Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 15 listopada 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSA Teresa Suchcicka (spr.)

Sędziowie: SA Alicja Sołowińska

SA Sławomir Bagiński

Protokolant: Agnieszka Charkiewicz

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 15 listopada 2017 r. w B.

sprawy z odwołania E. M.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B.

o wysokość świadczenia

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B.

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku V Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 6 kwietnia 2017 r. sygn. akt V U 1147/16

I.  zmienia zaskarżony wyrok i oddala odwołanie,

II.  odstępuje od obciążania E. M. kosztami zastępstwa procesowego organu rentowego za II instancję.

SSA Sławomir Bagiński SSA Teresa Suchcicka SSA Alicja Sołowińska

Sygn. akt III AUa 334/17

UZASADNIENIE

Decyzją z 8 listopada 2016 r., wydaną w oparciu o art. 114 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2016 r., poz. 887) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. odmówił E. M. ponownego ustalenia wysokości emerytury. W ocenie organu rentowego brak było podstaw do ponownego rozpoznania sprawy, ponieważ po uprawomocnieniu się decyzji z 4 listopada 2015 r., ustalającej wysokość emerytury, nie zostały złożone nowe dowody mające wpływ na wysokość wskazanego wyżej świadczenia. Podnoszony w odwołaniu okres opłacania składek z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej został zaliczony do wysokości kapitału początkowego (decyzja ZUS z 15 października 2015 r.) i wysokości emerytury (decyzja ZUS z 4 listopada 2015 r.) zgodnie z potwierdzeniem Wydziału Ubezpieczeń i Składek.

Odwołanie od powyższej decyzji złożył E. M. wnosząc o ustalenie wysokości podstawy kapitału początkowego z uwzględnieniem podwójnie opłaconych składek ubezpieczeniowych, które nie zostały zwrócone przez ZUS. Wskazywał, iż w okresach wykonywania pracy w ramach umowy o pracę, równocześnie prowadził działalność gospodarczą, z tytułu której opłacał również składki na ubezpieczenie społeczne. Powyższa sytuacja dotyczy okresów: od 1 października 1980 r. do 13 grudnia 1980 r. w Spółdzielni Kółek Rolniczych, od 1 lutego 1983 r. do 31 grudnia 1990 r. w K. Miejskiej Straży Pożarnej w B., od 1 stycznia 1991 r. do 16 września 1991 r. w Ochotniczej Straży Pożarnej w S.. Ponadto podnosił, że jeżeli opłacał składki z tytułu działalności gospodarczej, mimo że nie były należne i nie otrzymał ich zwrotu to ten fakt powinien być uwzględniony przy ustalaniu wysokości emerytury. Prowadząc działalność był świadomy obowiązku opłacania składek z tego tytułu, a dodatkowe zatrudnienie jego zdaniem nie wykluczało tego obowiązku. Obecnie zdublowane składki nie zostały w pełni zwrócone ani też uwzględnione w podstawie wymiaru emerytury.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie.

Wyrokiem z 6 kwietnia 2017 r. Sąd Okręgowy w Białymstoku zmienił zaskarżoną decyzję i wznowił postępowanie w sprawie ponownego ustalenia wysokości emerytury E. M. oraz zaliczył E. M. do podstawy wymiaru kapitału początkowego okres opłacania składek z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej od 1 stycznia 1983 r. do 15 września 1991 r.

Sąd Okręgowy ustalił, iż E. M. podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu działalności gospodarczej od 1 kwietnia 1972 r. do 31 lipca 1974 r., od 1 lutego 1978 r. do 30 września 1980 r., od 1 grudnia 1996 r. do 31 marca 1998 r. i te okresy ubezpieczenia zostały zaliczone. Od 1 października 1980 r. do 13 grudnia 1980 r. wnioskodawca nadal prowadził działalność gospodarczą będąc jednocześnie zatrudnionym w Spółdzielni Kółek Rolniczych w J.. W związku z powyższym organ rentowy wyłączył E. M. z ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej od 1 października 1980 r. W okresie od 1 lutego 1983 r. do 16 września 1991 r. odwołujący był zatrudniony w Miejskiej K. Straży Pożarnej w B. i w Ł. na podstawie umowy o pracę, przy czym prowadził jednocześnie działalność gospodarczą – Zakład (...) i opłacał składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu prowadzonej działalności. Dalej Sąd Okręgowy ustalił, iż po uzyskaniu wiadomości o powyższym, organ rentowy, decyzją z 18 listopada 1996 r. wyłączył wnioskodawcę z ubezpieczenia z tytułu działalności gospodarczej od 1 lutego 1983 r. W związku z wydaniem decyzji, organ rentowy zwrócił odwołującemu składki, ale tylko za okres pięciu lat wstecz licząc od daty wydania decyzji, tj. od 16 września 1991 r. Czynność ta była zgodna z brzmieniem art. 33 pkt 5 obowiązującej wówczas ustawy z 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 42, poz. 202 z 1986 r.). Sąd pierwszej instancji wskazał, że fakt podwójnego ubezpieczenia wnioskodawcy wynika wprost z treści decyzji z 18 listopada 1996 r., która potwierdza również opłacenie składek za powyższy okres. Dlatego organ rentowy wyłączył odwołującego z ubezpieczenia z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej, bowiem odwołujący jako pracownik podlegał w pierwszej kolejności ubezpieczeniu pracowniczemu. Z uwagi na obowiązujące wówczas przepisy opłacana składka podlegała zwrotowi tylko za okres pięciu lat wstecz licząc od daty decyzji.

