Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Sąd Okręgowy w Gdańsku XV Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSO Weronika Klawonn

Protokolant: st. Milena Gołaś

po rozpoznaniu 18 listopada 2016 r. na rozprawie

sprawy z powództwa J. S.

przeciwko M. S. (1)

o zapłatę

1.  zasądza od pozwanej M. S. (1)na rzecz powoda J. S. kwotę 21000 zł. (dwadzieścia jeden tysięcy złotych) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 24 stycznia 2013 r. do dnia zapłaty,

2.  oddala powództwo w pozostałym zakresie,

3.  kosztami procesu obciąża strony w następujący sposób:

- powoda J. S. w 80 %,

- pozwaną M. S. (1) w 20%

szczegółowe rozliczenie kosztów pozostawiając referendarzowi sądowemu.

UZASADNIENIE

1.  Stanowiska stron

1.1.  Stanowisko powoda J. S.

1.1.1.  Żądanie

Powód J. S. pozwem z 20 sierpnia 2012 r. wniósł o zasądzenie od pozwanej M. S. (1) kwoty 112.500 złotych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia doręczenia pozwu tytułem zachowku, a także o zasądzenie kosztów procesu.

1.1.2.  Uzasadnienie żądania

25 czerwca 2011 r. zmarł ojciec powoda K. S. (1). Na mocy testamentu notarialnego z 6 listopada 2001 r. spadek po zmarłym nabyła w całości jego żona M. S. (1). Testament zawiera postanowienia o wydziedziczeniu powoda oraz dalszych jego zstępnych. Jako przyczynę wydziedziczenia spadkodawca wskazał uporczywe zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych, a także uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. W stosunku do dzieci powoda, jako przyczynę ich wydziedziczenia wskazano uporczywe niedopełnienie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Powód wskazywał na okoliczności świadczące o bezzasadności wydziedziczenia go przez spadkodawcę.

Spadkodawca był współwłaścicielem lokalu mieszkalnego nr(...) przy ul.

(...)w S.. Przybliżona wartość lokalu wraz z wyposażeniem wynosi 900.000 złotych. Lokal nabyty został ze środków uzyskanych ze sprzedaży lokalu mieszkalnego w S. przy ul. (...) oraz wpłat gotówkowych ze środków wspólnych małżonków M. i K. S. (1). Mieszkanie przy ul. (...) było mieszkaniem spółdzielczym, które otrzymał K. S. (1) i po zawarciu małżeństwa małżonkowie wykupili mieszkanie na własność ze środków wspólnych.

Powodowi nie jest znany stan rachunków bankowych spadkodawcy ani pozwanej. Zdaniem powoda posiadali oni zgromadzone oszczędności.

( - pozew, k. 2-5; - pismo procesowe, k. 362-364)

1.2.  Stanowisko pozwanej M. S. (1)

M. S. (1) wniosła o oddalenie powództwa w całości. W uzasadnieniu stanowiska pozwana przyznała, że nabyła w całości spadek po zmarłym mężu K. S. (1). Podtrzymała podane przez spadkodawcę przyczyny wydziedziczenia powoda i jego zstępnych.

Przedstawiła okoliczności stanowiące podstawę decyzji spadkodawcy o wydziedziczeniu powoda.

W skład majątku spadkowego spadkodawcy K. S. (1) wchodzi lokal nr (...) w budynku w S. przy ul. (...), który zmarły posiadał na prawach wspólności ustawowej wraz z pozwaną. Środki finansowe na zakup lokalu w zdecydowanej większości pochodziły od pozwanej. Mieszkanie zakupione zostało za środki otrzymane ze sprzedaży mieszkania przy ul. (...) w S. (kupionego ze środków przekazanych pozwanej od jej rodziców) oraz za oszczędności uzyskane przez pozwaną z pracy na podstawie kontraktu w Chinach.

.( -odpowiedź na pozew, k. 43-45; - pismo procesowe, k. 343-346)

2.  Wyrok Sądu I instancji z 21 sierpnia 2014 r.

Wyrokiem z dnia 21 sierpnia 2014 r. Sąd Okręgowy w Gdańsku oddalił powództwo J. S. w przedmiotowej sprawie, uznając że brak było podstaw do wydziedziczenia powoda, natomiast żądanie pokrycia zachowku jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Wyrokiem z 7 maja 2015 r.

