Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 kwietnia 2017r.

Sąd Okręgowy w Łomży Wydział I Cywilny

w składzie :

Przewodniczący : Andrzej Kordowski

Protokolant : Ewa Miciura

po rozpoznaniu w dniu 27 marca 2017r. w Łomży

sprawy z powództwa J. M.

przeciwko S. M., B. Z. i A. M. reprezentowanej przez opiekuna prawnego A. Ż. (1)

z udziałem Prokuratora Okręgowego w Łomży

o stwierdzenie nieważności umowy

I.  stwierdza nieważność umowy z dnia 24 lutego 2004r. zawartej przed Notariuszem M. F. – rep A (...)pomiędzy J. M., a S. M. i A. M., w przedmiocie przeniesienia przez J. M., w zamian za dożywocie, własności udziału wynoszącego 20/32 części na rzecz S. M. i A. M., do wspólnoty ustawowej małżeńskiej, w gospodarstwie rolnym o powierzchni 10,152 ha. położonej we wsi N. gmina N. powiat (...), stanowiącej szesnaście działek gruntów ornych z łąką, pastwiskiem, siedliskiem, lasem i gruntami leśnymi, oznaczonych numerami: (...)

II.  w pozostałym zakresie powództwo oddala;

III.  przyznaje adwokatowi L. W. prowadzącemu Kancelarię Adwokacką w G., od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Łomży kwotę 3.600 zł. powiększoną o należny podatek VAT, tytułem wynagrodzenia za występowanie w sprawie w charakterze pełnomocnika ustanowionego z urzędu oraz kwotę 242,64 zł. tytułem zwrotu wydatków;

IV.  zwalnia strony od uiszczenia brakującej części opłaty od pozwu;

V.  pozostałe koszty procesu pomiędzy stronami wzajemnie znosi.

Sygn. akt I C 423/16

UZASADNIENIE

J. M. w pozwie skierowanym przeciwko A. M. reprezentowanej przez opiekuna prawnego A. Ż. (2), S. M. i B. Z. wniosła o ustalenie nieważności umowy darowizny zawartej 24.02.2004 r. pomiędzy J. M., B. Z. a A. M. i S. M. przez notariuszem M. F..

W uzasadnieniu podała, że na podstawie umowy darowizny J. M. darowała S. i A. M. własność udziału wynoszącego 20/32 w nieruchomości rolnej, zaś B. Z. darowała własność udziału wynoszącego 3/32 w tej nieruchomości. W związku z chorobą psychiczną A. M. leczy się od 1999 r. Postanowieniem Sądu Okręgowego z 10.02.2012 r. (I Ns 107/11) została całkowicie ubezwłasnowolniona. Jako podstawę żądania wskazała art. 82 k.c.

Pełnomocnik pozwanej A. M. ustanowiony w sprawie z urzędu wniósł o oddalenie powództwa w całości. Podniósł zarzut przedawnienia.

Pozwani B. Z. i S. M. uznali powództwo.

Prokurator Prokuratury Okręgowej w Łomży biorący udział w sprawie na podstawie art. 7 k.p.c. wniósł o oddalenie powództwa.

Sąd Okręgowy ustalił, co następuje:

S. M. i A. M. (z domu D.) zawarli związek małżeński w dniu 05.04.1997 r. Z małżeństwa tego urodziło się dwoje dzieci: syn R. M. ur. (...) i córka P. M. ur. (...)

Po zawarciu związku małżeńskiego S. M. i A. M. zajmowali się prowadzeniem gospodarstwa rolnego zorganizowanego na gruntach przekazanych im nieodpłatnie przez rodziców i rodzeństwo położonych we wsiach N., H. i F..