W świetle powyższych okoliczności Sąd Okręgowy przytoczył treść art. 114 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, w obowiązującym wówczas brzmieniu, zgodnie z którym prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość.

W dalszej części rozważań Sąd Okręgowy odwołał się do wyroku Sądu Najwyższego z 17 sierpnia 2016 r. w sprawie I UK 333/15, w którym podkreślono, iż decyzja organu rentowego ma charakter deklaratywny i potwierdza uprawnienia przysługujące ubezpieczonym z mocy prawa, zatem przepisy odnoszące się do trwałości i wzruszalności decyzji organu rentowego nie mogą być interpretowane i stosowane w sposób prowadzący do trwałego pozbawienia uprawnień osób ubezpieczonych przysługujących im ex lege. Deklaratywny charakter decyzji rzutuje na ograniczenie ostateczności i stabilności decyzji, ponieważ stabilność negatywnego rozstrzygnięcia nie jest wartością mogącą przeważyć nad rzeczywistą realizacją konstytucyjnego i ustawowego prawa do ubezpieczenia społecznego. Sąd pierwszej instancji podniósł, iż w tym kierunku zmierza wykładnia i praktyka Sądu Najwyższego dotycząca art. 114 ustawy emerytalnej, który jest podstawą prawną weryfikacji i wzruszalności decyzji po to, aby usunąć sprzeczność co do stanu obiektywnych uprawnień przysługujących ex lege a uprawnieniami wynikającymi z wadliwej decyzji. Sąd Okręgowy w pełni podzielił powyższe stanowisko, potwierdzone także w wyroku Sądu Najwyższego z 29 listopada 2016 r. w sprawie II UK 416/15.

Zdaniem Sądu pierwszej instancji, w sprawie zostały ujawnione nowe okoliczności i dowody potwierdzające fakt podwójnego ubezpieczenia w postaci akt (...) wnioskodawcy. Skoro za ten okres składki z tytułu ubezpieczenia odwołującego, w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą nie zostały zwrócone, to w ocenie Sądu Okręgowego, powinny być uwzględnione w podstawie wymiaru świadczenia zgodnie z art. 15 ustawy o emeryturach i rentach. Aktualnie podstawa wymiaru kapitału początkowego wnioskodawcy została ustalona z lat 1965-1974. Jednakże, zdaniem Sądu pierwszej instancji, nie oznacza to, że w przypadku odwołującego możliwy będzie wybór innych, korzystniejszych lat po uwzględnieniu podwójnego ubezpieczenia od 1 lutego 1983 r. do 15 września 1991 r. i ustalenie podstawy wymiaru na nowo w najbardziej korzystnym wariancie.

Mając na uwadze powyższe oraz treść wskazywanych przepisów, Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną decyzję i orzekł jak w sentencji wyroku na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku wniósł Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Zaskarżył wyrok w całości, zarzucając mu naruszenie:

1. przepisów prawa materialnego, w szczególności art. 114 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2016 r., poz. 887 ze zm.), poprzez przyjęcie przez Sąd, iż wnioskodawca E. M. po uprawomocnieniu się decyzji z 4 listopada 2015 r., ustalającej wysokość emerytury, przedłożył nowe dowody istniejące przed wydaniem tej decyzji i mające wpływ na wysokość emerytury, podczas gdy akta ubezpieczeniowe NKP 4 13753 (na które powołuje się Sąd pierwszej instancji w uzasadnieniu orzeczenia) były już przedmiotem kilkukrotnej analizy organu rentowego przed wydaniem prawomocnej decyzji z 4 listopada 2015 r.,

2. przepisów prawa materialnego, w szczególności art. 174 w związku z art. 15 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2016 r., poz. 887 ze zm.), poprzez przyjęcie przez Sąd, iż przy ustalaniu wartości kapitału początkowego wnioskodawcy należy uwzględnić podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu działalności gospodarczej, prowadzonej w okresie 1 lutego 1983 r. – 15 września 1991 r., podczas gdy zebrany materiał dowodowy w niniejszej sprawie (w szczególności akta ubezpieczeniowe NKP 4 13753) wskazuje, że E. M. nie podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej od dnia 1 lutego 1983 r.