3.  Wyrok Sądu II instancji z 7 maja 2015 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku uchylił powyższy wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w Gdańsku do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego. Sąd II Instancji podzielił stanowisko Sądu I Instancji co do nieskuteczności wydziedziczenia powoda. Uznał natomiast, że w zakresie oceny żądania z zasadami współżycia społecznego nie rozpoznano istoty sprawy. W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Apelacyjny przedstawił Sądowi Okręgowemu następujące wskazania:

- należy ustalić skład i wartość masy spadkowej spadku po K. S. (1), w tym celu należy rozpoznać wnioski dowodowe powoda o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego do spraw szacowania nieruchomości oraz zwrócić się do banków o wskazanie stanu oszczędności spadkodawcy i sposobu wydatkowania środków pieniężnych,

- należy zweryfikować to, czy zakup mieszkania został sfinansowany jedynie ze środków pozwanej, mając na uwadze ustrój majątkowy w małżeństwie spadkodawcy.

- należy ustalić aktualny stan majątkowy stron

- na podstawie tak dokonanych ustaleń należy zweryfikować żądanie powoda w kontekście zasad współżycia społecznego.

( wyrok wraz z uzasadnieniem, k. 307-327)

4.  Stanowiska stron co do zgodności żądania pokrycia zachowku z zasadami współżycia społecznego.

Postanowienie z 11 sierpnia 2015 r. Sąd zobowiązał strony do złożenia pisma przygotowawczego ze wskazaniem twierdzeń i dowodów co do okoliczności pozwalających na ocenę żądania powoda w świetle zasad współżycia społecznego.

4.1. Stanowisko pozwanej M. S. (1) (pismo z 12 października 2015 r. k. 343)

K. S. (1) wynajmował mieszkanie w S.. Posiadał mieszkanie kwaterunkowe na B. w Ł.. Musiał je zdać, aby dostać przydział na mieszkanie w S.. Otrzymał taki przydział na mieszkanie przy ul. (...). Nie miał jednak środków na jego wykup. Środki te pochodziły od rodziców pozwanej. Zostały jej przekazane we wrześniu 1975 r. tj. przed ślubem z K. S. (1). Pozwana otrzymała gotówkę oraz zlikwidowała swoją książeczkę mieszkaniową. Ponadto otrzymała od rodziców samochód S., który sprzedała i środki na to przeznaczyła również na wykup mieszkania.

Kolejne mieszkanie przy ul. (...) w S. zostało kupione za środki pochodzące ze sprzedaży mieszkania przy ul. (...) oraz z oszczędności pieniędzy zarobionych przez pozwana podczas kontraktu w Chinach.

` W czasie małżeństwa pozwanej z K. S. (1) uzyskiwał on bardzo niskie dochody. Od 1977 r. był zatrudniony na etacie w Ośrodku (...) w G., a od 1991 r. był na emeryturze.

Pozwana od 1993 r. rozpoczęła pracę w C. , a w 1996 r. wyjechała na kontrakt do Szanghaju. Do Polski wróciła w 2002 r. K. S. (1) przez cały ten okres miał poważne kłopoty zdrowotne (operacje bioder, pęknięcie tętniaka aorty, choroba nowotworowa jelita grubego). To powodowało uszczuplenie środków finansowych.

Na dzień otwarcia spadku wszystkie oszczędności wynosiły 107913 zł. 68 gr. z czego 20989 zł. 94 gr. to były konta wspólne, natomiast pozostałe oszczędności w wysokości 76 923 zł. 74 gr. (lokata terminowa P., oszczędnościowa książeczka mieszkaniowa) były własnością pozwanej. Spadkodawca był właścicielem Funduszu (...) (4.349,48 EUR).

Po śmierci spadkodawcy pozwana wyremontowała mieszkanie i doprowadziła do obecnego stanu technicznego i estetycznego. Został, wyremontowany również budynek, na co został zaciągnięty kredyt.

