Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 listopada 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 27 listopada 2013 r. w Łodzi

na rozprawie

sprawy z powództwa A. K.

przeciwko Ł. S.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi

z dnia 12 marca 2013r. sygn. akt I C 1792/11

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od Ł. S. na rzecz A. K. kwotę 2.700 (dwa tysiące siedemset) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

I A Ca 716/13

UZASADNIENIE

A. K., wierzycielka Z. S., wystąpiła z pozwem, opartym na art. 527 kc, o uznanie za bezskuteczne wobec niej:

1. umowy darowizny z dnia 5 kwietnia 2007 r., na podstawie której Z. S. przeniósł na rzecz swojej żony B. S. własność nieruchomości – działek o numerach (...) położonych w Ż., działek o numerach (...) położonych w Ż. i działki o numerze (...) położonej w P.,

2. umowy sprzedaży z dnia 30 sierpnia 2007 r., na podstawie której B. S. przeniosła na rzecz S. S. (1) własność nieruchomości – działek o numerach (...) położonych w Ż. i działki nr (...) położonej w Ż.,

3. umowy sprzedaży z dnia 12 września 2007 r., na podstawie której B. S. przeniosła na rzecz S. S. (1) własność nieruchomości – działek nr (...) położonych w Ż., oraz nr (...) położonej w P.,

4. umowy sprzedaży z dnia 6 listopada 2009 r., na podstawie której S. S. (1) przeniósł na B. S. własność nieruchomości – działek o numerach (...) położonych w Ż. Starych, o numerach (...) położonych w Ż. i o numerze (...) położonej w P. i umowy darowizny zawartej w ramach tego samego aktu notarialnego, na podstawie której B. S. przeniosła na rzecz syna Ł. S. własność tych samych nieruchomości.

Jako pozwanego w sprawie pozwana wskazała, powołując się na art. 531 § 2 kc, Ł. S., na którego rzecz ostatecznie nastąpiło przeniesienie własności nieruchomości, zbytych pierwotnie przez dłużnika powódki – Z. S..

Sąd Okręgowy uznał powództwo za uzasadnione i wyrokiem z dnia 12 marca 2013 r. uznał w całości za bezskuteczne wobec powódki objęte pozwem czynności prawne, jako zawarte z pokrzywdzeniem jej jako wierzycielki Z. S. [powódce przysługuje stwierdzona prawomocnym wyrokiem z dnia 27 maja 2009 r. Okręgowego w Ł. z/s w S., sygn. akt XIII C 758/06, wierzytelność w stosunku do Z. S. w wysokości 188.092,47 zł. wraz z ustawowymi odsetkami i kosztami procesuś.

Rozstrzygnięcie powyższe Sąd Okręgowy oparł na ustaleniach opisanych szczegółowo w uzasadnieniu wyroku. Ustalenia te Sąd Apelacyjny podziela i przyjmuje za własne.

Zebrany materiał dowodowy dał Sądowi podstawę do przyjęcia, że stan faktyczny sprawy wypełnia wszystkie przesłanki art. 527 i 531 § 2 kc.

Nie ulega wątpliwości, że B. S., w wyniku umowy darowizny z dnia 5 kwietnia 2007 r., uzyskała nieodpłatnie od swego męża – dłużnika powódki, korzyść majątkową, nabywając własność nieruchomości wymienionych w akcie notarialnym. Ta czynność prawna spowodowała niekorzystną zmianę w majątku dłużnika, prowadzącą do pokrzywdzenia wierzycieli – w jej następstwie dłużnik stał się niewypłacalny, przedmiotowe nieruchomości stanowiły bowiem jego jedyny majątek. Egzekucja prowadzona przez Komornika Sądowego została umorzona wobec jej bezskuteczności.

