Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 284/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa P. T.
przeciwko K. K., K. Ko. i U. S.A.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 22 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 marca 2014 r.
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza solidarnie od pozwanych na rzecz powódki kwotę
3600 (trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego.
UZASADNIENIE
2
Powódka domagała się zasądzenia solidarnie od U S.A. oraz od K. K. i K. Ko.
kwoty 430.000 zł z odsetkami ustawowymi od dat i kwot szczegółowo wskazanych
w pozwie. W uzasadnieniu żądania podała, że dochodzona kwota powstała
wskutek niezgodnych z prawem wypłat dokonanych przez I. sp. z o.o., na rzecz jej
wspólnika to jest pozwanej spółki U. ..., przy czym pozwani K. K. i K. Ko. byli
członkami zarządów obu tych spółek. Wypłat dokonano w dniach 10 lutego, 23
marca i 6 lipca 2009 r., a wniosek o upadłość I. został zgłoszony w dniu 11
sierpnia 2009 r. Upadłość likwidacyjna tej spółki została ogłoszona w dniu 2
października 2009 r. Wypłat dokonano w sytuacji braku pełnego pokrycia kapitału
zakładowego, co wypłaty te czyniło niezgodnymi z art. 189 § 2 k.s.h. Pozwani
ponoszą za to odpowiedzialność na podstawie art. 198 § 1 i 2 k.s.h. oraz art. 189 §
2 k.s.h. Uzasadniając własną legitymację czynną powódka wskazała,
że wierzytelność tę kupiła od syndyka masy upadłości spółki I. na podstawie
umowy przelewu z dnia 23 sierpnia 2011 r.
Wyrokiem z dnia 21 października 2013 r. Sąd Okręgowy w K. uwzględnił
powództwo wskazując w uzasadnieniu, że I. Polska sp. z o.o. w dniach wskazanych
w pozwie przelała na rzecz wspólnika, to jest pozwanej spółki U. ... kwoty 300.000
zł, 100.000 zł i 30.000 zł, wskazując na przelewach bankowych tytuły: „spłata
zobowiązań”, „częściowa spłata pożyczki”. Spór, jak wskazał Sąd, sprowadzał się
do ustalenia czy wspólnikowi, spółce U. przysługiwały względem I. wierzytelności
wynikające ze stosunków wewnętrznych spółki. Przeprowadzone postępowanie
dowodowe wykazało, że nie doszło do złożenia oświadczeń woli uzasadniających
przyjęcie, iż mogły one wywołać skutek w postaci obowiązku spełnienia
świadczenia. Nadto Sąd Okręgowy, z powołaniem się na opinię bieglej H. Ż.
wskazał, że już od 2007 r. wartość majątku I. sp. z o.o. była niższa od wysokości jej
kapitału zakładowego (wynoszącego 50.000 zł). Dokonanie zaś wypłat na rzecz
wspólnika, w sytuacji braku pokrycia kapitału zakładowego, skutkuje powstaniem
zarówno po jego stronie jak i po stronie członków zarządu, obowiązkiem zwrotu na
podstawie art. 198 § 1 k.s.h.. Taka wierzytelność, jako składnik masy upadłości
może być przedmiotem obrotu w ramach czynności likwidacyjnych
3
przedsiębiorstwa i taką (tę) wierzytelność syndyk masy upadłości spółki I., za zgodą
Rady wierzycieli i sędziego komisarza, sprzedał powódce.
Apelacja pozwanych od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu
Apelacyjnego z dnia 25 marca 2014 r. Sąd Apelacyjny przychylił się do stanowiska
skarżących, że uzasadnienie Sądu Okręgowego jest lakoniczne, a elementy
dotyczące ustaleń faktycznych, oceny dowodów i oceny prawnej zostały ujęte
zbiorczo, jednakże ocenił, że treść tego uzasadnienia była wystarczająca dla
dokonania kontroli instancyjnej. Sąd drugiej instancji wskazał, że roszczenie
powódki było nieprawidłowo identyfikowane przez pozwanych, jednakże przez Sąd
zidentyfikowane zostało prawidłowo, jako roszczenie o zapłatę na podstawie art.