Pozwany K. S. (1) jest współwłaścicielem (w 4/5 udziału) w nieruchomości położonej w S. o pow. 5000 m2.

4.2. Stanowisko powoda J. S. (pismo z 30 października 2016 r. k. 362)

Pozwany zakwestionował, aby mieszkanie przy ul. (...) została wykupione ze środków pozwanej.

Pozwana pozostawała z K. S. (1) w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej. Spadkodawca był cenionym operatorem filmowym, realizującym liczne materiały zagraniczne przynoszące znaczące dochody. Realizował materiały z regat żeglarskich (Operacja (...)) i rajdów samochodowych (D.). Otrzymywał diety dolarowe.

W skład majątku spadkowego wchodzą także wyposażenie, obrazy i umeblowanie mieszkania. Wszystkie oszczędności stanowiły majątek wspólny pozwanej i K. S. (1). Mogło także dojść do uszczuplenia majątku spadkodawcy tuż przed jego śmiercią.

Powód przyznał, że jest współwłaścicielem w 4/5 nieruchomości położonej we wsi S., na którą składają się działka rolna o powierzchni 49 arów zakupiona za 20000 zł. oraz dom drewniany zakupiony za 197000 żł. Jest także właścicielem odziedziczonego po matce mieszkania w L., które wynajmuje za 900 zł. miesięcznie. Pozostaje osobą trawle bezrobotną, bez prawa do zasiłku. Ma na utrzymaniu dwoje małoletnich dzieci.

5.  Podstawa faktyczna wyroku

K. S. (1) zmarł 25 czerwca 2011 r. Pozostawił po sobie małżonkę M. S. (1) oraz syna z poprzedniego małżeństwa J. S..

( okoliczność bezsporna)

6 listopada 2001 r. K. S. (1) sporządził testament notarialny, w którym powołał do całości spadku swoją żonę M. S. (1) oraz wydziedziczył swojego syna, K. S. (2) (obecnie J. S.), gdyż:

- uporczywie nie dopełniał wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych, w szczególności nie interesował się losem spadkodawcy i nie utrzymywał z nim jakichkolwiek kontaktów od co najmniej trzech lat;

- wbrew woli spadkodawcy, postępował uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, w szczególności: przyczynił się do przewlekłej choroby psychicznej swojej córki M. S. (3), opuścił żonę z dwojgiem dzieci pozostawiając te osoby bez środków utrzymania, a ponadto doprowadził stosunki ze swoją matką, W. S., do takiego stanu, że zmuszona była opuścić wspólnie wzniesiony i zamieszkiwany dom.

Spadkodawca postanowił, że wydziedziczenie powyższe obejmuje również wszystkich zstępnych wydziedziczonego, gdyż zstępni ci uporczywie nie dopełniali wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych, w szczególności nie interesowali się jego losem i nie utrzymywali z nim kontaktów. Wydziedziczenie wobec braku faktycznych podstaw okazało się bezskuteczne1.

( dowód: - testament, k. 57)

Na podstawie powyższego testamentu spadek po zmarłym K. S. (1) nabyła w całości M. S. (1).

( dowód: - akt poświadczenia dziedziczenia, k. 16-18)

W latach 60-tych XX wieku K. S. (1) mieszkał z pierwszą żoną oraz z synem w L. w mieszkaniu komunalnym przy ul. (...). Po rozwodzie to mieszkanie zamienił na mniejsze. W 1969 r. K. S. (1) wyprowadził się do S., gdzie podjął pracę w Telewizji (...). Początkowo wynajmował mieszkanie w S. przy ul. (...). Poznał pozwaną w 1974 r. i po kilku miesiącach przeprowadził się do jej mieszkania, które wynajmował w K..

K. S. (1) starał się o zamianę mieszkania w Ł. na mieszkanie na Wybrzeżu. Konieczna była rezygnacja z mieszkania komunalnego w Ł..

