Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 494/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości A. Spółki Akcyjnej
w upadłości likwidacyjnej z siedzibą w W.
przeciwko […]Bank Spółce Akcyjnej z siedzibą w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 12 czerwca 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 6 czerwca 2013 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił powództwo
Syndyka Masy Upadłości A. S.A. w upadłości likwidacyjnej z siedzibą w W.
przeciwko […] Bank S.A. z siedzibą w W. o zapłatę 3.002.831,46 zł z ustawowymi
odsetkami od 1 sierpnia 2012 r. W motywach rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy ustalił,
że pozwany Bank w dniu 28 lipca 2007 r. zawarł z siedmioma spółkami umowę o
limit wierzytelności. Do tej umowy, na podstawie aneksu z dnia 25 lipca 2008 r.,
przystąpiła w charakterze kredytobiorcy spółka A. S.A. Spółka ta wcześniej, w dniu
27 marca 2008 r., zawarła z pozwanym Bankiem umowę o otwarcie i prowadzenie
rachunku bankowego. Z uwagi na zagrożenie upadłością, pozwany w dniu
11 czerwca 2012 r. złożył kredytobiorcom, w tym spółce A., oświadczenie
o wypowiedzeniu umowy o limit wierzytelności. W dacie złożenia tego oświadczenia
zadłużenie z tytułu kredytów udzielonych na podstawie umowy o limit wynosiło
89.899.105,56 zł oraz 501.940,67 euro. Okres wypowiedzenia wynosił 7 dni,
w związku z czym wierzytelność pozwanego Banku z umowy o limit wierzytelności
stała się wymagalna m.in. w stosunku do A. S.A., w dniu 19 czerwca 2012 r. W dniu
17 lipca 2012 r. na rachunek bieżący spółki A. S.A. prowadzony przez pozwany
Bank wpłynęła kwota 3 mln zł. Postanowieniem z dnia 27 lipca 2012 r. Sąd
Rejonowy w P. ogłosił upadłość likwidacyjną A. S.A. obejmującą likwidację majątku
i wyznaczył syndyka masy upadłości. Kwota 3 mln zł, powiększona o odsetki
pozostawała na rachunku bankowym A. do chwili ogłoszenia upadłości. W dniu 1
sierpnia 2012 r. pozwany Bank złożył Syndykowi masy upadłości A. S.A.
oświadczenie o potrąceniu przysługującej Bankowi do tej spółki wierzytelności z
umowy o limit wierzytelności, wynoszącej według stanu na dzień 26 lipca 2012 r.
kwotę 91.398.552,29 zł, z wierzytelnością upadłego z tytułu prowadzenia rachunku
bankowego, wynoszącej, według stanu na ten dzień 3.002.831, 46 zł. Powołując się
na treść art. 93 prawa upadłościowego i naprawczego i podnosząc, że
wierzytelność z rachunku bankowego przekształciła się w wierzytelność masy
upadłości wobec czego nie podlega potrąceniu, Syndyk masy upadłości nie uznał
oświadczenia o potrąceniu i domagał się udostępnienia na rachunku bankowym
upadłego potrąconej kwoty. Wobec odmowy, zażądał zapłaty. Oddalając
powództwo Sąd Okręgowy ocenił, że oświadczenie pozwanego Banku o potrąceniu
3
było skuteczne wobec braku wynikających przepisów prawa upadłościowego i
naprawczego oraz prawa bankowego przeszkód do jego dokonania.
Apelację od tego wyroku złożył powód. Zarzucił naruszenie art. 93 i art. 95
a także art. 112 w związku z art. 61 prawa upadłościowego i naprawczego, art. 93
ust. 2 prawa bankowego i art. 725 k.c. domagając się zmiany zaskarżonego
wyroku i uwzględnienia powództwa ewentualnie uchylenia zaskarżonego wyroku
i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania. Wyrokiem
z dnia 18 grudnia 2013 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i zasądził od
pozwanego na rzecz powoda dochodzoną kwotę z ustawowymi odsetkami od 1
sierpnia 2012 r. i orzekł o kosztach procesu należnych powodowi w obu
instancjach. W uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny nie odnosząc się do
zarzutów apelacji stwierdził, że apelacja podlegała uwzględnieniu
„ale z nieco innych przyczyn aniżeli wskazane w zarzutach apelacji”. Wskazał,
że w postępowaniu upadłościowym potrącenie nie jest wyłączone jednakże istnieje
ustawowo zakreślona granica czasowa skorzystania z tego prawa. Wierzyciel może
skorzystać z prawa potrącenia, o ile złoży oświadczenie w tym przedmiocie nie
później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. W ocenie Sądu nie było sporne,
że pozwany nie zgłosił swej wierzytelności w postępowaniu upadłościowym.