A. M. choruje na schizofrenię paranoidalną. Zachorowała w wieku 19 lat. Od maja 2000 r. leczyła się w (...). Przebieg choroby psychicznej był u niej bardzo niekorzystny. Nie uzyskano pełnych remisji po kolejnych hospitalizacjach, występowały liczne zaostrzenia choroby, kilkakrotne próby samobójcze, stwierdzono cechy defektu schizofrenicznego. Pierwszy raz była hospitalizowana w szpitalu psychiatrycznym w C. w okresie od 20.09.2000 r. do 12.01.2001 r. z rozpoznaniem zespołu paranoidalnego. Z dokumentacji medycznej wynika, że nie udało się wówczas uzyskać znaczącej poprawy w stanie zdrowia psychicznego A. M.. Uzyskano tylko częściową poprawę stanu psychicznego. W 2004 r. otrzymała skierowanie do szpitala. W skierowaniu odnotowano, że pacjentka podała, że przez cały czas czuła się źle, była przygnębiona, przestała dbać o dom, dzieci, odczuwała lęki, niepokój, miała też doznania słuchowe. Ponownie hospitalizowana była w tym szpitalu w okresie od 06.12.2004 r. do 06.01.2005 r. z rozpoznaniem schizofrenii paranoidalnej. Następnie w okresie od 16.03.2005 r. do 15.07.2009 r. hospitalizowana była w szpitalu psychiatrycznym w C. kilkanaście razy z rozpoznaniem schizofrenii przewlekłej. Kilka razy podejmowała próby samobójcze.

Na mocy umowy o dożywocie z dnia 24 lutego 2004 r. Rep. A-Nr (...) J. M. przeniosła na rzecz syna i synowej S. i A. małżonków M. własność udziału wynoszącego 20/32 nieruchomości rolnej o powierzchni 10 ha 1520 m2 położonej we wsi N. gm. N. oznaczonej numerami (...), (...), zaś B. Z. na podstawie umowy darowizny darowała swemu bratu i bratowej S. i A. małżonkom M. własność udziału wynoszącego 3/32 w wyżej opisanej nieruchomości rolnej. Ww. umowy zostały zawarte w tym samym akcie notarialnym.

S. M. namówił swoją żonę A. M. do zawarcia w dniu 23.07.2009 r. umowy majątkowej małżeńskiej. Mocą tej umowy S. i A. małżonkowie M. z dniem 23 lipca 2009 r. wyłączyli obowiązującą ich majątkową wspólność ustawową.

Następnie S. M. namówił swą żonę do zawarcia w dniu 11.08.2009 r. umowy darowizny, na mocy której A. M. darowała mu własność udziału wynoszącego 1/2 części niezabudowanej nieruchomości o powierzchni 0,1910 ha położonej we wsi N. gm. N. oznaczonej nr 9/4, niezabudowanej nieruchomości rolnej o powierzchni 5,7150 ha położonej we wsi H. gm. N. oznaczonej nr 22/1, 77/1, 77/3, 77/4 oraz udziału wynoszącego 23/32 części niezabudowanej nieruchomości rolnej o powierzchni 10,1520 ha położonej we wsi N. gm. N. oznaczonej nr (...). S. M. oświadczył, że przyjmuje tę darowiznę wraz z obciążeniem do majątku osobistego.

W chwili zawierania umów z dnia 24.02.2004 r., z 23.07.2009 r. i z 11.08.2009 r. A. M. złożyła oświadczenie woli znajdując się w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

Sąd Okręgowy w Łomży prawomocnym wyrokiem z dnia 30 grudnia 2009 r. sygn. akt I C 740/09 w sprawie z powództwa S. M. przeciwko A. M. orzekł separację małżonków bez orzekania o winie.

W dniu 15 czerwca 2010 r. S. M. złożył do Sądu Rejonowego w Wysokiem Mazowieckiem pozew o eksmisję swej żony A. M. z zajmowanego przez nią budynku mieszkalnego znajdującego się na działce położonej w N. podnosząc, że wyrokiem Sądu Okręgowego w Łomży z dnia 30 grudnia 2009 r. orzeczono ich separację, a nieruchomość w N., na której znajduje się dom mieszkalny wchodzi w skład jego majątku osobistego. Prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Wysokiem Mazowieckiem z dnia 24 marca 2011 r. sygn. akt I C 58/10 powództwo S. M. przeciwko A. M. o eksmisję zostało oddalone.