Decyzją Prezydenta Miasta S. z 15 lipca 1975 r. K. S. (1) otrzymał skierowanie do przydziału mieszkania spółdzielczego typu własnościowego w (...) Spółdzielni Mieszkaniowej w S. przy ul. (...). Spadkodawca oraz pozwana nie posiadali wówczas żadnych oszczędności. Mieszkanie wykupione zostało jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego ze środków darowanych M. S. (1) przez jej rodziców. Rodzice pozwanej prowadzili dobrze prosperujące gospodarstwo rolne o powierzchni 43 ha. Odkładali oni pieniądze dla każdego z dzieci w ramach książeczek mieszkaniowych. Środki przekazane M. S. (1) pochodziły z likwidacji takiej książeczki, z dochodu ze żniw, a także ze sprzedaży talonu na „S.” posiadanego przez ojca pozwanej. Pozwana M. S. (1) i K. S. (1) zawarli związek małżeński 6 grudnia 1975 r. Mieszkanie przy ul. (...) zostało wydane w kwietniu 1976 r. Przydział opiewał na K. S. (1).

( dowody: - zawiadomienie Urzędu Miejskiego w S. z 22 sierpnia 1975 r., k. 94; - zeznania świadka M. W., k. 212-213; - zeznania świadka E. L., k. 213-215; - zeznania świadka B. F., k. 215-216; - zeznania świadka J. G. (1), k. 217-218, k. 426-426v., - zeznania świadka W. K., k. 426v.-427)

K. S. (1) pracował w Oddziale G. Telewizji (...) jako operator. Wykonywał zdjęcia do filmów dokumentalnych – głównie związanych z tematyką marynistyczną.

W 1991 r. spadkodawca przeszedł na emeryturę. Emerytura, jaką otrzymywał w 1995 r, wynosiła 479,67 złotych, w 1997 r. - 839,29 złotych, zaś w 2011 r. – 2.125,95 złotych. Spadkodawca nie uzyskiwał dochodów z innych źródeł. Okazyjnie filmował wesela, czy przyjęcia.

( dowody: - decyzje ZUS, k. 250-252; - wyciąg z rachunku bankowego, k. 431-431v.; - przesłuchanie pozwanej M. S. (1), k. 242-243, wydruku z internetowej bazy filmu polskiego k. 377)

M. S. (1) zatrudniona była początkowo w PLO a następnie w przedsiębiorstwie (...) na stanowisku dyrektora finansowego. W latach 1996 – 2002 świadczyła pracę na terenie Chin, co związane było z przeprowadzką małżonków do tego kraju. Pozwana uzyskiwała bardzo dobrze zarobki, udało się jej w tym czasie odłożyć kwotę około 40.000 dolarów. W czasie pobytu w Chinach K. S. (1) regularnie przyjeżdżał do Polski m.in. ze względu na problemy zdrowotne.

( dowody: - przesłuchanie świadka M. W., k. 212-213; - przesłuchanie pozwanej M. S. (1), k. 242-243, k. 460; - zeznania świadka C. S., k. 216-217)

W 2000 r. małżonkowie sprzedali mieszkanie przy ul. (...) w S. za kwotę 98.000 złotych. Za środki uzyskane ze sprzedaży oraz za oszczędności uzyskane z wynagrodzenia za pracę pozwanej M. S. (1) w kwocie 137.000 złotych dokonali zakupu mieszkania przy ul. (...) w S.. Po zakupie podjęli się wyremontowania mieszkania, co wiązało się z kilkumiesięcznym pobytem K. S. (1) w Polsce. Małżonkowie pozostawali w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej.

( dowody: - odpis księgi wieczystej, k. 19; - zeznania świadka E. L., k. 213-215; - zeznania świadka B. F., k. 215-216; - przesłuchanie pozwanej M. S. (1), k. 242-243, k. 460v.; - wyciąg z rachunku, k. 249)

Aktualna wartość rynkowa nieruchomości lokalowej – lokalu nr (...) w S. przy ul. (...) według stanu na dzień 25 czerwca 2011 r. wynosi 729.000 złotych.

( dowód: - opinia biegłego ds. szacowania nieruchomości, k. 394-417)

Na dzień śmierci małżonkowie posiadali środki pieniężne:

- rachunek (...) 989,94 zł.,

- rachunek oszczędnościowy – 5057,08 zł,

- lokata terminowa (...) 15000 zł.,

- książeczka oszczędnościowa mieszkaniowa – 56866,66 gr.