W sytuacji zatem gdy warunkiem koniecznym skorzystania przez wierzyciela
upadłego z prawa potrącenia z wzajemną wierzytelnością upadłego jest zgłoszenie
przysługującej mu wierzytelności w toku postępowania upadłościowego,
a to w sprawie miejsca nie miało, nie mogło dojść do umorzenia wierzytelności
powoda o wypłatę środków znajdujących się na rachunku bankowym
upadłego. Tak więc pozwany powinien przywrócić stan istniejący przed pobraniem
z rachunku upadłego kwoty dochodzonej pozwem.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego opartej na podstawie
z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. pozwany zarzucił naruszenia art. 382 w związku z art.
328 § 2 i art. 391 k.p.c. oraz art. 321 § 1 w związku z art. 391 k.p.c. a także art. 328
§ 2 w związku z art. 391 k.p.c. Skarżący zarzucił ponadto naruszenia art. 379 pkt 5
w związku z art. 391 § 1 i art. 321 § 1 k.p.c. to jest nieważność postępowania przez
pozbawienie go możności obrony jego prawa na skutek uwzględnienia roszczenia
wobec przyjęcia, że swojej wierzytelności nie zgłosił w postępowaniu
4
upadłościowym, a więc na podstawie faktycznej nie powołanej przez powoda, która
przy tym nie wynikała z materiału zebranego w sprawie i zaniechanie wysłuchania
go co do tej podstawy, o której nadto dowiedział się dopiero z uzasadnienia wyroku;
zarzucił również naruszenie równości procesowej stron przez dokonanie
zaskakującej kwalifikacji prawnej roszczenia niedającej się przewidzieć
i skonfrontować.
We wnioskach kasacyjnych skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej wiążą się z ustaleniem Sądu Apelacyjnego,
że pozwany nie zgłosił w postępowaniu upadłościowym wierzytelności, którą
przedstawił do potrącenia z wierzytelnością spółki A. wynikającą z prowadzenia
rachunku bankowego, co, jak wywodzi skarżący, jest ustaleniem dowolnym,
niezgodnym z rzeczywistym stanem rzeczy. Ustalenie, że zgłoszenie takie nie
nastąpiło jest ustaleniem okoliczności faktycznej, a ustalony w sprawie stan
faktyczny jest dla Sądu Najwyższego wiążący (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Jest jednak
jasne, że ustawowe związanie ustaleniami faktycznymi nie wyklucza wykazywania,
że Sąd przy ustalaniu stanu faktycznego dopuścił się takich uchybień przepisom
procesowym, które miały istotny wpływ na treść rozstrzygnięcia i tym samym nie
pozwalają prawidłowo zastosować właściwych przepisów prawa materialnego.
Możliwe jest bowiem powoływanie się na takie naruszenie przepisów postępowania,
których ostateczną konsekwencją jest błędne ustalenie stanu faktycznego, a które
nie należą do kategorii błędnej oceny dowodów, ani też błędnego wnioskowania
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 sierpnia 2008 r. I CSK 83/08 - niepubl.).
Nie wszystkie jednak zarzuty skargi kasacyjnej zmierzające do wykazania naruszeń
prawa procesowego, w sposób mający wpływ na treść rozstrzygnięcia, są trafne.
Chybiony jest zarzut naruszenia art. 321 § 1 i art. 378 pkt 5 k.p.c., to jest
orzeczenia na innej podstawie faktycznej niż wskazywana przez powoda i
nieważności postępowania z uwagi na pozbawienie skarżącego możności obrony
jego praw przez orzeczenie na podstawie, której powód nie powoływał dla
uzasadnienia swego żądania.
5
Powód, domagając się zasądzenia od skarżącego dochodzonej kwoty,
wskazywał na nieskuteczność potrącenia dokonanego w warunkach ogłoszonej
w stosunku do niego upadłości likwidacyjnej, a w związku z tym brak podstawy
prawnej do pobrania z jego rachunku bankowego kwoty, która, wobec
przekształcenia się w wierzytelność masy upadłości, jego zdaniem nie podlegała
skompensowaniu z wierzytelnością potrącającego Banku. Powyższe wyznaczało
zatem granice podstawy faktycznej podlegającej dowodzeniu, ponadto granice
te zakreślało również powołanie przez powoda przepisów prawa upadłościowego
i naprawczego dla wykazania tak dowodzonej nieskuteczności oświadczenia
o potrąceniu. Tak więc, w procesie ocenie Sądu podlegać miała skuteczność
oświadczenia złożonego przez Bank w sytuacji gdy w stosunku do spółki A.
ogłoszono upadłość likwidacyjną. Elementy istotne stanu faktycznego niezbędnego
dla rozstrzygnięcia o skuteczności oświadczenia o potrąceniu zakreślone przez
powoda pozostały niezmienione. Nietrafne jest zatem stanowisko skarżącego,
że Sąd Apelacyjny ustalając, iż przedstawiona do potrącenia wierzytelność Banku
nie została zgłoszona w postępowaniu upadłościowym orzekł na innej podstawie
faktycznej. Dokonując takiego ustalenia, Sąd Apelacyjny, jak wynika z uzasadnienia
zaskarżonego wyroku, jedynie uzupełnił stan faktyczny o tę okolicznością faktyczną,
niezbędną do rozstrzygnięcia w ramach faktów podniesionych przez powoda.