Prawomocnym postanowieniem Sądu Okręgowego w Łomży z dnia 10 lutego 2012 r. sygn. akt I Ns 107/11 A. M. została ubezwłasnowolniona całkowicie z powodu choroby psychicznej.

Następnie prawomocnym wyrokiem z dnia 18 lutego 2013 sygn. akt I C 805/11 Sąd Okręgowy w Łomży rozwiązał przez rozwód związek małżeński S. M. i A. M. bez orzekania o winie.

Prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Zambrowie Zamiejscowego Wydziału Karnego w W. Mazowieckiem z dnia 7 listopada 2013 r. sygn. akt VII K 10/13 S. M. został uznany za winnego tego, że w dniach 23 lipca 2009 r. i 11 sierpnia 2009 r. w B. woj. (...) działając w krótkich odstępach czasu, w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadził A. M. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w wysokości 75 tys. zł., w ten sposób, że wyzyskując powodowaną schizofrenią paranoidalną jej niezdolność do należytego pojmowania przedsiębranego działania namówił ją do zawarcia w dniu 23 lipca 2009 r. umowy majątkowej małżeńskiej, która z tym dniem wyłączyła obowiązującą ich wspólność ustawową, a następnie namówił ją do zawarcia w dniu 11 sierpnia 2009 r. umowy darowizny, na podstawie której A. M. darowała jemu swoją część majątku tj. własność udziału wynoszącego 1/2 części niezabudowanej nieruchomości o pow. 0,910 ha oznaczonej nr działki (...) położonej we wsi N. gm. N., niezabudowanej nieruchomości rolnej o pow. 5,7150 ha położonej we wsi H. gm. N. oraz udziału wynoszącego 23/32 części niezabudowanej nieruchomości rolnej położonej we wsi N. gm. N. o pow. 10,1520 ha, tj. czynu z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. i za to został skazany na karę roku i sześciu miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres trzech lat próby.

Sąd Okręgowy w Łomży po rozpoznaniu sprawy z powództwa Prokuratora Rejonowego w Wysokiem Mazowieckiem działającego na rzecz ubezwłasnowolnionej całkowicie A. M. przeciwko S. M. prawomocnym wyrokiem z 20.06.2014 r., sygn. akt I C 579/11 stwierdził nieważność umowy darowizny z dnia 11.08.2009r. zawartej przed Notariuszem M. W. – rep A 4139/2009 pomiędzy A. M. i S. M. w przedmiocie przeniesienia przez A. M. na rzecz S. M. własności udziału wynoszącego ½ część niezabudowanej nieruchomości o pow. 0,191 ha oznaczonej nr działki (...), położonej we wsi N. gmina N., niezabudowanej nieruchomości rolnej o pow. 5,7150 ha oznaczonej nr działek (...) położonej we wsi H. gmina N. oraz udziału wynoszącego 23/32 części niezabudowanej nieruchomości rolnej o pow. 10,1520 ha oznaczonej nr działek (...), położonej we wsi N. gmina N..

Następnie Sąd Okręgowy w Łomży prawomocnym wyrokiem z 08.10.2014 r. sygn. akt I C 370/11 stwierdził nieważność umowy majątkowej małżeńskiej z 23.07.2009 r. zawartej przed notariuszem M. W. w Kancelarii Notarialnej w B. rep. A nr 3789/2009 pomiędzy A. M. i S. M. w przedmiocie wyłączenia z dniem 23.07.2009 r. obowiązującej ich majątkowej wspólności ustawowej.

Powyższy stan faktyczny Sąd Okręgowy ustalił w oparciu o: wypis z aktu notarialnego (k. 7-13), wyjaśnienia informacyjne powódki J. M. (k. 40v, od 00:07:40 do 00:17:25 minuty), pozwanego S. M. (k. 41, od 00:17:38 do 00:20:58 minuty), pozwanej Barbaryt Z. (k. 41, od 00:21:27 do 00:27:30 minuty), opinii (k. 77-94), dokumentów zgromadzonych w aktach tut. Sądu I Ns 107/11, I C 579/11 i I C 370/11.