189 § 2 w związku z art. 198 § 1 k.s.h., przelane na podstawie ważnej i skutecznej
umowy przelewu zawartej przez powódkę z syndykiem masy upadłości spółki I.;
zwrócił przy tym uwagę, że taką też podstawę prawną swego żądania powódka
powołała już w pozwie. Nadto Sąd Apelacyjny wskazał, że pozwani nie podważyli
ustaleń opartych na opinii biegłej, że wypłaty nastąpiły na rzecz udziałowca z
naruszeniem kapitału zakładowego, bez wyraźnej podstawy w treści zobowiązań
łączących spółki. Kapitał zakładowy spółki I. nie miał pełnego pokrycia w majątku
spółki już na dzień 31 grudnia 2007 r., natomiast na dzień 31 grudnia 2008 r.
majątek spółki netto był ujemny i wynosił minus 482.716,63 zł. W roku 2009 r.,
kiedy nastąpiły wypłaty, nadwyżka zobowiązań nad majątkiem spółki uległa
dalszemu zwiększeniu, do kwoty minus 699.201,09 zł. Zarzuty apelacji związane ze
stanowiskiem skarżących, że sprawa miała charakter sprawy gospodarczej,
tymczasem sąd pierwszej instancji z naruszeniem obowiązującej w tym
postępowaniu prekluzji dowodowej, dopuścił dowody sprekludowane, Sąd
Apelacyjny uznał za nie wpływające na rozstrzygnięcie. Po pierwsze dlatego, że w
apelacji skarżący twierdzili zarówno, że sprawa miała charakter sprawy
gospodarczej jak i, że takiego charakteru nie miała. Po drugie, wskazał, że powód
nie ma obowiązku powoływania wszystkich możliwych dowodów dla odparcia
wszelkich możliwych zarzutów jakie pozwany może w toku procesu podnieść, a
okoliczności sprawy uzasadniały przyjęcie, że dowodzenie skuteczności przelewu
wierzytelności nie nastąpiło z naruszeniem prekluzji dowodowej .
4
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego opartej na obu
podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c., pozwani, w ramach podstawy naruszenia prawa
materialnego, zarzucili naruszenie art. 198 § 1 w związku z art. 189 § 1 k.s.h. przez
błędną wykładnię polegającą na pominięciu ustalenia czy powódka była
uprawniona do dochodzenia wierzytelności w imieniu spółki I. sp. z o.o. i czy może
być wierzycielem dochodzącym obowiązku zwrotu dokonanej wypłaty, w sytuacji
gdy nie nastąpiło dokonanie wypłat z majątku spółki potrzebnego do pełnego
pokrycia kapitału zakładowego tej spółki oraz wspólnicy nie otrzymali wypłat z
majątku spółki wbrew przepisom prawa, a powódka nie wykazała, że kapitał
zakładowy nie ma pełnego pokrycia. W ramach tej podstawy zarzucili ponadto
naruszenie art. 127, art. 132, art. 144 i art. 131 ustawy prawo upadłościowe i
naprawcze polegające „na pominięciu przy rozpoznawaniu apelacji okoliczności czy
powódka jest uprawniona do dochodzenia wierzytelności nabytej na podstawie
umowy z dnia 23 września 2011 r., objętej pozwem”.
W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania w sposób mogący
mieć istotny wpływ na wynik sprawy skarżący zarzucili naruszenie art. 176 ust. 1
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w związku z art. 367 § 1 k.p.c. w związku
z art. 4791
§ 1 i art. 47912
§ 1 k.p.c. (w brzmieniu obowiązującym do dnia 3 maja
2012 r.) przez naruszenie zasady dwuinstancyjności postępowania, przez uznanie,
że przepisy art. 4791
§ 1 i art. 47912
§ 1 k.p.c. nie wiążą sądu pierwszej instancji,
co doprowadziło do zaniechania rozpoznania zarzutów apelacji. Nadto skarżący
zarzucili naruszenie art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 i ust. 2 Konstytucji w związku z art.
367 § 1 k.p.c. w związku z art. 78 i art. 8 ust. 2 Konstytucji RP w związku z art. 187
k.p.c. przez ich niezastosowanie i w następstwie tego „niesprawowanie wymiaru
sprawiedliwości przez sąd drugiej instancji w kierunkach wskazanych w apelacji”.
Zarzucili również naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 w związku z art.
378 § 1 i art. 382 oraz art. 361 k.p.c. przez przyjęcie, że krótkie uzasadnienie Sądu
Okręgowego pozwala na odtworzenie toku rozumowania tego Sądu mimo jego wad
w postaci braku oceny materiału dowodowego, braku odniesienia się do zarzutów
skarżących i niedostrzeżenie przez Sąd Apelacyjny, że Sąd Okręgowy nie
uzasadnił rozstrzygnięcia o kosztach.
5
We wnioskach kasacyjnych skarżący domagali się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
ewentualnie uchylenia zaskarżonego wyroku i orzeczenia co do istoty sprawy.
W odniesieniu do tego ewentualnego wniosku należy przyjąć, że skarżący domagali
się uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego i zmiany wyroku Sądu Okręgowego przez
oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 3981
§ 1 k.p.c. skarga kasacyjna przysługuje
od prawomocnego wyroku wydanego przez sąd drugiej instancji, zgodnie zaś z art.
