Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 listopada 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie II Wydział Karny w składzie:

Przewodniczący: SSA – Marek Motuk (spr.)

Sędziowie: SA – Anna Zdziarska

SO (del.) – Grzegorza Miśkiewicz

Protokolant: st. sekr. sąd. Marzena Brzozowska

przy udziale Prokuratora Gabrieli Marczyńskiej - Tomali

po rozpoznaniu w dniu 21 października 2016 r.

sprawy A. Ł. (1)

w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie

na skutek apelacji, wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawcy

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 19 maja 2016 r., sygn. akt XVIII Ko 58/15

I.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądza od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawcy A. Ł. (1):

a) kwotę 73,99 zł (siedemdziesiąt trzy złote dziewięćdziesiąt dziewięć groszy) z ustawowymi odsetkami od dnia 3 listopada 2016 r. do dnia zapłaty tytułem odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie w sprawie Sądu Okręgowego w Warszawie o sygn. akt XVIII K 393/12;

b) kwotę 90 000 zł (dziewięćdziesiąt tysięcy złotych) z ustawowymi odsetkami od dnia 3 listopada 2016 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę wynikłą z niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania w sprawie Sądu Okręgowego w Warszawie o sygn. akt XVIII K 393/12;

II.  w pozostałej części wniosek oddala;

III.  kosztami sądowymi za postępowanie odwoławcze obciąża Skarb Państwa.

UZASADNIENIE

Pełnomocnik A. Ł. (1) na podstawie art. 552 § 4 k.p.k. złożył w dniu 10 marca 2014 r. wniosek o zasądzenie od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawcy kwoty 300.000 zł tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę oraz kwoty 5 000 zł tytułem odszkodowania, wynikłych z niewątpliwie niesłusznego jego zatrzymania i tymczasowego aresztowania w okresie od 5 czerwca 2012 r. do dnia 8 marca 2013 r. w toku prowadzonego przeciwko niemu postępowania karnego przez Prokuraturę Okręgową w Warszawie o sygn. akt 2 Ds. 81/13.

Wyrokiem z dnia 19 maja 2016 r. Sąd Okręgowy w Warszawie, po ponownym rozpoznaniu sprawy, oddalił wniosek w całości, obciążając Skarb Państwa kosztami postępowania w sprawie.

Wyrok powyższy w całości zaskarżył pełnomocnik wnioskodawcy, zarzucając mu:

1.  obrazę prawa materialnego, a to art. 552 § 4 k.p.k. poprzez jego wadliwą wykładnię i zastosowanie, tj. wbrew temu, iż odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody i krzywdy wyrządzone niewątpliwie niesłusznym zatrzymaniem i tymczasowym aresztowaniem opiera się na zasadzie ryzyka, zastosowanie odmiennych kryteriów tej odpowiedzialności i wyrażenie ich tym, że „kwestie słuszności stosowania środka zapobiegawczego należy oceniać ex ante, nie zaś ex pos” (s. 32 uzasadnienia zaskarżonego wyroku), co skutkowało niezasadnym zastosowaniem w sprawie zasady winy, jako podstawy odpowiedzialności Skarbu Państwa;

ewentualnie

2. obrazę przepisów prawa procesowego, która mogła mieć wpływ na treść orzeczenia, tj. art. 79 § 1 pkt 3 d.k.p.k. i art. 79 § 2 k.p.k. w zw. art. 6 k.p.k. w zw. z art. 7 k.p.k. w zw. z art. 92 k.p.k. w zw. z art. 193 § 1 k.p.k. w zw. z art. 249 § 1 k.p.k. in fine w zw. z art. 552 § 4 k.p.k. a contrario polegającą na przyjęciu, iż stwierdzenie o niepoczytalności A. Ł. (1), do którego doszło na podstawie opinii wydanej 4 listopada 2012 r., uniemożliwia przyjęcie, iż już w dniu 5 czerwca 2012 r. zachodziły warunki do jego obrony obligatoryjnej, pomimo tego, że już wówczas organy procesowe postępowania przygotowawczego dysponowały informacjami dotyczącymi jego leczenia psychiatrycznego, a w konsekwencji przejęcie, że samoobciążające wyjaśnienia, które złożył tego dnia A. Ł. (1), w których przyznał się do popełnienia wszystkich przypisywanych mu czynów i podał okoliczności ich popełnienia, które stanowiły podstawę orzekania o zastosowaniu względem niego tymczasowego aresztowania oraz o - kolejnych - przedłużaniach stosowania tego środka, mogły stanowić podstawę dowodzenia, w sytuacji gdy - jako pozyskane w sposób naruszający m.in. jego prawo do obrony albowiem działał on bez pomocy obrońcy - powinny zostać wyeliminowane z podstaw dowodzenia;

