawnienia do żądania obniżenia ceny, usunięcia wady lub dostarczenia rzeczy
wolnej od wad. W uzasadnieniu Sąd Najwyższy wskazał m.in, że uprawnienia
z rękojmi przysługują kupującemu tylko względem sprzedawcy, z którym pozostaje
on w stosunku zobowiązaniowym wynikającym z umowy sprzedaży. „Przejście tych
uprawnień na inne osoby musi mieć wobec tego wyraźną podstawę bądź
w przepisach ustawy, bądź w ważnej czynności prawnej pomiędzy uprawnionym
a dalszym nabywcą rzeczy wadliwej”. Jeżeli chodzi o czynność prawną, to -
zdaniem Sądu - do przeniesienia uprawnień z rękojmi przez kupującego na inną
5
osobę może dojść z zastosowaniem przepisów o przelewie („bez względu na to, jak
traktować relację pomiędzy tymi uprawnieniami a wierzytelnością”). Przelew ten
może być wyraźnie zastrzeżony w umowie sprzedaży pomiędzy zainteresowanymi
stronami albo w drodze odrębnej umowy.
W ocenie Sądu możliwość przelewu dotyczy tylko uprawnienia do żądania
obniżenia ceny, usunięcia wady lub dostarczenia rzeczy wolnej od wad. Nie odnosi
się natomiast do uprawnienia do odstąpienia od umowy. Nie jest to roszczenie,
lecz uprawnienie prawokształtujące; „…kupujący musi, bowiem najpierw złożyć
stosowne oświadczenie, że od umowy odstępuje, którego następstwem jest dopiero
nowe ukształtowanie relacji prawnej pomiędzy nim a sprzedawcą. Dotychczasowe
zobowiązanie wygasa, a w jego miejsce pojawia się roszczenie kupującego o zwrot
wzajemnych świadczeń (art. 494 k.c. w związku z art. 560 § 2 k.c.)”. Zdaniem Sądu:
„Nie jest możliwe, aby kupujący jednostronnym oświadczeniem woli mógł
skutecznie doprowadzić do przejścia tego uprawnienia na inną osobę”.
Zdaniem Sądu Najwyższego, przeciwko dopuszczalności przelewu prawa do
odstąpienia od umowy na inną osobę przemawiają także ważne względy
praktyczne. Trzeba zwrócić uwagę, że cena, którą płaci pierwszy kupujący z reguły
jest inna niż cena, jaką strony ustaliły w kolejnej umowie sprzedaży, rodzi się więc
pytanie, jakiej ceny może żądać osoba trzecia (kolejny kupujący). Wydaje się,
że skoro realizuje on tylko uprawnienie kupującego, to może domagać się ceny,
jaką kupujący zapłacił, nie otrzyma więc marży, którą zazwyczaj kolejny
sprzedawca dolicza do ceny przedmiotu sprzedaży. Jeszcze poważniejsze
wątpliwości rodzą się, gdy pierwszy kupujący zapłacił zdecydowanie wyższą cenę
sprzedawcy niż ta, której zażądał od kolejnego nabywcy rzeczy. Nabywca, który
zapłacił znacznie niższą cenę, odstępując od umowy miałby prawo do otrzymania
ceny wyraźnie wyższej, wydano mu zaś rzecz, której wartość odpowiadała cenie
niższej. Dopuszczenie przelewu uprawnienia do odstąpienia od umowy stwarzałoby
więc dla nabywcy możliwość uzyskania korzyści, którą trudno uznać za
usprawiedliwioną. Odstąpienie od umowy, które chroni interes osoby trzeciej, nie
zawsze też będzie leżało w interesie kupującego. Przykładem może być rozważana
już w orzecznictwie i doktrynie sytuacja, w której kupujący zbywa rzecz w celu
zabezpieczenia kredytu.
6
Stanowisko Sądu Najwyższego, co do dopuszczalności przeniesienia
uprawnień z tytułu rękojmi w drodze przelewu - z wyłączeniem uprawnienia do
odstąpienia od umowy - wyrażone w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia
5 lutego 2004 r. podzielił Sąd Najwyższy w późniejszych wyrokach z dnia 6 lutego
2004 r. ( II CK 429/02, niepubl.; z dnia 6 maja 2004 r., II CKN 442/01, niepubl. oraz
w uchwale z dnia 29 stycznia 2014 r., III CZP 84/13, OSNC 2014, nr 9., poz. 84).
Sąd Najwyższy w niniejszym składzie przychyla się jednak do stanowiska
prezentowanego we wcześniejszych orzeczeniach. Wprawdzie uchwały Sądu
Najwyższego zawierające wytyczne w zakresie wykładni prawa i praktyki
sądowej zniesione ustawą z dnia 20 grudnia 1989 r. o zmianie ustaw - Prawo
o ustroju sądów powszechnych, o Sądzie Najwyższym, o Naczelnym Sądzie
Administracyjnym, o ustroju sądów wojskowych i Prawo o notariacie (Dz. U.
z 1989 r., Nr 73, poz. 436 ) nie mają mocy zasad prawnych (zob. uchwała pełnego
składu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 1992 r., KwPr 5/92) to jednak
poglądy w niej wyrażane mogą być w dalszym ciągu wykorzystane w praktyce
sądowej, jeśli pozostają w zgodzie z obowiązującym prawem.