39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach
zaskarżenia i w granicach podstaw, przy czym, zgodnie z § 2 tego artykułu,
jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego
orzeczenia. Przypomnienie tych uregulowań było niezbędne przed przystąpieniem
do oceny zasadności zarzutów skargi kasacyjnej. Przypomnieć też należało,
że nieskuteczność zarzutów z podstawy procesowej skargi powoduje, iż zarzuty
naruszenie prawa materialnego podlegają ocenie w odniesieniu do stanu
faktycznego przyjętego przez sądy za podstawę rozstrzygnięcia.
Zarzuty podniesione w ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c. są nietrafne. Wskazać należy, że pomieszczenie w tej podstawie przepisów
Konstytucji jako naruszonych jest nieprawidłowe, przy czym wskazane przez
skarżących przepisy mają charakter ustrojowy, konstytuują działanie wymiaru
sprawiedliwości i nie sposób przyjąć, że sąd powszechny orzekając w konkretnej
sprawie przepisy te naruszył. Okoliczność, że skarżący kwestionowane
rozstrzygnięcie uważają za nieprawidłowe, podobnie jak i za nieprawidłowe
uważają procedowanie Sądu drugiej instancji w żaden sposób nie usprawiedliwia
zarzutów naruszenia art. 45 (prawo do sądu), art. 78 (prawo do zaskarżenia
orzeczenia), art. 176 (dwuinstancyjność postępowania sądowego). Konstytucyjne
prawa: do sądu, do zaskarżenia orzeczenia, do rozpoznania sprawy w dwóch
instancjach nie mogą być utożsamiane z prawem strony do przyznania jej racji.
Takiego prawa nie gwarantuje stronie nawet Konstytucja. Wszystkie wymienione
konstytucyjne prawa skarżący zrealizowali, uchybienia zaś w zakresie stosowania
6
lub wykładni norm prawnych, na podstawie których sąd sprawę rozpatrzył, powinny
być podniesione z powołaniem się na przepisy ustaw zwykłych.
Za bezprzedmiotowy uznać należy zarzut naruszenia art. 367 § 1 k.p.c.
skoro stanowi on, że od wyroku sądu pierwszej instancji przysługuje apelacja.
Pozwani wnieśli apelację. Pod osąd w postępowaniu kasacyjnym strona wnosząc
skargę kasacyjną powinna poddać nie te czynności procesowe, których dokonała,
ale czynności procesowe sądu i to sądu drugiej instancji, jeżeli zostały podjęte lub
zaniechanie z naruszeniem przepisów postępowania w sposób mogący mieć wpływ
na wynik sprawy. Rzeczą skarżących było więc prawidłowe skonstruowanie
zarzutów w tej podstawie kasacyjnej, co nie nastąpiło. Jeśli zatem skarżący
zarzucają naruszenie art. 4791
§ 1 i art. 47912
§ 1 k.p.c., to skoro tych przepisów
Sąd Apelacyjny ani nie stosował ani stosował, twierdzenie o ich naruszeniu,
bez powiązania chociażby z art. 378 § 1 k.p.c., musi pozostać poza kontrolą
kasacyjną.
Art. 187 k.p.c. określa obligatoryjną i fakultatywną treść pozwu, obarczając
obowiązkiem jego prawidłowego sporządzenia stronę powodową - skarżący
w żaden sposób nie wykazali związku tego przepisu z wyrokiem Sądu
Apelacyjnego
Ostatni zarzut z tej podstawy kasacyjnej, to jest naruszenia art. 328 § 2
w związku z art. 391, art. 378, art. 382 i art. 361 k.p.c. skarżący uzasadniali nie
wadliwością uzasadnienia Sądu Apelacyjnego, ale twierdzeniem o niesłusznym
zaakceptowaniu przez ten Sąd wadliwego, lakonicznego, uzasadnienia Sądu
Okręgowego. Ponieważ sąd drugiej instancji jest sądem merytorycznym, władny był
sam ocenić zasadność żądania pozwu i uczynił to, również przez pryzmat zarzutów
apelacji, oceniając je jako nietrafne. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie
narusza art. 328 § 2 k.p.c., zawiera akceptację dla ustaleń faktycznych
poczynionych przez sąd pierwszej instancji, zawiera oceną prawną, wskazuje
podstawę prawną rozstrzygnięcia. Skarżący stawiając zarzut naruszenia przez Sąd
Apelacyjny art. 378 k.p.c. i art. 382 k.p.c. (zresztą nie samodzielnie ale w związku
z art. 328 § 2 k.p.c.) powinni byli wskazać do jakich konkretnie zarzutów apelacji
sąd ten nie odniósł się i jaką część materiału dowodowego ten sąd, a nie sąd
7
pierwszej instancji, pominął. Twierdzenie o naruszeniu przez Sąd Apelacyjny art.
