Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 8/16
POSTANOWIENIE
Dnia 10 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSA Janusz Kaspryszyn
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa J. B.
przeciwko L.K. następcy prawnej M.K.
o zapłatę,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 marca 2016 r.
na skutek zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w S.
postanowieniem z dnia 13 stycznia 2015 r.,
"Czy osoba, której po wygaśnięciu stosunku użyczenia przyznano
uprawnienie do lokalu socjalnego na podstawie art. 14 ust. 1 ustawy
z dnia 21 czerwca 2001 roku o ochronie praw lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (jedn.
tekst: Dz.U. z 2014 roku poz. 150), obowiązana jest do opłacania
odszkodowania, o którym mowa w art. 18 ust. 3 ww. ustawy,
w okresie od uprawomocnienia się wyroku eksmisyjnego do złożenia
przez gminę oferty zawarcia umowy najmu lokalu socjalnego, a jeżeli
tak to w jakiej wysokości?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 13 grudnia 2013 r. Sąd Rejonowy w S. oddalił powództwo J.
B. przeciwko M. K. o zapłatę odszkodowania.
Ustalił, że M. K. i D. K. zamieszkiwały od roku 1946 w domu jednorodzinnym
przy ul. Z. […] w S., posadowionym na nieruchomości stanowiącej zabudowaną
działkę gruntu oznaczoną numerem 3/3, o powierzchni 341 m2
, dla której Sąd
Rejonowy prowadzi księgę wieczystą nr […]. Nieruchomość stanowiła własność ich
brata F. K., a M. K. i D. K. mieszkały w niej za jego zgodą. Po śmierci F. K.
własność nieruchomości przeszła w drodze spadkobrania na jego syna M. K., który
z kolei zbył ją na rzecz B. P. W dniu 3 grudnia 2004 r. M. P. zawarł z J. B. umowę
sprzedaży nieruchomości, na mocy której ten ostatni nabył jej własność.
J. B. wystąpił do Sądu Rejonowego w S. z pozwem o eksmisję M. K. oraz D.
K. Wyrokiem z dnia 2 czerwca 2008 r., l C …/07, Sąd Rejonowy w S. nakazał
pozwanym M. K. i D. K., a także L. K. i A. B., aby wydali powodowi w stanie
wolnym wyżej wymienioną nieruchomość, ustalając jednocześnie, iż pozwanym M.
Ko. oraz D. K. przysługuje uprawnienie do lokalu socjalnego i wstrzymując wobec
nich wykonanie wyroku do czasu złożenia im przez Gminę Miasto S. oferty
zawarcia umowy najmu lokalu socjalnego.
Pozwem z dnia 22 października 2009 r. J. B.wniósł o zasądzenie od
pozwanych M. K. oraz D. K. kwoty 39.000 zł tytułem, odszkodowania za
bezumowne zajmowanie nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym,
położonej w S. przy ul. Z. Żądanie obejmowało okres od maja 2006 r. do lipca 2008
r. Wyrokiem z dnia 26 lipca 2009 r., wydanym w sprawie l C …/09, Sąd Rejonowy
zasądził solidarnie od pozwanych na rzecz powoda kwotę 22.140 zł, umarzając
postępowanie w pozostałym zakresie. Wyrokiem z dnia 28 stycznia 2010 r., Sąd
Okręgowy oddalił apelację pozwanych od wyroku wydanego w pierwszej instancji.
W dniu 9 listopada 2009 r. J. B. zawarł z J. B. umowę darowizny, której
przedmiotem była nieruchomość położona w S. przy ul. Z. […]. Wskutek zawarcia
umowy J. B. stała się właścicielką tej nieruchomości.
3
M. K. mieszkała w tym czasie nadal w budynku przy ul. Z. […] w S. Dopiero
w maju 2012 r. zawarła umowę najmu lokalu socjalnego wskazanego przez Gminę
Miasto S. i rozpoczęła wyprowadzkę. W okresie zamieszkiwania nie uiszczała opłat
na rzecz J.B.
Przeciętna wysokość stawki czynszu najmu w warunkach rynku lokalnego za
wynajem nieruchomości o powierzchni, standardzie i położeniu zbliżonym do
nieruchomości gruntowej zabudowanej budynkiem mieszkalnym położonej przy ul.