Sąd Okręgowy oparł się na materiale dowodowym zgromadzonym w niniejszej sprawie o raz w sprawach tut. Sądu sygn. akt I C 579/11, I C 370/11 oraz I Ns 107/11. Wiarygodność zebranych ww. aktach dowodów w postaci wypisów aktów notarialnych, kserokopii wyroku, opinii, dokumentacji medycznej nie była podważana, a ich prawdziwość i rzetelność nie budziła żadnych wątpliwości. Powódka J. M. oraz pozwani S. M. i B. Z. złożyli zgodne wyjaśnienia informacyjne co do zachowania powódki A. M. i objawów jej choroby, które nadto korelowały z dokumentacją medyczną zgromadzoną w aktach tut. Sądu sygn. akt I C 579/11 i I C 370/11 oraz opinią biegłej psychiatry. Zeznania świadka M. F. nic istotnego do sprawy nie wniosły. Świadek wskazała, że nie kojarzy stron oraz nie pamięta okoliczności sporządzenia aktu notarialnego.

Z tych względów Sąd oparł się na powyższym materiale dowodowym dokonując w niniejszej sprawie ustaleń stanu faktycznego w kontekście zgłoszonego w pozwie żądania stwierdzenia nieważności umowy z 24.02.2004 r. zawartej przed Notariuszem M. F. – rep. A 269/2004 pomiędzy J. M. a S. M. i A. M., w przedmiocie przeniesienia przez J. M., w zamian za dożywocie, własności udziału wynoszącego 20/32 części nieruchomości tam opisanej. Materiał dowodowy w tej mierze był przekonywujący i przez nikogo nie kwestionowany.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Na wstępie należy zważyć, że w akcie notarialnym rep. A (...) sporządzonym przez Notariusz M. F. zostały zawarte dwie umowy: umowa dożywocia zawarta przez powódkę J. M. a S. M. i A. M. oraz umowa darowizny zawarta przez pozwaną B. Z. a S. M. i A. M.. W sprawie jako strona powodowa została oznaczona tylko J. M. i dlatego Sąd Okręgowy stwierdził, że powódka posiadała legitymację procesową czynną jedynie w odniesieniu do umowy dożywocia, tj. umowy przez nią zawartej. Legitymacja procesowa (bierna lub czynna) należy do przesłanek materialnych (merytorycznych), przez które należy rozumieć okoliczności stanowiące w świetle norm prawa materialnego warunki poszukiwania ochrony prawnej na drodze sądowej. Skoro legitymacja procesowa jest przesłanką merytoryczną, o której istnieniu przesądzają przepisy prawa materialnego, mające zastosowanie w konkretnym stanie faktycznym, nie zaś przepisy procesowe, jej brak prowadzi do oddalenia powództwa (por. wyrok SA Wrocław z dnia 21.12.2012 r., sygn. I ACa 1157/12, Numer (...) ). W związku z tym powództwo J. M. podlegało częściowemu oddaleniu, tj. w zakresie jej żądania o stwierdzenie nieważności umowy darowizny z 24.02.2004. zawartej przed Notariuszem M. F. – rep. A (...)pomiędzy B. Z. a S. M. i A. M.. Powódka J. M. nie miała interesu prawnego w udzieleniu ochrony prawnej na drodze sądowej w ww. zakresie. Przedmiot umowy nie dotyczył jej praw.

W pozostałym zakresie powództwo było zasadne.

Strona powodowa, dowodząc nieważności umowy, powoływała się na to, iż w chwili jej zawierania A. M. była w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli.

Zgodnie z art. 82 k.c. nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Twierdzenia strony powodowej okazały się słuszne i znalazły potwierdzenie w zebranym w sprawie materiale dowodowym.