Pozostawiając na chwilę na uboczu procesową prawidłowość takiego uzupełnienia
w tym konkretnym przypadku, stwierdzić należy, że takie uzupełnienie stanu
faktycznego, nie jest, jak zarzuca skarżący w skardze kasacyjnej, orzekaniem na
innej podstawie faktycznej i nie prowadzi też do nieważności postępowania
z powodu pozbawienia strony możności obrony jej praw. Stąd też zarzuty
naruszenia art. 321 § 1 w związku z art. 391 i art. 379 pkt 5 w związku z art. 391
i art. 321 § 1 k.p.c. są nietrafne. Stwierdzić też można, że naruszenie art. 321 § 1
k.p.c. nie prowadzi, w ocenie Sądu Najwyższego w składzie jak niniejszy, do
nieważności postępowania, ale stanowi uchybienie procesowe, które mogło mieć
istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy. Niewątpliwie ma jednak rację skarżący,
że postępowanie sądu powinno być przewidywalne i w sytuacji gdy następuje
odwołanie się do faktu, który decyduje o treści rozstrzygnięcia, obowiązkiem sądu
jest uprzedzenie strony o konsekwencjach zaniechania wypowiedzenia się co
6
do tego faktu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2011 r. I CSK 120/11,
niepubl.).
Odrębnym zagadnieniem w sprawie jest natomiast czy wskazanego wyżej
ustalenia Sąd Apelacyjny dokonał zgodnie z przepisami kodeksu postępowania
cywilnego i czy jego dokonanie w sposób prawidłowy uzasadnił w motywach
rozstrzygnięcia. W tym aspekcie zarzuty skargi kasacyjnej są uzasadnione.
Uzasadniony jest zarzut naruszenia zarówno art. 382 k.p.c. jak i art. 328 § 2 k.p.c.
Art. 382 k.p.c. stanowi, że sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału
zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym.
Powołany przepis zawiera więc nakaz czynienia ustaleń wyłącznie na podstawie
dowodów zebranych albo w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji albo
w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, jeżeli sąd ten takie postępowanie
prowadził, albo na podstawie materiału dowodowego zebranego w obu instancjach.
Ów nakaz oznacza jednak jednocześnie zakaz orzekania na podstawie materiału
dowodowego, który nie został zgromadzony w sposób wymagany przepisami k.p.c.,
a więc w wyniku prowadzenia postępowania dowodowego, czy też został
zgromadzony w sposób bezdowodowy (art. 228-231 k.p.c.), albo nie stanowi faktu
powszechnie znanego (art. 228 § 1 k.p.c.). Sąd Apelacyjny ustalając, że pozwany
nie zgłosił swojej wierzytelności w postępowaniu upadłościowym stwierdził, że jest
to okoliczność bezsporna. Okoliczność bezsporna to taka, która została przyznana
w toku postępowania przez stronę przeciwną (art. 229 k.p.c.) lub można ją poczytać
za przyznaną (art. 230 k.p.c.). Żaden z tych przypadków w sprawie miejsca nie miał,
powód w pozwie dowodził naruszenia art. 93 prawa upadłościowego i naprawczego,
a w toku całego procesu obie strony co do tej okoliczności milczały, przy czym
nawet w apelacji powód nie zarzucał naruszenia art. 96 prawa upadłościowego
i naprawczego - wykluczało to więc przyjęcie, że nie zgłoszono wierzytelności
w postępowaniu upadłościowych i że jest to fakt między stronami bezsporny.
Dodać wreszcie należy, że uzasadnienie zaskarżonego wyroku, skoro obejmowało
w ustaleniach faktycznych okoliczność, która zdecydowała o treści rozstrzygnięcia
powinno, zgodnie z wymogami art. 328 § 2 k.p.c., zawierać wskazanie przesłanek,
na podstawie których Sąd wnioskował zarówno o istnieniu tej okoliczności jak
i o tym, że jest to okoliczność między stronami bezsporna.
7
Nie można też pominąć, że skoro art. 378 § 1 k.p.c. nakłada na sąd drugiej
instancji obowiązek rozpoznania wszystkich zarzutów zawartych w apelacji,
to jednocześnie istnieje obowiązek sporządzenia uzasadnienia wyroku przez ten
sąd w taki sposób, by zawierało ono przedstawienie oceny tych zarzutów.
Uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie zawiera odniesienia się do zarzutów
apelacji.
Z przedstawionych zatem powodów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.