Z. wynosiła: 949 zł - w okresie od 1 stycznia 2009 r. do 31 grudnia 2009 r., 974 zł -
w okresie od 1 stycznia 2010 r. do 31 grudnia 2010 r., 1.016 zł - w okresie od 1
stycznia 2011 r. do 31 grudnia 2011 r. i 1.053 zł w okresie od 1 stycznia 2012 r. do
31 maja 2012 r.
Sąd Rejonowy uznał powództwo za bezzasadne. Przedmiotem żądania
pozwu było roszczenie obejmujące odszkodowanie za zajmowanie nieruchomości
zabudowanej budynkiem mieszkalnym. Z tej przyczyny dla oceny zasadności
powództwa miał zastosowanie art. 18 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie
praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego
(obecnie tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 150) regulujący odpowiedzialność osób
zajmujących bezumownie tego rodzaju pomieszczenia. Ponieważ pozwana nie
negowała, że zajmowała budynek w okresie objętym powództwem ziściły się
przesłanki odpowiedzialności pozwanej określone w art. 18 ust. 1 wymienionej
wyżej ustawy.
W okolicznościach sprawy powinien znaleźć zastosowanie przepis art. 18
ust. 3, a nie art. 18 ust. 2 tej ustawy określających zakres roszczenia właściciela.
Okres objęty pozwem rozpoczął się bowiem już po wydaniu wyroku zawierającego
nakaz eksmisji pozwanej i orzeczenie o ustaleniu dla niej uprawnienia do lokalu
socjalnego. Była to więc sytuacja zasadniczo odmienna od tej, która była podstawą
orzeczenia w sprawie l C …/09. Pozwana podlegała szczególnej ochronie
przewidzianej w art. 18 ust. 3 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw
lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego, który
stanowi odstępstwo od zasady, że odszkodowanie powinno być liczone według
stawek rynkowych za wynajem lokali o podobnym standardzie. Zamiast tego
4
przewidziano, że wyznacznikiem wysokości należnego świadczenia powinna być
treść stosunku prawnego, który uprzednio stanowił tytuł prawny do zajmowania
lokalu. Strona powodowa nie odniosła się w ogóle do kwestii zasad, na jakich
pozwana zajęła w przeszłości sporny budynek, a następnie z niego korzystała. Nie
wskazała na rodzaj umowy, jaka wiązała pozwaną z poprzednimi właścicielami.
Ograniczyła się do sformułowania żądania zapłaty odszkodowania licznego według
aktualnych stawek rynkowych. W tym stanie rzeczy brak było podstaw do
zweryfikowania zasadności roszczenia.
Powódka nie zgłaszała w ogóle twierdzeń, z których wynikałoby, iż pozwana
kiedykolwiek była najemcą lokalu i uiszczała czynsz w określonej wysokości. Z kolei
pozwana zwracała uwagę, że mieszkała w tym budynku od dawna, i że uprzednio
stanowił on własność członków jej rodziny. Po przeprowadzeniu z urzędu dowodu
z akt sprawy l C …/07, w której zapadło orzeczenie o eksmisji, Sąd Rejonowy
ustalił, że pozwana zamieszkiwała w lokalu od 1946 roku i czyniła to za zgodą
swojego brata, który był właścicielem. Wynikało z tego, że pozwana była osobą,
która miała możliwość i uprawnienie do zajmowania nieruchomości z uwagi na
więzy pokrewieństwa, jakie łączyły ją z właścicielem. Żadne dowody nie
wskazywały natomiast na to, iż ten stosunek prawny miał charakter odpłatny, to
znaczy, że pozwana musiała uiszczać czynsz z tytułu możliwości zamieszkiwania
w lokalu. W tej sytuacji nie było postaw, aby zasądzić od pozwanej kwotę ustaloną
na podstawie dowodu z opinii biegłego.
Co do zasady osoba władająca lokalem na podstawie umowy użyczenia po
jej zakończeniu powinna uiszczać odszkodowanie na tych samych zasadach jak
były najemca. Jednak w sytuacji, w której została orzeczona wobec niej eksmisja
z prawem do lokalu socjalnego, zakres jej odpowiedzialności jest odmienny.