W treści wypisu aktu notarialnych (k. 7-13) znalazł potwierdzenie fakt, iż J. M. przeniosła własność udziału wynoszącego 20/32 części w nieruchomości rolnej z lasem i zabudowaniami o powierzchni ogólnej co do całości 10ha 1520m2 na rzecz syna i synowej S. i A. małżonków M., w zamian za dożywocie, postanawiając że udział w nieruchomości wejdzie w skład majątku objętego wspólnością ustawową. A. M. i S. M. oświadczyli, że wyrażają zgodę na przeniesienie własności nieruchomości i w zamian za to zobowiązali się do świadczeń dożywotnich na rzecz J. M. w postaci: przyjęcie jej w charakterze domownika, zapewnienia wyżywienia, ubrania, obuwia, opieki w razie choroby i do urządzenia pogrzebu według przyjętych zwyczajów miejscowych.

Zgodnie z opinię biegłej psychiatry (k. 77-94) A. M. w chwili sporządzenia aktu notarialnego w dniu 24.02.2004 r. nie była świadoma podejmowania decyzji. Biegła rozpoznała u powódki chorobę psychiczną pod postacią schizofrenii paranoidalnej. Biegła podała, że A. M. zapadła na chorobę psychiczną dużo wcześniej niż sporządzona umowa z 24.02.2004 r. Przebieg choroby psychicznej u pozwanej był bardzo niekorzystny. Zachorowała ona bardzo wcześnie w wieku 19 lat, co ma wpływ na gorsze rokowanie. Nie uzyskano pełnych remisji po hospitalizacji, występowały liczne zaostrzenia choroby, kilkakrotne próby samobójcze, stwierdzono cechy defektu schizofrenicznego. Po pierwszym pobycie w 2000 r. nie udało się uzyskać znaczącej poprawy w stanie zdrowia psychicznego pozwanej, uzyskano tylko częściową poprawę stanu psychicznego. Biegła zwróciła uwagę, że w skierowaniu do szpitala w 2004 r. odnotowano, że pacjentka podała że leczyła się ambulatoryjnie w PZP w W. Mazowieckiem. Przez cały czas czuła się źle, była przygnębiona, przestała dbać o dom, dzieci. Biegła oceniając stan psychiczny pozwanej w dniu zawierania umowy (...).02.2004 r. na podstawie udostępnionej dokumentacji medycznej stwierdziła, ze A. M. znajdował się w stanie niepełnej remisji choroby psychicznej schizofrenii paranoidalnej. Z uwagi na powyższe nie była ona świadoma treści swej decyzji i jej skutków, jej funkcje poznawcze zniekształcone były doznaniami chorobowymi co nie pozwalało na rozumienie stojącego przed nią problemu i rozwiązania go. Mogła ona zdawać sobie sprawę, że zostaje obdarowana o tyle nie zdawała sobie sprawy z zobowiązań jakimi obwarowano umowę, nie pojmowała ich istoty w całej swej złożoności. Nie była w stanie podjąć opieki nad teściową, wypełniać świadczeń dożywotnich, sama potrzebowała pomocy, nie radziła sobie z obowiązkami domowymi, nie radziła sobie w opiece nad swoimi dziećmi. Nie rozumiała w pełni tej czynności i konsekwencji z tego płynących z uwagi na stan zdrowia psychicznego – niepełna remisja choroby psychicznej schizofrenii paranoidalnej.

Opinia biegłej koreluje z dokumentacją medyczną w szczególności w postaci kart leczenia szpitalnego oraz skierowania do szpitala (k. 40 akt I C 579/11). Wynika z niej, że A. M. od kilkunastu lat cierpi na chorobę psychiczną. Od maja 2000 r. leczyła się w (...). Pierwszy raz była hospitalizowana w szpitalu psychiatrycznym w C. w 2000 r., później w okresie od 2005 r. jeszcze wielokrotnie przebywała w tym szpitalu, miała próby samobójcze. Ze skierowania do szpitala w 2004 r. wynika, że w dniu 03.12.2004 r. A. M. zgłosiła się do gabinetu i podała, że leczyła się ambulatoryjnie systematycznie w PZP w W. Mazowieckiem, przyjmował leki i przez cały okres czuła się źle, była przygnębiona, nieaktywna, przestała dbać o dom, dzieci.