- polisa –(...)– 30000 zl.

Ponadto jednostki Funduszu Inwestycyjnego (...) – 4349,48 Euro.

( dowody: - zaświadczenie, k. 354; - wyciąg z rachunków, k. 429-432;)

Po śmierci K. S. (1) miał miejsce remont budynku przy ul. (...) w S.. Z tego tytułu całkowite zadłużenie wspólnoty mieszkaniowej na dzień 21 września 2015 r. wynosiło 452.810,36 złotych.

( dowody: - zaświadczenie, k. 352)

Przed Naczelnym Sądem Administracyjnym toczy się postępowanie w przedmiocie przywrócenia budynku przy ul. (...) do stanu poprzedniego, bowiem remont wykonany został bez pozwolenia. Obecnie M. S. (1) utrzymuje się z emerytury, która w 2011 r. wynosiła ok. 3.300 złotych. Spłaca ratę w wysokości 600 złotych miesięcznie tytułem kredytu na remont budynku. Nie ma nikogo na utrzymaniu. Poza nieruchomością oraz oszczędnościami poczynionymi wspólnie z mężem nie posiada innego majątku.

( dowód: - przesłuchanie pozwanej M. S. (1), k. 460v.; - wyciąg z rachunku bankowego, k. 429-432)

Powód J. S. prowadzi własną działalność gospodarczą w ramach której udziela indywidualnych porad dotyczących inwestycji. Osiąga dochody w granicach 6-8 tysięcy złotych miesięcznie. Mieszka wraz z żoną i dwójką dzieci z drugiego małżeństwa w domu, który wybudował wraz z matką. Jest właścicielem tej nieruchomości w 4/5 udziału. Nadto jest właścicielem kawalerki, którą odziedziczył. Wynajmuje ja za 900 zł. miesięczni. Zakupił też dwupokojowy apartament w Ł., który obecnie wynajmuje za kwotę 1.500 złotych.

( dowody: - przesłuchanie powoda J. S., k. 460, - umowa najmu lokalu mieszkalnego, k,. 370-373, akt notarialny, k. 365-367)

6.  Ocena dowodów

6.1.  Podstawa dowodowa ustaleń faktycznych

Ustaleń faktycznych w sprawie sąd dokonał na podstawie zgromadzonych w toku postępowania dokumentów urzędowych i prywatnych, zeznań przesłuchanych świadków oraz dowodu z przesłuchania stron niniejszego postępowania. Określenie wartości nieruchomości wchodzącej w skład spadku po zmarłym wymagało wiadomości specjalnych. W tym zakresie, Sąd w całości oparł swe ustalenia na treści opinii biegłego wraz z opinią uzupełniającą.

6.2.  Dokumenty

Zgromadzone w sprawie dokumenty nie budziły wątpliwości co do swej wiarygodności. Przy ocenie wartości majątku spadkowego Sąd oparł się o dokumentację bankową. Sąd pominął licznie składane przez strony postępowania pisemne oświadczenia osób trzecich wychodząc z założenia, że oparcie się na tego rodzaju dowodach stanowiłoby naruszenie zasady bezpośredniości. Zgodnie z tą zasadą sąd orzekający powinien mieć możliwość bezpośredniego i osobistego zetknięcia się z materiałem faktycznym i dowodowym sprawy. Zastępowanie dowodu z przesłuchania świadków pisemnymi ich oświadczeniami Sąd uznał więc za niedopuszczalne.

6.3.  Świadkowie

Sąd uznał za wiarygodne zeznania przesłuchanych w sprawie świadków.