W objętym sporem przypadku, tj. wobec faktu, że osoba trzecia [B. S.] jest żoną, czyli osobą bliską dłużnika, powódka korzysta z domniemania z art. 527 § 2 kc stanowiącego, że jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, uzyskała korzyść majątkową osoba pozostająca w bliskim z mim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Przy tym, zważywszy że rozporządzenie przez dłużnika nastąpiło nieodpłatnie, to zgodnie z treścią art. 528 kc, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, choćby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Sąd zwrócił też uwagę na to, że ani małżonkowie S., ani tym bardziej pozwany nie mogą skutecznie powoływać się wobec powódki na umowę o rozdzielności majątkowej małżeńskiej zawartej między nimi w dniu 22 grudnia 2007 r., wierzytelność powódki powstała bowiem przed tą datą a o umowie znoszącej wspólność ustawową małżeńską małżonków S., powódka nie została powiadomiona. Zgodnie zaś z treścią art. 47 ¹ kro małżonek może powoływać się wobec innych osób na umowę majątkową małżeńską tylko wtedy, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome. Jeżeli więc małżonek nie udowodni, że osoba trzecia wiedziała o zawarciu i rodzaju tej umowy, egzekucja wobec małżonka może być prowadzona tak, jakby umowa majątkowa w ogóle nie została zawarta. Stąd też Sąd Okręgowy uznał, że niezasadny jest zarzut pozwanego, iż uwzględnienie powództwa prowadziłoby do nieuprawnionego rozszerzenia uprawnień powódki, polegających na możliwości prowadzenia egzekucji z całości nieruchomości położonych w P. [działka nr (...)] i Ż. [działki nr (...)], choć dłużnik Z. S. był właścicielem tylko ½ [wspólnie z żoną posiadającą taki sam udział] udziału w prawie własności tych nieruchomości.

Za nieuzasadniony uznał Sąd również zarzut braku legitymacji biernej pozwanego.

Skarga pauliańska chroni wierzyciela przed pokrzywdzeniem przez dłużnika wskutek zdziałania przez niego czynności prawnej, w następstwie której stał się on niewypłacalny. Na podstawie art. 531 § 1 kc powództwo o uznanie takiej czynności prawnej za bezskuteczną kierowane jest przeciwko osobie trzeciej, która w następstwie tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Pozwanym w takiej sprawie może być więc każdy następca prawny dłużnika i bez znaczenia jest to, czy nabył on majątek dłużnika od osoby trzeciej w rozumieniu art. 527 § 1 kc, czy od następcy tej osoby. Art. 531 § 2 kc pozwala wierzycielowi wystąpić o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną bezpośrednio przeciwko temu następcy osoby trzeciej, w której władaniu jest uzyskana przez osobę trzecią korzyść. Nie są przy tym istotne dalsze losy mienia dłużnika, gdyż traktuje się je – niezależnie od tego ile osób nim rozporządziło – tak, jakby mienie to nie wyszło z majątku dłużnika [art. 532 kc].

W sprawie mniejszej pozwany jest następcą prawnym B. S. – żony dłużnika, która uzyskała korzyść majątkową drogą darowizny. Przeniesienie własności na rzecz pozwanego nastąpiło ostatecznie w drodze dwóch umów darowizny, pozwany jest więc następcą prawnym osoby trzeciej. To, że darowizna przez B. S. na rzecz pozwanego poprzedzona była czynnościami prawnymi dokonanymi przez B. S. z jeszcze inną osobą [S. S. (1)], nie może skutecznie przesądzać o bezzasadności powództwa. Wierzyciel może wytoczyć powództwo bezpośrednio przeciwko osobie, na rzecz której osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią bez konieczności zaskarżania czynności zdziałanej między osobą trzecią a jej następcą, o ile m.in. rozporządzenie to było nieodpłatne – jak w sprawie niniejszej.

Nie jest zasadny także zarzut pozwanego, że rozporządzenie przez B. S. nieruchomościami, w drodze darowizny, na rzecz pozwanego nie stanowiło już rozporządzenia korzyścią uzyskaną od dłużnika, jak w art. 531 § 2 kc, lecz korzyścią uzyskaną od S. S. (1).

B. S. uzyskała korzyść majątkową w następstwie czynności [darowizny] dokonanej przez jej męża [dłużnika] z pokrzywdzeniem powódki jako wierzyciela, przy czym nie zostało obalone domniemanie z art. 527 § 2 kc, że jako osoba bliska dłużnikowi wiedziała ona, iż dłużnik działał z zamiarem pokrzywdzenia wierzycieli. Nieruchomościami uzyskanymi od dłużnika B. S. rozporządziła na rzecz S. S. (1), a następnie poprzez odkupienie tych samych nieruchomości od tej osoby, odzyskała je z powrotem. S. S. (1), nabywając objęte sporem nieruchomości od B. S., miał wiedzę o tym, że powódka ma wierzytelność wobec Z. S., w księgach wieczystych bowiem były ujawnione wzmianki o wniosku o wpis na rzecz powódki hipoteki przymusowej. W takim stanie rzeczy Sąd sformułował tezę, że jedynym powodem podejmowanych przez rodzinę czynności, w wyniku których pozwany stał się właścicielem nieruchomości, było doprowadzenie do pokrzywdzenia wierzycielki Z. S., czyli powódki.