Ze zgodnych wyjaśnień informacyjnych stron wynika, że choroba A. M. ujawniła się przed urodzeniem drugiej córki w 1999 r. ,dziwnie się zachowywała, często się denerwowała, uciekała z domu, nie zajmowała się dziećmi, nie pracowała w gospodarstwie, była stale chora.

Fakt, że A. M. cierpi na chorobę psychiczną znajduje także potwierdzenie w opinii biegłych sądowych psychiatry i psychologa sporządzonej w toku postępowania karnego na zlecenie prokuratora (k. 22-29 akt tut. Sądu I C 579/11). Zgodnie z opinią A. M. jest osobą chorą psychicznej na schizofrenię paranoidalną. Zgodnie z wnioskami tej opinii w chwili podpisania przed notariuszem w B. umowy darowizny w dniu 11 sierpnia 2009 r. złożyła ona oświadczenie woli, znajdując się w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Biegli stwierdzili, iż A. M. ma cechy defektu schizofrenicznego. W zaostrzeniu tej choroby nie jest w stanie odtwarzać zdarzeń zgodnie z ich rzeczywistym przebiegiem, jej działania są skutkiem zaburzeń psychotycznych, urojeniowo interpretuje rzeczywistość. W okresach remisji ma świadomość istnienia szerokich luk pamięciowych. Biegli wskazali, iż okolicznościami zakłócającymi zdolności poznawcze są zaostrzenia procesu chorobowego – psychicznego. Zdaniem biegłych może ona okresowo wykazywać skłonności do konfabulacji. Jej poziom funkcjonowania społecznego jest zaburzony, wymaga pomocy i wsparcia innych osób i instytucji.

Okoliczność choroby psychicznej pozwanej A. M. znajduje również potwierdzenie w opinii biegłych sporządzonej na potrzeby postępowania o ubezwłasnowolnienie w sprawie tut. Sądu sygn. akt I Ns 107/11, w której biegli stwierdzili u pozwanej chorobę psychiczną schizofrenię paranoidalną. Wskazali, że była ona wielokrotnie leczona w szpitalu psychiatrycznym, ale nie udało się uzyskać istotnej poprawy w stanie zdrowia psychicznego (k. 35-40 akt I Ns 107/11).

W świetle okoliczności wynikających z omówionego powyżej materiału dowodowego niewątpliwym jest, iż w chwili zawierania umowy o dożywocie w 24.02.2004 r. A. M. znajdowała się w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

W tych okolicznościach Sąd uznał powództwo za zasadne. Sąd nie miał wątpliwości co do interesu prawnego J. M., o jakim mowa w art. 189 k.p.c. w ustaleniu, że przedmiotowa umowa jest nieważna na podstawie art. 82 k.c.

Z art. 189 k.p.c. wynika, iż interes prawny jest materialnoprawną przesłanką powództwa o ustalenie. Stwierdzenie jego braku może nastąpić dopiero na etapie merytorycznego rozpatrywania sprawy i brak ten powoduje konieczność oddalenia powództwa. Interes prawny – jest to interes dotyczący szeroko rozumianych praw i stosunków prawnych, a w przypadku ustalania praw czy stosunków prawnych występuje z reguły wówczas, gdy istnieje niepewność tego prawa lub stosunku prawnego zarówno z przyczyn faktycznych, jak i prawnych. Niepewność może wynikać z wielu przyczyn. Może być wynikiem zarówno spodziewanego kwestionowania prawa, np. co do istnienia własności nieruchomości, gdy zginęły dokumenty stwierdzające jej nabycie lub własności samochodu nabytego od osoby nieuprawnionej lub kwestionowania istnienia stosunku prawnego, np. umowy dzierżawy (komentarz do art. 189 k.p.c. - T. Ereciński, „Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz”, Warszawa 2007 i cytowane tam orzecznictwo).

Z interesem prawnym mamy do czynienia wtedy, gdy istnieje obiektywna potrzeba ochrony prawnej. Nie jest wystarczające wyłącznie subiektywne przekonanie powoda o potrzebie takiej ochrony. Fakty uzasadniające interes prawny muszą być przez powoda udowodnione. Interes prawny zachodzi, jeżeli sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 5 kwietnia 2007 r., III AUa 1518/05, LEX nr 257445).