Sąd uznał za w pełni wiarygodne również zeznania świadków powołanych przez pozwaną M. S. (1) na okoliczność źródeł majątku przeznaczonego na zakup nieruchomości w S. przez małżonków. Świadkowie M. W., E. L., B. F., J. G. (2) oraz W. K. jednoznacznie wskazali, że nieruchomość przy ul. (...) w S. zakupiona została ze środków pochodzących od rodziców pozwanej. W ocenie Sądu brak było podstaw do kwestionowania tego stanowiska. W szczególności nie zasługiwały na uwzględnienie twierdzenia powoda, że spadkodawca również wniósł swój wkład finansowy w zakup nieruchomości, który miał pochodzić ze zwrotu mieszkania gminnego w Ł. i otrzymanego z tego tytułu „wadium”. Powód powołując się na tego rodzaju okoliczności obowiązany był je udowodnić, czego nie uczynił. Zwrócić należy też uwagę, że w latach 70-tych spadkodawca posiadał znaczne zadłużenie z tytułu zaległych alimentów wobec powoda. Bezsporne przy tym było, że K. S. (1) nie był w stanie uiścić zaległości alimentacyjnych, lecz zobowiązał się jedynie do bieżącego alimentowania syna. Powyższe potwierdza fakt, że spadkodawca nie posiadał środków finansowych, z których mógłby opłacić wykup przydzielonego mu mieszkania. Z tych też względów Sąd uznał zeznania wymienionych świadków za w pełni wiarygodne.

6.4.  Opinia biegłego

W zakresie ustalenia wartości nieruchomości spadkowej Sąd oparł się na wiadomościach specjalnych uzyskanych w drodze przeprowadzonego dowodu z opinii biegłego ds. szacowania nieruchomości G. K.. Biegła w sposób wnikliwy oraz wszechstronny przeanalizowała przedmiot wyceny, dokonując jego oględzin i uwzględniając zmiany w jego stanie po śmierci K. S. (1). Biegła określiła wartość nieruchomości przy zastosowaniu podejścia porównawczego, metody korygowania ceny średniej, z wykorzystaniem cen przeciętnych kształtujących się na terenie S.. Wycenę oparto na analizie cen i cech nieruchomości lokalowych podobnych do wycenianej, które były przedmiotem obrotu na rynku lokalnym.

W ocenie Sądu nie zasługiwały na uwzględnienie zarzuty strony pozwanej do przeprowadzonej w sprawie opinii biegłego. Biegła w sposób przekonujący ustosunkowała się do zarzutów podnosząc m.in., że wycena dokonana została zgodnie z tezą zakreśloną przez Sąd, tj. na okoliczność aktualnej wartości lokalu mieszkalnego, co skutkowało brakiem podstaw do przyjmowania cen transakcyjnych z lat wcześniejszych. W związku z zastosowaniem współczynników korygujących za przekonujące uznać należy także stanowisko biegłej co do prawidłowości doboru nieruchomości podobnych. Nie mogły odnieść skutku też zarzuty odnośnie stanu technicznego lokalu przyjętego na potrzeby dokonania wyceny, skoro stan ten również został przez biegłą oceniony stosownie do zakreślonej w tezie dowodowej daty śmierci spadkodawcy.

W uzupełnieniu powyższej argumentacji Sąd podnosi, że obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu (uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 26 marca 1985 r., III CZP 75/84, OSNC 1985, nr 10 poz. 147). Z tych też względów zasadne było skorzystanie przez biegłą z aktualnych danych dotyczących transakcji nieruchomości podobnych.

7.  Podstawa prawna wyroku

Powództwo zasługiwało w części na uwzględnienie.

Zgodnie z art. 991 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Prawo określonych osób do zachowku służy ochronie interesów majątkowych osób najbliższych spadkobiercy bez względu na konkretną sytuację i wolę spadkodawcy. Uprawnienie do zachowku przyznane przez ustawodawcę wedle kryteriów formalnych (poprzez wyznaczenie jedynie stopnia więzi (pokrewieństwa lub małżeństwa) ze spadkodawcą) nie podlega zatem ocenie z punktu widzenia zgodności z zasadami współżycia społecznego. Może się jednak zdarzyć, że w świetle konkretnych relacji spadkodawca – spadkobierca pozostawienie spadkodawcy prawa do zachowku nie daje się pogodzić z powszechnie przyjętą aksjologią. Usunięciu tej sprzeczności służą jednak inne instytucje – a to wydziedziczenie, a to uznanie za niegodnego dziedziczenia. Jeżeli zatem nie zachodzą przyczyny określone w art. 928 lub 1008 kc, należy przyjąć że zachowek (prawo do zachowku) nie jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.

Jak już przesądzono dokonane w testamencie wydziedziczenie powoda nie było skuteczne.