ewentualnie

3. obrazę przepisów postępowania, która mogła mieć wpływ na treść orzeczenia, tj. art. 8 § 1 k.p.k. a contrario w związku z art. 552 § 4 k.p.k. w zw. z art. 7 k.p.k. w zw. z art. 410 k.p.k. w zw. z art. 249 § 1 k.p.k. in fine w zw. z art. 79 § 1 pkt 3 d.k.p.k. w zw. z art. 6 k.p.k. a contrario, polegającą na uchyleniu się przez Sąd meriti od obowiązku dokonania samodzielnej i pełnej oceny tego, czy w świetle dowodów ujawnionych w toku całego postępowania poprzedzającego wydanie zaskarżonego wyroku, w szczególności:

a) informacji o stanie zdrowia A. Ł. (1) w dniu 5 czerwca
2012 r.,

b)  twierdzeń biegłych psychiatrów, którzy - w opinii z dnia 4 listopada 2012 r. - uzależnili możliwość udziału A. Ł. (1) w postępowaniu od wyznaczenia mu do pomocy obrońcy,

przy orzekaniu o zastosowaniu wzglądem A. Ł. (1) tymczasowego aresztowania oraz o - kolejnych – przedłużaniach stosowania tego środka doszło do naruszenia przepisów postępowania polegających m.in. na wzięciu za podstawę każdego z tych orzeczeń samoobciążających wyjaśnień, które złożył A. Ł. (1) w dniu 5 czerwca 2012 r. bez obecności obrońcy, pomimo tego, iż jego ówczesny stan zdrowia, potwierdzony następczo opinią sądowo-psychiatryczną z dnia 4 listopada 2012 r. wyłączał możliwość podjęcia przez niego świadomych decyzji procesowych i jako taki rzutował na ograniczenie swobody jego wypowiedzi,

i - w tym zakresie - poprzestanie na niewyczerpującym istoty tego zagadnienia a nadto nietrafnym i niesamodzielnym wskazaniu, że „(...) zagadnienie naruszenia normy gwarancyjnej wyrażonej w art 79 §, pkt 3 kpk nie ma znaczenia dla sposoby rozstrzygnięcia sprawy. Nadto - zdaniem Sądu - zarzut ten jest nieuprawniony, albowiem już wcześniej, dwukrotnie, był przedmiotem rozważań sądów, co wskazano wyżej”(s. 24 uzasadnienia zaskarżonego wyroku),

4. obrazę przepisów postępowania, która mogła mieć wpływ na treść orzeczenia tj. art. 8 § 1 k.p.k. a contrario w związku z art. 552 § 4 k.p.k. w zw. z art. 7 k.p.k. a contrario w zw. z art. 410 k.p.k. w zw. z art. 258 § 3 k.p.k. polegającą na uchyleniu się przez Sąd meriti od obowiązku dokonania samodzielnej i pełnej oceny tego, czy w świetle dowodów ujawnionych w toku całego postępowania poprzedzającego wydanie zaskarżonego wyroku uprawniona była obawa, iż A. Ł. (1) popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, na czym ten czyn miałby polegać i z jakich okoliczności należało wyprowadzić wniosek o istnieniu takiej możliwości, w sytuacji gdy:

a)  biegli psychiatrzy - w opinii z dnia 4 listopada 2012 r. - wskazali jedynie na możliwość popełnienia przez niego czynu podobnego do tego, który był mu wówczas przypisywany;

b)  świadek A. Ł. (2), która - jako lekarz psycholog diagnozowała A. Ł. (1) przed jego tymczasowym aresztowaniem - nie potwierdziła istnienia takiej obawy;

5. obrazę przepisów prawa procesowego, która mogła mieć wpływ na treść orzeczenia tj. art. 5 § 1 k.p.k. a contrario w zw. z art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. w zw. art. 6 k.p.k. w zw. z art 4 k.p.k. w zw. z art. 7 k.p.k. polegającą na nieuprawnionym i niezgodnym z zasadą domniemania niewinności przyjęciem, że A. Ł. (1) dopuścił się przypisywanych mu w toku postępowania głównego czynów zabronionych opisanych w art. 126a k.k. in fine, pomimo tego, że:

a)  postępowanie, które prowadzone było w tym zakresie zostało umorzone ze względu na przeszkodę formalną uniemożliwiającą jego dalsze prowadzenie;

b)  Sąd orzekający w dniu 19 marca 2013 r. o nieuwzględnieniu wniosku Prokuratora o umorzenie postępowania i zastosowanie względem A. Ł. (1) środków zabezpieczających wskazał na niedostatki dowodowe

uniemożliwiającą weryfikację zasadności zarzutów co do kwestii sprawstwa które kolejno nie zostały uzupełnione,

zaś

c)  w toku postępowania ustalono że A. Ł. (1) nie upublicznił nagrań, których autorstwo mu przypisano, co uniemożliwiało przyjęcie o spełnieniu przez niego znamion sprawczych ww. czynu zabronionego.