Wskazując na powyższe organ rentowy wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 8 listopada 2016 r.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja organu rentowego jest zasadna. Przede wszystkim należy podkreślić, że zaskarżona decyzja z 8 listopada 2016 r. odmawiająca wnioskodawcy ponownego ustalenia wysokości emerytury została oparta na treści art. 114 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 1440 ze zm.). Art. 114 ust. 1 powołanej wyżej ustawy - w brzmieniu obowiązującym do dnia 18 kwietnia 2017 r. - stanowił, że prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świadczeń zostaną przedstawione nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość. Nowe dowody w rozumieniu art. 114 ust. 1 tej ustawy to ujawnione dowody istniejące przed wydaniem decyzji, jak i dowody uzyskane po wydaniu decyzji pod warunkiem, że wynikają z nich fakty uwzględniane w decyzji. Organ rentowy bez przedstawienia nowych dowodów nie ma prawa do zmiany decyzji pierwotnej, jedynie na podstawie odmiennej oceny dowodów. Natomiast przedstawienie nowych dowodów, aby mogło być skuteczne, to jest aby mogło doprowadzić do przyznania prawa do świadczenia, powinno prowadzić do zmiany ustalonych poprzednio ustaleń faktycznych. Na podstawie nowych dowodów powinno dojść do uzupełnienia okoliczności faktycznych o nowe nieprzedstawione-nierozważane uprzednio lub zmiany poprzednich ustaleń, poprzez ponowną ocenę dowodów. Wzruszenie poprzedniego rozstrzygnięcia może nastąpić w sytuacji przedstawienia nowych dowodów, podważających wiarygodność uprzednio zgromadzonego materiału dowodowego.

Tymczasem z zebranego w sprawie materiału dowodowego jednoznacznie wynika, że E. M. podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu działalności gospodarczej od 1 kwietnia 1972 r. do 31 lipca 1974 r., od 1 lutego 1978 r. do 30 września 1980 r., od 1 grudnia 1996 r. do 31 marca 1998 r. i te okresy ubezpieczenia zostały wnioskodawcy zaliczone. Od 1 października 1980 r. do 13 grudnia 1980 r. wnioskodawca nadal prowadził działalność gospodarczą będąc jednocześnie zatrudnionym w Spółdzielni Kółek Rolniczych w J.. W związku z powyższym organ rentowy wyłączył E. M. z ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej od 1 października 1980 r. Poza sporem pozostaje także, że w okresie od 1 lutego 1983 r. do 16 września 1991 r. wnioskodawca był zatrudniony w Miejskiej K. Straży Pożarnej w B. i w Ł. na podstawie umowy o pracę, przy czym prowadził jednocześnie działalność gospodarczą ( Zakład (...)), z tego tytułu również opłacał składki na ubezpieczenie społeczne. Po uzyskaniu wiadomości o powyższym, organ rentowy, decyzją z 18 listopada 1996 r. skutecznie wyłączył wnioskodawcę z ubezpieczenia z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej od 1 lutego 1983 r. Decyzja powyższa nie została przez wnioskodawcę zaskarżona, a organ rentowy zwrócił odwołującemu składki, za okres pięciu lat wstecz licząc od daty wydania decyzji, tj. od 16 września 1991 r., zgodnie z brzmieniem art. 33 pkt 5 obowiązującej wówczas ustawy z 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 42, poz. 202 z 1986 r.). Wszystkie te okoliczności były znane organowi rentowemu już przed wydaniem decyzji z dnia 18.06.2015 r. o przyznaniu wnioskodawcy prawa do emerytury, której wysokość określono w myśl art.26 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Organ rentowy dysponował także aktami NKP 413753, które poddawał stosownej analizie. Wnioskodawca nie przedstawił zatem żadnych nowych dowodów, o których stanowi 114 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w tej sytuacji słuszny okazał się pierwszy z zarzutów podniesiony w apelacji przez organu rentowy, iż Sąd I instancji naruszył przepisy prawa materialnego.