Ponieważ ustawodawca jedynym wyznacznikiem wysokości odszkodowania uczynił
w takim wypadku wysokość czynszu lub opłat wynikających z poprzedniego
stosunku prawnego, zatem osoba, która miała lokal w użyczeniu, może być
zobowiązana jedynie do zapłaty tego, co świadczyła na podstawie tej umowy.
Artykuł 18 ust. 3 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego dopuszcza
możliwość ograniczenia odpowiedzialności osoby zajmującej lokal i ustalenia
5
odszkodowania na poziomie niższym niż wartość czynszu rynkowego. Powódka
mogła domagać się jedynie takich opłat, jakie pozwana uiszczała w okresie, kiedy
mieszkała w budynku za zgodą swojego brata, a potem jego syna. Powódka nie
zgłosiła jednak żadnych dowodów ani twierdzeń w tym zakresie. Sąd nie mógł więc
ustalić, czy takie opłaty były w ogóle kiedykolwiek objęte umową, która uprawniała
pozwaną do korzystania z lokalu. Nadto, jeżeli stosunek ten był nieodpłatny, to
powódka mogła żądać od pozwanej jedynie opłat związanych z utrzymaniem
nieruchomości. Powódka takich należności nie objęła jednak swoim powództwem.
Wobec tego żądanie obejmujące odszkodowanie równe stawkom czynszu najmu
Sąd Rejonowy uznał za bezzasadne.
Apelację od powyższego wyroku wniosła powódka, zarzucając:
- naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 18 ust. 3 ustawy z dnia
21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie
gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego, poprzez jego nieprawidłowe
zastosowanie w sytuacji, w której nie zaistniała jedna z przesłanek
stosowania wskazywanego przepisu - istnienia w przeszłości stosunku
prawnego łączącego zobowiązanego i wierzyciela, regulującego korzystanie
z lokalu;
- naruszenia przepisów postępowania - art. 231 k.p.c., poprzez dokonanie
domniemania faktycznego sprzecznego z zasadami doświadczenia
życiowego oraz logiki, polegającego na ustaleniu, iż strony postępowania
łączył stosunek użyczenia lokalu podczas, gdy w zebranym materiale
dowodowym nie ma żadnych przesłanek pozwalających na przyjęcie
istnienia wskazywanego stosunku;
- alternatywnie sprzeczność istotnych ustaleń Sądu pierwszej instancji
z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, polegającą na przyjęciu, iż
strony postępowania łączył kiedykolwiek stosunek prawny użyczenia mimo,
że zebrany w sprawie materiał dowodowy nie wykazał zaistnienia tego typu
stosunku prawnego.
Powódka wniosła o zmianę orzeczenia i uwzględnienie wniesionego
powództwa w całości.
6
Rozpoznając apelację, Sąd Okręgowy powziął poważane wątpliwości
prawne, którym dał wyraz w postanowieniu z dnia 13 stycznia 2015 r.
o przedstawieniu Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego
budzącego poważne wątpliwości prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustanowiona w art. 390 § 1 k.p.c. instytucja pytań prawnych, jako
odstępstwo od konstytucyjnej zasady niezawiłości orzeczniczej sędziów, którzy
przy sprawowaniu swojego urzędu podlegają jedynie Konstytucji oraz ustawom
(art. 178 ust. 1 Konstytucji) wymaga ścisłej wykładni (por. uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1999 r., III CZP 62/98, OSNC 1999,
nr 10, poz. 166). Dlatego też w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że
udzielenie odpowiedzi na zagadnienie prawne, które prowadzi do merytorycznego
związania sądu drugiej instancji w zakresie sposobu interpretacji wyróżnionego
zagadnienia (art. 390 § 2 k.p.c.) jest uzasadnione jedynie wtedy, gdy zachodzi
rzeczywista potrzeba wyjaśnienia poważnych wątpliwości o decydującym
znaczeniu dla rozstrzygnięcia sprawy oraz pozostaje z tym rozstrzygnięciem
w związku przyczynowym. Jeżeli taka zależność nie ma miejsca, albo jej
wystąpienie nie jest pewne w świetle dotychczasowych ustaleń faktycznych, lub
przedstawione zagadnienie nabierze decydującego znaczenia tylko w razie
przyjęcia jednego z kilku możliwych stanowisk prawnych, co do których sąd
pytający się nie ustosunkował, nie jest dopuszczalne podjęcie stosownej uchwały
przez Sąd Najwyższy (por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
27 sierpnia 1996 r., III CZP 91/96, OSNC 1997, nr 1, poz. 9, z dnia 24 lipca 2013 r.,
III CZP 37/13 oraz z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 67/08 – nie publ.).