Przejście wszystkich uprawnień z rękojmi na następców prawnych pod
tytułem szczególnym np. na podstawie umowy sprzedaży, zamiany lub darowizny
może być przede wszystkim wynikiem wyraźnego uzgodnienia z kolejnym nabywcą
rzeczy. W braku odmiennych postanowień można jednak uznać, że przeniesienie
własności rzeczy i wydanie jej nabywcy obejmuje uprawnienie do odstąpienia do
umowy i że uprawnienie do może być wykonane samodzielnie przez kolejnego
nabywcę. Możliwość dorozumianego przelewu uprawnień z rękojmi (poza
uprawnieniem do odstąpienia od umowy) dopuścił Sąd Najwyższy w wymienionej
uchwale z dnia 5 lutego 2004 r. uznając, że ze względu na cel umowy oraz zgodny
zamiar stron taki przelew należy do treści umowy sprzedaży, chociaż nie zostało
to wyraźnie w samej umowie wyrażone. Trudno poza tym wyobrazić sobie,
by kolejny sprzedawca chciał zatrzymać uprawnienia z rękojmi, które wobec zbycia
rzeczy są dla niego bezużyteczne i nie mogą być wykonane ze względu na brak
przedmiotu, do którego się odnoszą. Z drugiej strony nowy nabywca jest
zainteresowany tym, by uprawnienia na niego przeszły.
7
Do przeniesienia uprawnień z rękojmi powinny mogą znaleźć zastosowanie
przepisy o przelewie. Nie sprzeciwia się temu charakter uprawnień z rękojmi
(uprawnienia prawokształtujące), gdyż na podstawie art. 509 k.c. można przelać
nie tylko wierzytelność, ale również poszczególne uprawnienia, które na tę
wierzytelność się składają. W przypadku uprawnień z rękojmi brak jest ograniczeń
ustawowych możliwości przelewu.
Podzielić należy wyrażane w piśmiennictwie argumenty, że uzyskanie
uprawnień z rękojmi wobec pierwszego sprzedawcy nie pogarsza jego sytuacji,
w zakresie odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady rzeczy, ze względu na
utrzymanie ograniczenia tej odpowiedzialności w czasie liczonym od dnia wydania
rzeczy pierwszemu nabywcy, a jednocześnie lepiej chroni potrzeby kolejnego
nabywcy rzeczy, gdyż wówczas, także w ramach rękojmi (art. 560 § 1 zd. 2 oraz
art. 561 § 1 i 2 k.c.) nabyta rzecz może być naprawiona lub wymieniona na wolną
od wad. Słusznie zatem przyjmuje się, że celem umowy sprzedaży, a także innych
umów zobowiązujących do przeniesienia własności jest również przelew wszystkich
uprawnień z rękojmi i gwarancji (art. 56 i 65 k.c.). Takie stanowisko jest w pełni
uzasadnione ze społecznego punktu widzenia. Odmienne stanowisko stanowiłoby
niczym nie usprawiedliwione uprzywilejowanie sprzedawcy, który w razie zbycia
przez nabywcę rzeczy osobie trzeciej zostawałby zwolniony z obowiązków
płynących z rękojmi a kupujący, który zbył rzecz nie miałby interesu w niweczeniu
stosunku prawnego.
Przelew uprawnień z tytułu rękojmi z natury rzeczy nie może być dokonany
bez przeniesienia własności rzeczy; przelew bez przeniesienia własności mijałby
się z celem. Uprawnienia te są, bowiem ściśle związane z własnością rzeczy i bez
nabycia własności nie można ich w swoim imieniu wykonać. Wynika to z faktu,
że rękojmia łączy się z umową sprzedaży, w następstwie, której następuje
przeniesienie własności.
Podobnie w piśmiennictwie ocenia się przejście wynikającego z rękojmi
uprawnienia do odstąpienia od umowy w związku z przelewem wierzytelności
o przeniesienie własności i wydanie rzeczy sprzedanej, co tym bardziej uzasadnia
8
zastosowanie tej konstrukcji do sytuacji, kiedy dochodzi już do przeniesienia
własności i wydania rzeczy.
Istotą rękojmi jest zabezpieczenie prawidłowości wykonania zobowiązania
i przywrócenie ekwiwalentności świadczeń, które po stronie kupujący oznacza
nabycie własności rzeczy niewadliwej. Jednocześnie nie ma przeszkód,
by obowiązkiem zwrotu rzeczy obciążyć korzystającego z prawa odstąpienia,
a więc dalszego nabywcy bez konieczności uzyskania zgody na odstąpienie
od pierwotnego (poprzedniego) nabywcy.
Przegląd dotychczasowego orzecznictwa dotyczącego dopuszczalności
przejścia na nabywcę rzeczy uprawnienia do odstąpienia od umowy z tytułu rękojmi
wskazuje na występowanie w tym zakresie rozbieżności. Podobnie niejednolicie
kształtują się poglądy doktryny. Według Sądu Najwyższego w składzie
przekazującym rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego powiększonemu składowi,
istotne względy przemawiają za ujednoliceniem konsekwencji kolejnego zbycia
rzeczy w odniesieniu do wszystkich uprawnień z tytułu rękojmi za wady rzeczy.
eb