Z tych też powodów, wniósł o:

zmianę zaskarżonego wyroku poprzez zasądzenie na rzecz wnioskodawcy:

a)  kwoty 300.000 PLN (słownie: trzysta tysięcy złotych) tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;

b)  kwoty 5.000 PLN (słownie: pięć tysięcy złotych) tytułem odszkodowania za poniesioną szkodę.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja pełnomocnika wnioskodawcy w części zasługuje za uwzględnienie.

W ocenie Sądu Apelacyjnego zgodzić się należy z zarzutem pełnomocnika wnioskodawcy, opisanym w punkcie pierwszym apelacji, iż Sąd I instancji wydał zaskarżony wyrok z obrazą art. 552 § 4 k.p.k.

Zgodnie z treścią uchwały Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1999 r. sygn. Akt I KZP 27/99 odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania (art. 552 § 4 k.p.k.) opiera się na zasadzie ryzyka. Niewątpliwie niesłusznym, w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k., jest takie tymczasowe aresztowanie, które było stosowane z obrazą przepisów rozdziału 28 k.p.k. oraz tymczasowe aresztowanie oskarżonego (podejrzanego), powodujące dolegliwość, której nie powinien doznać, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w sprawie, a także, w szczególności, prawomocnego jej rozstrzygnięcia. (OSNKW 1999/11 – 12). Powyższe jednolite i konsekwentne stanowisko Sądu Najwyższego zostało potwierdzone także w innych jego judykatach (por. m. in.: wyrok z dnia 13 czerwca 2002 r., sygn. Akt V KKN 125/00, OSNKW 2002/9 – 10; wyrok z dnia 29 kwietnia 2015 r., sygn. Akt II K.K. 30/15, LEX nr 1712829); wyrok z dnia 11 kwietnia 2006 r., sygn. Akt V K.K. 329/05, OSNwSK 2006/1/814).

W uzasadnieniu powołanej wyżej uchwały Sąd Najwyższy stwierdził, iż w wypadkach umorzenia postępowania z przyczyn określonych w art. 17 § 2 pkt 1 i 2 k.p.k., ocena niesłuszności tymczasowego aresztowania musi być taka sama, jak w wypadkach uniewinnienia z tych właśnie przyczyn. Także w każdym wypadku umorzenia postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 31 § 1 k.k., wobec ustalenia, że sprawca czynu zabronionego był w chwili jego popełnienia niepoczytalny, tymczasowe aresztowanie trzeba uznać za niewątpliwie niesłuszne. Brak jest bowiem podstaw do przyjęcia, bez względu na stan zdrowia psychicznego oskarżonego (podejrzanego) w toku postępowania, że zachowaniem swoim, np. przez zatajenie choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego, czy innego zakłócenia czynności psychicznych, przyczynił się do zastosowania tymczasowego aresztowania, a za taką oceną przemawiają po prostu względy słuszności.

Odnosząc przytoczoną wyżej argumentację do realiów niniejszej sprawy należy stwierdzić, iż Prokurator Prokuratury Okręgowej w Warszawie postanowieniem z dnia 20 grudnia 2012 r. na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. częściowo umorzył śledztwo przeciwko A. Ł. (1) w zakresie zarzucanych mu przestępstw z art. 255a k.k., a następnie postanowieniem z dnia 9 maja 2013 r. na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. umorzył śledztwo przeciwko wnioskodawcy w pozostałej części, a mianowicie w zakresie przestępstw z art. 126a k.k., wobec stwierdzenia niepoczytalności podejrzanego w rozumieniu art. 31 § 1 k.k. W dniu 8 marca 2013 r. Sąd Okręgowy w Warszawie, na rozprawie w przedmiocie zastosowania wobec wnioskodawcy środka zabezpieczającego, uchylił wobec niego tymczasowe aresztowanie wobec ustania przesłanki jego stosowania.

W świetle wydanych orzeczeń o umorzeniu postępowania w stosunku do A. Ł. (1) na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k., z powodu niepoczytalności wnioskodawcy w chwili popełnienia zarzucanych mu czynów zabronionych, w ocenie Sądu Apelacyjnego jego zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie w powyższej sprawie w okresie od 5 czerwca 2012 r. do 8 marca 2013 r. uznać należy za niewątpliwie niesłuszne. Wnioskodawca bowiem w żaden sposób swoim działaniem nie przyczynił się do zastosowania względem niego tegoż środka zapobiegawczego.