Powodowi, jako spadkobiercy ustawowemu przysługuje więc prawo do zachowku. Uprawniony może otrzymać należny mu zachowek w ten sposób, że zostaje obdarowany, powołany do spadku albo ustanowiony zapisobiercą. Bezspornym jest, że powód nie otrzymał tego rodzaju przysporzeń. Wobec powyższego przysługuje mu roszczenie o pokrycie kwoty zachowku do spadkobiercy testamentowego – pozwanej M. S. (1).

Jednakże w konkretnej sytuacji nie samo prawo do zachowku, lecz realizacja roszczenia o pokrycie zachowku (żądanie zapłaty skierowane przeciwko spadkobiercy) może zostać uznane za stanowiące nadużycie prawa w rozumieniu art. 5 kc. W tym przypadku jednak okoliczności, które mogą powodować, że żądanie zapłaty zachowku stanowi nadużycie prawa muszą układać się na linii spadkobierca – uprawniony do zachowku. Natomiast o wystąpieniu nadużycia prawa nie będą mogły decydować okoliczności na płaszczyźnie uprawniony do zachowku- spadkodawca. Okoliczności te uwzględnił już ustawodawca w instytucji wydziedziczenia oraz uznania za niegodnego dziedziczenia, a poza tym musiałyby prowadzić do skutku trwałego. Zaś ochrona przewidziana w art. 5 k.c. ma charakter przejściowy.

Uprawnienie do pokrycia zachowku ma charakter prawa podmiotowego, i na tle realizacji żądania uprawnionego może pojawić się potrzeba oceny jego zachowania jako nadużycia prawa podmiotowego w rozumieniu art. 5 k.c. Zgodnie z tym przepisem nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Na podstawie art. 5 k.c. możliwe jest zarówno obniżenie kwoty zachowku, jak też całkowite oddalenie powództwa o zachowek. W doktrynie podniesiono, że całkowite oddalenie powództwa zasadne jest m.in. wówczas, jeżeli w procesie o zachowek sąd ustali, ze wyłącznie pozwany spadkobierca testamentowy z własnych środków sfinansował wykup przez spadkodawcę lokalu własnościowego od państwa, gminy, czy też spółdzielni mieszkaniowej (A. Marcinkowski, Czy przepis art. 5 k.c. może stanowić podstawę oddalenia powództwa o zachowek, jeżeli spadkobierca testamentowy sfinansował zakup lokalu własnościowego spadkodawcy ?, Palestra 1997, nr 11-12, s. 171).

Spadkodawca K. S. (1) pozostawał z żoną M. S. (1) w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej. Sąd ustalił, że wartość majątku zgromadzonego przez małżonków na dzień otwarcia spadku wynosiła 841.262 zł. (mieszkanie przy ul. (...) 729 000 zł, środki w (...) i jednostki (...) -112262 zł.) Sąd ustalił przy tym, że wszystkie środki pieniężne zgromadzone przez małżonków do dnia śmierci spadkodawcy wchodziły w skład majątku wspólnego. Z postępowania dowodowego wynika, że poczynione przez małżonków oszczędności pochodziły z ich wynagrodzenia za pracę, bądź emerytury. Tego rodzaju środki wchodzą zaś w skład majątku wspólnego (art. 31 § 1 k.r.o.). Udział zmarłego stanowiący masę spadku wynosił tym samym 420.631 złotych. Spadkobiercami ustawowymi spadkodawcy byli, z mocy art. 931 § 1 k.c., powód oraz pozwana w ½ części. W konsekwencji wartość spadku przypadająca na powoda wynosiła 210.315 złotych. Kwota zachowku którego pokrycia mógł żądać powód, obliczona stosownie do art. 991 § 1 k.c., wynosiła więc 105.158 złotych.

Mając na względzie okoliczności niniejszej sprawy Sąd doszedł do wniosku, że roszczenie o pokrycie zachowku zasadne jest co do 1/5 powyższej kwoty, tj. 21.000 złotych. W zakresie przekraczającym powyższą wartość roszczenie uznać należało za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Za powyższym rozstrzygnięciem przemawiała ocena obecnej sytuacji majątkowej stron postępowania oraz fakt, że majątek spadkowy w swej znacznej części powstał dzięki osobistym staraniom pozwanej.