361 k.p.c. jest niezrozumiałe.
Wobec treści art. 39813
§ 1 k.p.c. konstrukcyjna wadliwość procesowej
podstawy skargi kasacyjnej powoduje, że zarzuty z tej podstawy, jak wynika
z powyższego, musiały być poczytane za nietrafne.
Nieuzasadnione są zarzuty naruszenia prawa materialnego. Ubocznie
zauważyć należy, że Sąd Apelacyjny jako podstawy prawnej rozstrzygnięcia nie
wskazywał art. 189 § 1 k.s.h., ale art. 189 § 2 k.s.h. Powołanie zatem w skardze
kasacyjnej jako naruszonego przez ten Sąd art. 189 § 1 k.s.h. jest nietrafne i skutku
odnieść nie może.
Nie mogą też odnieść skutku zarzuty naruszenia wymienionych w skardze
przepisów prawa upadłościowego i naprawczego.
Spółka I. wobec wypłacenia pozwanej spółce U. S.A., z naruszeniem art. 189
§ 2 k.s.h. kwoty 430.000 zł, miała do tej spółki roszczenie zwrotne. Ponadto, spółce
I. na podstawie art. 198 § 1 k.s.h. roszczenie takie przysługiwało przeciwko
członkom zarządu tej spółki, którzy, w myśl powołanego przepisu, odpowiadają za
ten dług solidarnie z odbiorcą. Tak rozumiana wierzytelność stała się składnikiem
masy upadłości spółki I. i umową z dnia 23 sierpnia 2011 r. została sprzedana
przez syndyka masy upadłości I. powódce. Takiej wykładni umowy z dnia
23 sierpnia 2011 r. dokonały Sądy obu instancji. Wobec tego, że w skardze
kasacyjnej nie postawiono zarzutu naruszenia art. 65 k.c., Sąd Najwyższy związany
jest ustaleniem co do przedmiotu umowy przelewu. W tej sytuacji zarzuty, że doszło
do naruszenia przepisów prawa upadłościowego i naprawczego, w tym
dotyczących wyłącznej kompetencji syndyka w zakresie realizacji roszczenia
mającego podstawę prawną w art. 127 tego prawa, nie mają punktu odniesienia,
są więc bezprzedmiotowe.
Nietrafny jest zarzut naruszenia art. 198 § 1 w związku z art. 189 § 2 k.s.h.
Wynikający z art. 189 § 2 k.s.h. zakaz dokonywania wypłat z majątku spółki
obowiązuje wówczas gdy dana wypłata prowadzi do uszczuplenia majątku netto
spółki. Dla rozstrzygnięcia bowiem czy kapitał zakładowy jest w pełni pokryty,
miarodajna jest ta wartość majątku spółki. Wartość majątku netto ustala się przez
8
odjęcie od wartości majątku brutto (tj. wszystkich aktywów), sumy rzeczywistych
długów. Kapitał zakładowy będzie pokryty w pełni tylko wówczas, gdy wartość
majątku netto równa się statutowej wysokości kapitału zakładowego. Jeżeli suma
wolnych aktywów jest mniejsza od kwoty kapitału zakładowego, spółka znajduje się
w tzw. stanie podbilansowym (spółka wykazuje stratę bilansową pomniejszającą jej
kapitał własny), co oznacza, że zgodnie z art. 189 § 2 k.s.h. wyłączone jest
dokonywanie na rzecz wspólników wypłat pod jakimkolwiek tytułem. Biorąc pod
uwagę, że wartość majątku spółki I. poczynając od 2007 r. spadła poniżej sumy jej
zobowiązań i w roku 2009 jej majątek netto miał wartość ujemną, Sądy,
na podstawie opinii biegłej, zasadnie, po myśli art. 198 § 1 k.s.h., przyjęły,
że w takiej sytuacji zaktualizował się obowiązek pozwanej spółki jako odbiorcy,
zwrotu wypłat i odpowiedzialność (odszkodowawcza) pozwanych członków zarządu
upadłej spółki za dokonanie tych wypłat. Takie roszczenie do odbiorcy i członków
zarządu spółki, przysługujące tej spółce, ma charakter majątkowy i wobec braku
przepisów ograniczających obrót, mogło być zbyte z zastosowaniem przepisów
kodeksu cywilnego o przelewie.
W świetle powyższego, nie znajdując podstaw do uwzględnienia skargi
kasacyjnej, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak w sentencji.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1
i 3 k.p.c. w związku z § 6 pkt 7 i § 12 ust. 4 pkt 3 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jedn.: Dz. U.
z 2013 r., poz. 490).