Przede wszystkim należy odróżnić obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym od obowiązku zapłaty składek na te ubezpieczenia, choć pozostają one ze sobą w określonej relacji. Trzeba przy tym zauważyć, że obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym cechuje nadrzędność względem obowiązku zapłaty składek (obowiązku składkowego), zaś obowiązek składkowy ma charakter pochodny (wtórny) wobec obowiązku podlegania ubezpieczeniom. Innymi słowy, obowiązek składkowy istnieje (może istnieć) tylko wtedy, gdy istnieje obowiązek ubezpieczeń społecznych (obowiązek podlegania tym ubezpieczeniom). W sytuacji, gdy obowiązek ubezpieczeń społecznych nie istniał w danym przedziale czasu, a za ten okres płatnik opłacił składki, to zapłacone przez niego w przeszłości składki są świadczeniami nienależnymi („nadpłaconymi”), w związku z czym powinny zostać przez organ rentowy zaliczone na poczet innych (wymagalnych, bądź przyszłych) należności płatnika, ewentualnie powinny być zwrócone na jego rzecz (art. 24 ust. 6a i ust. 6d ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym może natomiast funkcjonować bez istnienia obowiązku składkowego, czego przykładem jest choćby sytuacja, której dotyczy art. 19 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (zgodnie z którym łączna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób podlegających tym ubezpieczeniom nie może przekraczać w danym roku kalendarzowym kwoty odpowiadającej trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy). Pogląd o „wtórnym” charakterze obowiązku zapłaty składek względem „podstawowego” obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym jest aktualny również w przypadku, gdy w przeszłości istniał obowiązek ubezpieczeń społecznych (z mocy prawa), a składki na te ubezpieczenia nie zostały opłacone z innych przyczyn niż przekroczenie rocznej kwoty granicznej z art. 19 ust., co dotyczy w szczególności nieopłacenia składek z powodu ich przedawnienia. Publicznoprawny obowiązek ubezpieczeń społecznych istnieje z mocy prawa i jest niezależny od obowiązku składkowego w tym sensie, że w niektórych stanach faktycznych składki, które należałoby opłacić za okresy podlegania ubezpieczeniom, w rzeczywistości nie zostały (i nie zostaną) opłacone. Wnioski jakie wysnuł Sąd I instancji z samego faktu opłacenia składek przez wnioskodawcę w świetle powyższego nie zasługują na aprobatę. W tej sytuacji słuszny także okazał się drugi zarzut apelacji, iż doszło do naruszenia przepisów prawa materialnego, w szczególności art. 174 w związku z art. 15 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2016 r., poz. 887 ze zm.), poprzez przyjęcie, iż przy ustalaniu wartości kapitału początkowego wnioskodawcy należy uwzględnić podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu działalności gospodarczej, prowadzonej w okresie 1 lutego 1983 r. – 15 września 1991 r., podczas gdy E. M. nie podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej od dnia 1 lutego 1983 r.

Mając na uwadze powyższe i uznając, że argumentacja prezentowana w apelacji zasługuje na uwzględnienie, Sąd Apelacyjny, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie.

O kosztach procesu Sąd orzekł na zasadzie art. 102 k.p.c. Zasadą w procesie cywilnym jest, że strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (art. 98 § 1 k.p.c.). Tylko w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej część kosztów procesu albo nie obciążać jej w ogóle kosztami (art. 102 k.p.c.). Przepis art. 102 k.p.c. jako szczególny nie podlega wykładni rozszerzającej. W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się stosowanie art. 102 k.p.c., gdy strona przegrywająca znajduje się w wyjątkowo ciężkiej sytuacji majątkowej, a wytaczając powództwo była subiektywnie przeświadczona o słuszności dochodzonego roszczenia, natomiast strona przegrywająca korzystała ze stałej obsługi prawnej i nie poniosła dodatkowych nakładów na prowadzenie procesu (wyrok SN z dnia 17 listopada 1972 r., I PR 423/72, OSNCP 1973 r. Nr 7-8, poz. 138), gdy dochodzone roszczenie wynika z niejasno sformułowanych przepisów (wyrok SN z dnia 6 grudnia 1973 r., I PR 456/73, OSNCP 1974 r. Nr 9, poz. 154), gdy sprawa ma wątpliwy i dyskusyjny charakter (postanowienie SN z dnia z 27 kwietnia 1971 r., I PZ 17/71, OSNCP 1971 r. Nr 12, poz. 222). Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności oraz fakt, iż pobierana przez wnioskodawcę emerytura jest jego jednym źródłem utrzymania Sąd Apelacyjny uznał za zasadne odwołanie się do art. 102 k.p.c. w niniejszej sprawie i odstąpił od obciążania kosztami zastępstwa procesowego organu rentowego za II instancję.

SSA Sławomir Bagiński SSA Teresa Suchcicka SSA Alicja Sołowińska