Powód J. S. posiada ustabilizowaną sytuację finansową. Prowadzi działalność gospodarczą z której uzyskuje stosunkowo wysokie dochody, jest właścicielem trzech nieruchomości. Z kolei pozwana M. S. (1) utrzymuje się z emerytury, zaś jedyny majątek jaki posiada to nieruchomość w której zamieszkuje. Zobowiązana jest ona do spłacania rat kredytu za remont nieruchomości. Do tego nie jest pewny stan prawny przedmiotowego lokalu, ze względu na wątpliwości co do legalności dokonania remontu i toczące się w tym przedmiocie postępowanie przed Naczelnym Sądem Administracyjnym. Zdaniem Sądu zobowiązanie pozwanej do zapłaty kwoty przekraczającej 21.000 złotych byłoby dla niej zbyt uciążliwe, stojąc w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.

Powyższe stanowisko umacnia fakt, że pozwana nabyła z mężem nieruchomość przy ul. (...) w S. głównie dzięki własnym staraniom. W toku postępowania nie zostały wykazane zarobki pozwanej przed jej przejściem na emeryturę, nie mniej w oparciu o zasady doświadczenia życiowego przyjąć należało, że znacznie przekraczały one dochody spadkodawcy. M. S. (1) sprawowała bowiem kierownicze stanowisko w dużej międzynarodowej korporacji, zaś zarobki pozwanej były na tyle atrakcyjne, że uzasadniały kilkuletni wyjazd do C. w celach zawodowych. Brak więc było podstaw do kwestionowania stanowiska pozwanej, iż z uzyskiwanych dochodów udało jej się odłożyć kwotę 40.000 dolarów. Sąd miał przy tym na względzie, że dochód ten stanowił majątek wspólny małżonków. Nie mniej okoliczność ta nie mogła mieć wpływu na ocenę zgodności żądania z zasadami współżycia społecznego. Podkreślenia wymaga, że celem zaliczania dochodów małżonków do majątku wspólnego jest ich ochrona w czasie trwania małżeństwa, nie zaś ochrona wierzycieli, których uprawnienia powstają na skutek śmierci jednego z małżonków. Tym samym w niniejszej sprawie za uzasadnione uznać należy badanie, jakie było źródło finansowania zakupu nieruchomości małżonków. Ustalenia w tym przedmiocie wskazują, że majątek spadkowy w znacznej mierze powstał dzięki osobistym staraniom pozwanej M. S. (1). Pozbawienie pozwanej znacznej części tego majątku stałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.

Wobec powyższe Sąd, w punkcie I sentencji wyroku, działając na podstawie art. 991 § 1-2 k.c., zasądził od pozwanej M. S. (1) na rzecz powoda J. S. kwotę 21.000 złotych z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 24 stycznia 2013 r. do dnia zapłaty. Rozstrzygnięcie o odsetkach znajduje uzasadnienie w treści art. 481 § 1 k.c. Roszczenie o zapłatę zachowku ma charakter bezterminowy (art. 455 k.c.), pozew dostał zaś doręczony pozwanej w dniu 23 stycznia 2013 r., co traktować należy równoznacznie z wezwaniem do zapłaty zachowku.

Na podstawie art. 5 k.c. Sąd oddalił powództwo w pozostałym zakresie, ze względu na sprzeczność żądania ponad kwotę 21.000 złotych z zasadami współżycia społecznego.

8.  Koszty

Sąd, na podstawie art. 100 k.p.c. oraz art. 108 § 1 k.p.c. rozstrzygnął o zasadach ponoszenia kosztów procesu, pozostawiając ich szczegółowe wyliczenia referendarzowi sądowemu. Sąd miał na względzie, że roszczenie o zachowek zostało uwzględnione w ok. 1/5 co uzasadniało obciążenie stron postępowania kosztami procesu w następujący sposób: - powoda J. S. w 80%, pozwaną M. S. (1) w 20%.

1 Ta kwestia została przesądzona wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 7 maja 2015r. Toteż Są pomija ustalenia i rozważania w tym zakresie.