Powyższe wskazania co do istoty instytucji pytań prawnych prowadzą do
wniosku, że zamiar wystąpienia do Sądu Najwyższego z pytaniem prawnym na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c. nie zwalnia sądu drugiej instancji z obowiązku
uprzedniego, wstępnego rozważenia podniesionych w apelacji zarzutów w kierunku
wykazania, że rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego jest
konieczne dla właściwego rozpoznania sprawy. Brak działań sądu drugiej instancji
w tym zakresie prowadzi bowiem do sytuacji, w której Sąd Najwyższy, aby udzielić
7
odpowiedzi na przedstawione zagadnienie prawne, musiałby sam rozważyć
trafność tego typu zarzutów, tj. mających znaczenie dla oceny celowości
odpowiedzi na powołane pytanie prawnej, a takie działanie nie jest uprawnione
w świetle art. 390 k.p.c. (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 marca
2011 r., III CZP 1/11 oraz z dnia 18 marca 2010 r., II PZP 2/10 – nie publ.).
W sprawie, na kanwie której wyłoniło się przedstawione Sądowi
Najwyższemu zagadnienie prawne, zarzuty apelacji strony powodowej zmierzały do
zakwestionowania stanowiska Sądu pierwszej instancji odnośnie do charakteru
stosunku prawnego, z którego pozwana wywodziła uprawnienie do korzystania
z zajmowanego lokalu mieszkalnego. W szczególności, powódka podniosła
zarzuty, w ramach których dążyła do podważenia oceny Sądu pierwszej instancji,
że pozwana miała tytuł prawny – w postaci umowy użyczenia - do nieodpłatnego
zajmowania tego lokalu. Ze względu na odwołanie w treści pytania prawnego do
implikacji wynikających z umowy użyczenia, ich rozważenie ma wpływ na ocenę
istnienia związku przyczynowego pomiędzy przedstawionych zagadnieniem
a wydaniem rozstrzygnięcia w sprawie. Sąd Okręgowy powinien zatem uprzednio,
odnieść się do zarzutów apelacji i dokonać oceny charakteru stosunku prawnego,
z którego wynikało uprawnienie do korzystania z lokalu mieszkalnego przez
pozwaną. Zaznaczyć należy, że za takie rozstrzygniecie w przedmiocie oceny
zarzutów podniesionych w apelacji nie można uznać wyrażoną w uzasadnieniu
postanowienia z dnia 13 stycznia 2015 r. konstatację Sądu Okręgowego, iż
pozwana posiadała uprawnienie do korzystania z lokalu w ramach umowy
użyczenia (s. 8 uzasadnienia postanowienia). Pogląd taki został bowiem
przywołany bez jednoczesnego wskazania ustaleń faktycznych i argumentów
jurydycznych, które w ocenie Sądu Okręgowego przemawiały za takim
stanowiskiem.
Niezależnie od powyższego udzielenie przez Sąd Najwyższy odpowiedzi na
przedstawione zagadnienie prawne jest poprzedzone wstępną kontrolą
prawidłowości procedowania przez sąd drugiej instancji, co obejmuje m.in. badanie,
czy postanowienie w tym przedmiocie nie zapadło w warunkach nieważności
postępowania. Stwierdzenie takiego stanu rzeczy oznacza, że nie zostały spełnione
8
warunki do podjęcia uchwały w trybie art. 390 § 1 k.p.c. (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 48/09).
Z akt sprawy wynika, iż pozwana M. K. zmarła w dniu 29 grudnia 2014 r. (k.
277). Sąd Okręgowy, wydając postanowienie o przedstawieniu Sądowi
Najwyższemu zagadnienia prawnego, po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 13
stycznia 2015 r., bez uprzedniego wezwania do udziału w sprawie w miejsce
zmarłej M. K. jej następców prawnych (co nastąpiło dopiero na etapie
postępowania przed Sądem Najwyższym), orzekał więc w warunkach nieważności
postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.).
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 61 § 1 ustawy z dnia
23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 499)
orzekł, jak w sentencji.
kc