Wobec powyższego za bezzasadny uznał Sąd zarzut, że uznanie za bezskuteczne wszystkich czynności prawnych objętych pozwem pozostaje w sprzeczności z art. 531 § 2 kc, który – zdaniem pozwanego – ogranicza uprawnienia wierzyciela do żądania uznania bezskuteczności rozporządzeń dokonanych przez osobę trzecią, wyłącznie w zakresie korzyści uzyskanych bezpośrednio od dłużnika.

Zważywszy, że rozporządzenie na rzecz pozwanego korzyścią uzyskaną przez osobę trzecią od dłużnika było nieodpłatne, to uznać należy, że zostały spełnione wszystkie przesłanki z art. 531 § 2 kc, niezależnie od tego, czy pozwany wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności za bezskuteczną, a zważywszy że pozwany nie ani nie zaspokoił wierzycielki ani nie wskazał mienia dłużnika wystarczającego do jej zaspokojenia, objęte pozwem żądanie powódki należało uznać za uzasadnione.

Od wyroku Sądu Okręgowego pozwany złożył apelację zarzucając naruszenie:

- art. 531 § 2 kc przez niezasadne przyjęcie, że otrzymane przez pozwanego w drodze umowy darowizny nieruchomości stanowiły rozporządzenie korzyścią uzyskaną od dłużnika w sytuacji, gdy przedmiotowe nieruchomości uprzednio zbyte zostały na rzecz S. S. (1), a następnie ponownie nabyte odpłatnie od tej osoby za środki pochodzące z majątku osobistego B. S., zatem uzyskane przez nią nieruchomości stanowiły przysporzenie do jej majątku od S. S. (1), a nie od dłużnika Z. S.,

- art. 532 kc przez błędne uznanie w całości za bezskuteczne w stosunku do powódki czynności prawnych objętych pozwem w sytuacji, gdy w chwili dokonywania przez dłużnika darowizny przedmiotowych nieruchomości na rzecz B. S., był on właścicielem wyłącznie 50% udziałów, w nieruchomościach położonych w P. [działka nr (...)] i w Ż. [działki nr (...)], co w konsekwencji doprowadziło do nieuzasadnionego rozszerzenia uprawnień powódki w zakresie obejmującym te nieruchomości, polegających na uzyskaniu przez nią uprawnienia do prowadzenia egzekucji z całości nieruchomości objętych sporem i wyrokiem Sadu,

- art. 531 § 2 w zw. z art. 527 § 1 kc przez bezzasadne uznanie, że pozwany jest następcą prawnym osoby trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową na skutek czynności zawartej z dłużnikiem, podczas gdy należało przyjąć, że w stanie faktycznym objętym sporem, osobą trzecią jest B. S., zaś dalszą osobą trzecią jest S. S. (1), co w konsekwencji powinno przynieść uznanie, że po stronie pozwanego występuje brak legitymacji biernej w postępowaniu ze skargi pauliańskiej w zakresie określonych czynności prawnych.

W konkluzji pozwany wniósł o zmianę wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości i zasądzenie na jego rzecz kosztów procesu za obie instancje.

Sąd Apelacyjny zważył:

Apelację pozwanego uznać należało za nieuzasadnioną.

Sąd Apelacyjny podziela dokonaną przez Sąd Okręgowy ocenę materiału dowodowego sprawy.

Art. 531 § 2 kc pozwala wierzycielowi wystąpić z roszczeniem o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika bezpośrednio przeciwko osobie, na rzecz której osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne. W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że osobą, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, w rozumieniu art. 531 § 2 k.c. jest nie tylko bezpośredni następca pod tytułem szczególnym osoby trzeciej ale też dalszy jej następca [tak M. Sychowicz Komentarz..., s. 621; wyrok SN z dnia 16 kwietnia 2002 r., V CKN 1446/2000, LEX nr 55167].

Przyjąć zatem trzeba, że przepis ten nie ogranicza uprawnień wierzyciela do możliwości dochodzenia roszczenia z akcji pauliańskiej wyłącznie do pierwszego następcy prawnego osoby trzeciej, jeżeli tylko kolejni następcy prawni spełniają przesłankę wiedzy o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną lub korzyść uzyskali nieodpłatnie.

W objętym sporem stanie faktycznym mamy do czynienia z sytuacją, w której kolejni następcy prawni dłużnika – kolejni właściciele przedmiotowych nieruchomości, spełniali kryterium legitymacji biernej w sprawie, przewidziane w treści art. 531 § 2 kc, tj.: rozporządzenie na ich rzecz było nieodpłatne [B. S., Ł. S.] albo wiedzieli o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną [B. S., S. S. (1), który wiedzę tą nabył z treści księgi wieczystej zawierającej wzmiankę o złożeniu wniosku o ustanowienie hipoteki przymusowej na rzecz powódki].