Ponadto z istoty art. 189 k.p.c. wynika, że przedmiotem rozstrzygnięcia może być ustalenie stosunku prawnego lub prawa. Niedopuszczalne jest dlatego powództwo o ustalenie faktów. W zasadzie powództwo o ustalenie jest niedopuszczalne także, gdy istnieje możliwość wytoczenia powództwa o świadczenie. W takich sytuacjach brak jest bowiem interesu prawnego, gdyż ustalenie jest tylko przesłanką do uwzględnienia roszczenia o świadczenie (komentarz do art. 189 k.p.c. - A. Zieliński (red.), „Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz”, Warszawa 2008 i cytowane tam orzecznictwo, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 kwietnia 2011 r., I ACa 261/11, LEX nr 898641).

W niniejszej sprawie niewątpliwie prawnie chronione interesy J. M. wymagały udzielenia ochrony poprzez wydanie niniejszego orzeczenia. W drodze umowy dożywocia powódka przeniosła na rzecz S. M. i A. M. własność udziału wynoszącego 20/32 części w nieruchomości rolnej z lasem i zabudowaniami o powierzchni ogólnej co do całości 10ha 1520m2 w zamian za co A. M. i S. M. zobowiązali się do świadczeń dożywotnich na rzecz J. M. w postaci: przyjęcie jej w charakterze domownika, zapewnienia wyżywienia, ubrania, obuwia, opieki w razie choroby i do urządzenia pogrzebu według przyjętych zwyczajów miejscowych. A. M. z uwagi na chorobę nie może i nie będzie mogła wywiązać się z przyjętego na siebie zobowiązania, którego istotny – zgodnie z opinią – nie rozumie. Pozwana sama wymaga pomocy i opieki. Z osobistego charakteru umowy wynika, że obowiązków swych nie może ona wykonać za pomocą innych osób.

Podniesiony przez pełnomocnika pozwanej A. M. zarzut przedawnienia jest bezzasadny. Jak wynika bezpośrednio z unormowania zawartego w art. 117 § 1 k.c. na gruncie prawa polskiego przedawnieniu ulegają roszczenia majątkowe. Przedawnienie dotyczy tylko jednej postaci praw podmiotowych: roszczeń. Przedawnieniu nie podlega możliwość żądania ustalenia istnienia stosunku prawnego lub prawa na podstawie art. 189 k.p.c. (tak trafnie SN w wyr. z 12.2.2002 r., I CKN 527/00, OSNC 2002, Nr 12, poz. 159; podobnie SA w Warszawie w wyr. z 21.6.2000 r., I ACa 208/00, OSA 2001, Nr 9, poz. 47; P. Machnikowski, w: Gniewek, Machnikowski, Komentarz, 2016, art. 117, Nb 2, s. 275).

Wobec powyższego Sąd Okręgowy na podstawie art. 82 k.c. w zw. z art. 189 k.p.c. powództwo uwzględnił w części tj. w zakresie umowy dożywocia zawartej między powódką J. M. a S. M. i A. M., orzekając, jak w pkt I sentencji wyroku.

W pozostałym zakresie powództwo podlegało oddaleniu z przyczyn wskazanych na wstępie. Dlatego Sąd Okręgowy orzekł jak w punkcie II sentencji wyroku.

O kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu orzeczono na podstawie §4 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz. U. z 2015 r., poz. 1801), przy czym należną pełnomocnikowi kwotę 3.600 zł należało podwyższyć o stawkę podatku od towarów i usług oraz zasądzono zwrot wydatków w wysokości 242,64 zł.

Dlatego Sąd orzekł jak w punkcie III sentencji wyroku.

Na podstawie art. 102 k.p.c. Sąd Okręgowy zwolnił strony od uiszczenia brakującej opłaty od pozwu, o czym orzeczono jak w punkcie IV sentencji wyroku.

Na podstawie art. 100 k.p.c. pozostałe koszty procesu pomiędzy stronami wzajemnie zniesiono, o czym Sąd orzekł jak w punkcie V sentencji wyroku.