W związku z powyższym zarzut pełnomocnika wnioskodawcy w powyższym zakresie uznać należy za trafny, zaś wniosek o odszkodowanie i zadośćuczynienie, co do zasady, za uzasadniony.

Pozostałe zarzuty podniesione w apelacji przez wnioskodawcę mają ewentualny charakter, a więc stałyby się aktualne w wypadku nie uwzględnienia pierwszego z zarzutów. Zatem wobec uznania przez Sąd Apelacyjny za zasadny zarzutu opisanego w punkcie 1 apelacji, ocena pozostałych zarzutów jest bezprzedmiotowa.

Ustalając wysokość odszkodowania na rzecz wnioskodawcy Sąd Apelacyjny miał na względzie jednoznaczne dowody przedłożone przez niego, a mianowicie faktury potwierdzające faktycznie poniesione przez niego wydatki na zakup leków w kwocie 73,99 zł. Nie uwzględnił przy tym wydatków w kwocie 88, 33 zł określonych w fakturze nr (...) z dnia 21 października 2013 r., która została wystawiona na nazwisko A. Ł. (3) (ojca) i dotyczyła zakupu leków na serce oraz insuliny, a więc nie związanych ze schorzeniami wnioskodawcy. W pozostałym zakresie wniosek o odszkodowanie oddalił, albowiem wnioskodawca i jego pełnomocnik nie przedłożyli żadnych dowodów dokumentujących powstanie szkody w kwocie 5 000 zł. Natomiast z materiału dowodowego zebranego w sprawie wynika, iż A. Ł. (1) przed pozbawieniem wolności nie pracował i był niezdolny do pracy, przy czym niezdolność ta została potwierdzona zaświadczeniem lekarskim przed tymczasowym aresztowaniem. Nie osiągał też żadnych innych dochodów, a zatem niewątpliwie niesłuszne pozbawienie go wolności nie spowodowało po jego stronie żadnej szkody majątkowej, skutkującej koniecznością zasądzenia odpowiedniego odszkodowania.

Zasądzając od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawcy zadośćuczynienie za doznaną przez niego krzywdę Sąd Apelacyjny przy ustalaniu jego wysokości miał na uwadze w szczególności, że w chwili pozbawienia wolności był on młodym i nie karanym człowiekiem, pozostającym pod opieką osób najbliższych z powodu schorzeń o podłożu psychologiczno – psychiatrycznych ((...)). W związku z tym pozbawienie go wolności wiązało się nie tylko z zerwaniem więzi z osobami najbliższymi i dotychczasowym miejscem zamieszkania, lecz było dla niego zdarzeniem szczególnie traumatycznym, skutkującym szokiem, lękiem i przerażeniem. Trauma doznana przez wnioskodawcę w chwili zatrzymania pogłębiła się w czasie przebywania w A. (...), kiedy to przez okres 3 miesięcy nie miał on zapewnionej właściwej opieki psychologiczno – psychiatrycznej, osadzony został w celi z P. B., zaś ze strony współosadzonych i służby więziennej był nieprzychylnie traktowany ze względu na przekonania religijne i wygląd, a także charakter stawianych zarzutów. Skutkowało to po jego stronie poczuciem poniżenia, a także obawy o własne bezpieczeństwo. Tymczasowe aresztowanie odcisnęło piętno na psychice A. Ł. (1) skutkujące trudnością z usypianiem, lękiem przed zatrzymaniem przez (...) i nawykami z celi więziennej, po opuszczeniu A. (...). Przy określeniu wysokości zadośćuczynienia Sąd Apelacyjny miał także na względzie cierpienia fizyczne i psychiczne, jakich doznał wnioskodawca w związku z niewłaściwym leczeniem jego stóp oraz podczas pracy w niewłaściwym obuwiu. Uwzględnił też, iż pozbawienie wolności wnioskodawcy skutkowało jego stygmatyzacją nie tylko w środowisku więziennym i rodzinnym, lecz także całym społeczeństwie, jako osoby zajmującej się działalnością terrorystyczną. Fakt pozbawienia wolności i treść postawionych mu zarzutów została bowiem upubliczniona w środkach masowego przekazu.

Miarkując wysokość zadośćuczynienia Sąd Apelacyjny miał także na uwadze długi, bo wynoszący prawie 9 miesięcy, okres tymczasowego aresztowania.

Uwzględniając powyższe okoliczności Sąd Apelacyjny uznał, iż adekwatne do doznanej przez A. Ł. (1) krzywdy wynikłej z jego niewątpliwie niesłusznego zatrzymania i tymczasowego aresztowania, będzie zadośćuczynienie w kwocie 90 000 zł, zaś w pozostałej części wniosek oddalił.