Nie niweczy zatem skuteczności roszczenia powódki fakt, że B. S. [żona dłużnika – osoba trzecia] sprzedała S. S. (1), a następnie odkupiła od niego przedmiotowe nieruchomości i jednocześnie, tym samym aktem notarialnym, przekazała je nieodpłatnie pozwanemu [synowi], skoro S. S. (1) wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną, zaś na rzecz Ł. S. rozporządzenie było nieodpłatne. Istotne przy tym jest, że wszystkie kolejne czynności prawne rozporządzające nieruchomościami dotyczyły tych samych nieruchomości, które pierwotnie zostały zbyte [nieodpłatnie] przez dłużnika na rzecz żony.

W konsekwencji przyjąć trzeba, że ostatnia z objętych pozwem czynności prawnych – darowizna dokonana przez B. S. na rzecz pozwanego, była kolejnym rozporządzeniem korzyścią uzyskaną przez B. S. od dłużnika – Z. S.. Stan faktyczny sprawy nie pozwala zaakceptować koncepcji pozwanego, że B. S. rozporządziła na rzecz Ł. S. korzyścią uzyskaną nie od dłużnika, a od S. S. (1), jeśli wcześniej sprzedała mu i potem od niego odkupiła darowane jej przez męża nieruchomości.

Sąd Okręgowy prawidłowo przyjął, że skoro powódka nie wiedziała o zawartej przez małżonków S. umowie znoszącej między nimi wspólność majątkową małżeńską, to – w świetle treści art. 47 ¹ kro – B. S., a za nią pozwany, nie mogą powoływać się wobec powódki na tą umowę. Fakt zaś, że rzecz należy do majątku wspólnego małżonków, nie jest przeszkodą do wytoczenia powództwa z akcji pauliańskiej. Podkreślić w tym miejscu trzeba, że wierzytelność powódki wobec dłużnika – Z. S. powstała w okresie, kiedy małżonkowie S. pozostawali w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Nie zasługuje więc na uwzględnienie zarzut pozwanego dotyczący nieuzasadnionego rozszerzenia uprawnień powódki w zakresie obejmującym nieruchomości, które stanowią obecnie jej majątek odrębny.

Dodać trzeba, że nie potwierdza zarzutu pozwanego o nieuprawnionym rozszerzeniu praw powódki przez stworzenie możliwości prowadzenia egzekucji z całości nieruchomości, a nie tylko z tej ich części, która stanowiła udział dłużnika, cytowany przez niego wyrok Sądu najwyższego z dnia 28 kwietnia 2004 r. wydany w sprawie sygn. CK 469/02. Z treści tego wyroku wynika, że przedmiotem skargi pauliańskiej nie może być umowa majątkowa małżeńska, skarga pauliańska dotyczy bowiem tylko czynności prawnych obrotu prawami i rzeczami, a z obrotem nieruchomościami mamy właśnie do czynienia w sprawie niniejszej.

Wbrew zarzutowi apelacji – pozwany jest następcą prawnym osoby trzeciej – B. S.. Na jego rzecz dokonała ona darowizny nieruchomości otrzymanych pierwotnie, również w drodze darowizny, od dłużnika, swego męża. Fakt, że darowizna na rzecz pozwanego poprzedzona została sprzedażą tych nieruchomości na rzecz S. S. (1) i następnie odkupieniem od niego tych samych nieruchomości, jest o tyle nieistotny, że S. S. (1) wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności prawnej dłużnika [darowaniu swej żonie tych nieruchomości] za bezskuteczne wobec powódki, o czym była mowa wyżej. Pozwany jest więc „dalszą osobą trzecią”, wobec którego zachowane zostało prawo korzystania przez wierzycielkę dłużnika z akcji pauliańskiej na podstawie art. 527 i 531 § 2 kc, zatem istnieje po jego stronie legitymacja bierna do występowania w sprawie.

Umożliwienie prowadzenia egzekucji z majątku dłużnika wymagało, w stanie faktycznym objętym sporem, uznania za bezskuteczne wobec powódki wszystkich kolejnych czynności prawnych.

Z przytoczonych wyżej przyczyn Sąd Apelacyjny uznał apelację pozwanego za bezzasadną i oddalił ją na podstawie art. 385 kpc. Na podstawie art. 98 kpc zasądzona została na rzec powódki kwota 2.700 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.